By Niko Allie
Musi ri tshi humbula nga ha vhuendi vhunzhi ha vhathu vha ḓelwa nga u tshimbila na u khona ha mavhili, naho zwi zwone, vhuendi vhu dovha hafhu ha vha na zwinzhi khaho. Kha shango ḽa Afrika Tshipembe ri vhona vheundi nga nḓila i katelaho zwithu zwinzhi zwine zwa bveledza themamveledziso, vhuṱumani, tsireledzo na nyaluwo ya ikonomi khathihi na u sika mishumo.
Sekhithara ya zwa vhuendi i tou vha malofha a vhutshilo ha ikonomi na tshitshavha tshashu tshoṱhe nga nḓila dzo fhambanaho. Magondo, zwiporo zwa zwidimela, na senthara dza vhuendedzi ha thundu ngei vhuimamafulaimatshini na vhuimangalavha hashu zwi tou vha tsinga dzine dza fha vhutshilo ikonomi na vhathu vhashu.
Sa muvhuso ri a zwiḓivha zwavhuḓi uri huna khaedu dza tshivhalo dzi kwamaho magondo na zwiporo zwa zwidimela zwashu, khathihi na senthara dza vhuendedzi ha thundu, nahone ro no thoma u tandulula khaedzu idzi. Tshiṅwe tsha zwipikwa zwihulwane zwa muvhuso ndi u vhona uri huna vhuṱumani ha themamveledziso ya ikonomi ha muṱaṱisano nahone vhu shumaho zwavhuḓi, nahone ro no thoma u dzhia maga o vhalaho u vhona uri zwi khou bveledzwa.
Mulayotibe wa Ndaulo ya Ikonomi ya zwa Vhuendi u gwa uri hu vhe na vhulanguli vhuthihi ha ikonomi ya zwa vhuendi u itela u vhona uri huna sisiṱeme ya vhuendi ine ya shuma zwavhuḓi nahone i sa ḽi masheleni manzhi, nga kha u engedza vhuṱaṱisani na u leludza tswikelo ya vhuendi nga kha u shumisa ndaulo i bveledzaho.
Mushumo u kati hafhu wa u vusulusa zwidimela zwa u endedza vhathu nga kha u engedza maṱorokisi, u khwinifhadza zwiṱitshi nga nḓila ya tshizwino, khathihi na u khwinisa themamveledziso na ngafhadzo. Hezwi zwi tshimbilelana na u vhona uri themamveledziso ya magondo ashu i khou khwinifhadzwa, u vusuluswa na u londotwa.
Akhaundu ya mitengo ya vhuendedzi ha thundu i fhire hafu ya mutengo wa vhukati kha zwivhambadzwa na zwibveledzwa kha shango ḽa Afrika Tshipembe. Vhuendi na vhuendedzi ha thundu ndi zwithu zwa ndeme vhukuma kha ikonomi yashu nahone u tsitsa mitengo zwi ḓo ita uri ikonomi yashu i kone u vha na vhuṱaṱisani khathihi na u konḓelela lwa tshifhinga tshilapfu.
Zwi tou vha khagala uri a huna nyambedzano dza zwa vhuendi dzine dza nga khunyeledzwa hu songo lavheleswa kha fhungo ḽa vhuendi ha nnyi na nnyi, nga maanḓa mafhungo a zwa tsireledzo afho magondoni ashu. Kha muvhuso tsireledzo ine ya tea u vha hone kha lushaka luṅwe na luṅwe lwa vhuendi ndi tshipikwa sa izwi sekhithara ya zwa vhuendi yo tsireledzeaho i tshi tsireledza matshilo a vhathu khathihi na u bveledza bvelaphanḓa kha ikonomi.
Kha tshino tshifhinga tsha mafheloni a ṅwaha vhunzhi ha mimoḓoro ya luvhilo i ḓovha i tshi khou tshimbila magondoni ashu musi vhathu vha tshi khou dalela miṱa na mashaka avho kana vha tshi khou fara madalo a u pembelela dziholodeni. U vhona uri vhathu vha khou enda nga nḓila yavhuḓi zwi ṱoḓa phathekanyo ya themamveledziso ya vhuendi yo fhatwaho zwavhuḓi na vhukombetshedzi ha milayo, nahone hezwi zwoṱhe zwi ṱumanywa nga magondo o ṱanganywaho zwavhuḓi ane a konisa u enda ho leluwaho ha vhathu na thundu.
U bva mathomoni a ndaulo ya vhu6 ro zwi dzhiela nzhele uri mveledziso ya themamveledziso ndi tshi ṱuṱuwedzi tsha u maanḓafhadza. Musi ri tshi khou hudza themamveledziso ya vhuendi, ri vha ri tshi khou vula fhuthu huswa ha zwikhala zwa ikonomi, vhubindudzi, na mbambadzo.
Vhuendi ndi tshi reili tsha ndeme tsha mbambadzo, khathihi na vhuvhambadzaseli na vhuṱunḓi. Vhu konisa ṱhanganyelo ya dzingu nahone ndi tshi reili tsha vhuendelamashango na mvuvhano ya vhathu. Khwiniso ya sisiṱeme ya zwa vhuendi ya shango ndi tshipiḓa tsha pulane ya muvhuso ya u vusa nyaluwo ya ikonomi na u sika mishumo.
Mveledziso ya themamveledziso yo ḓi dzulela hafhu u vha vhukati ha mvusuluso ya ikonomi yashu nahone kha uno ṅwaha wa muvhalelano, masheleni a swikaho R42.6 biḽioni o avhelwa uri a lambedze mishumo ya zwa u fhaṱa, u khwinisa na ndondolo ya magondo a lushaka na a mavunḓu. Ro dovha hafhu ra engedza vhudidini ha khwinisa tshiimo tsha magondo ashu, zwine zwa katela u dovha hafhu u shela tshigotiri, u vusulusa na u vala madini magondoni ashu.
Tshipiḓa tsha ndeme tsha phaṱhululo ya zwa vhuendi na u enda ho ḓi dzulela u vha mushumo washu wa u dovha hafhu u dzudzanya zwiporo zwa zwidimela zwi tshimbilaho dziḓoroboni khulwane. Mvusuludzo ya zwiporo zwa ndeme zwa 19 yo konisa uri zwidimela zwi thome u shuma na u vhuelela kha vhuimo hazwo hoteaho kha sisṱetem ya zwa vhuendi ya lushaka, nahone mushumo muṅwe hafhu u kati wa mvusuluso ya zwiṅwe zwiporo zwa zwidimela kha vunḓu ḽa Gauteng, KwaZulu-Natal na Kapa Vhukovhela.
Zwo tea u amba uri naho hu tshi ḓivha na khwiṋiso dzivhonaho dzo bveledzwaho kha mushumo wa u vusa vhuendi ri kha ḓivha na lwendo lu lapfu uri ri kone u takusa sekhithara ya zwa vhuendi ya lushaka. Arali ra nga shumisana roṱhe, ri nga bveledza sisiṱeme ya zwa vhuendi yo tsireledzeaho nahone yo dzudzanyeaho ine roṱhe ri nga i shumisa na u ḓiphina ngayo.
