By Niko Allie
Nḓisedzo ya tshumelo dza mutheo dza mahafha na u fhaṱela vhathu dzinnḓu zwo ḓi dzulela u vha vhudzivhani ha agenda ya zwa mveledziso yashu u bva nga ṅwaha wa 1994, na mvelele dza zwa Sentsasi dzi khou sumbedza uri ro bveledza mvelaphanḓa khulwane kha u shandukisa matshilo a vhathu kha zwenezwo.
U tou bva mathomi a u wana demokirasi yashu nga ṅwaha wa 1994, ṱhoḓea ya dzinnḓu na tshumelo dza mutheo dza mahala zwo vhonwa sa khaedu khulwane vhukuma ine ya vha hone kha shango ḽashu. Nga kha shumisa Mbekanyamushumo ya u Fhaṱulula na Mveledziso (RDP) shango ḽashu ḽo tea zwipikwa zwashu zwa u fhuelisa vhushai na u tandulula khaedu khulwane ya ṱhahelelo kha tshumelo dza zwa matshilisano u mona na shango ḽa Afrika Tshipembe. Nga kha RDP, muvhuso wa ḽa Afrika Tshipembe wo lambedza zwa u sikwa ha mishumo, dzinnḓu, na ndondolo ya zwa mutakalo ya mutheo ya mahala.
Ḽiṅwalo ḽa mbekanyamaitele ya u ḓivhadza nḓivhadzamulayotibe kha RDP ḽa ṅwaha wa 1994, ḽi ṱalutshedza tshipikwa nga nḓila i tevhelaho: ''Kha u lwa na vhushai na ṱhahelelo, ndivho ya RDP ndi u vhona uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo lugela u kona u fhelisa nḓala, u ṋetshedza mavu na dzinnḓu kha vhadzulapo vhoṱhe, u ṋetshedza swikelo ya maḓi o kunaho na tshumelo dza vhuthathatshili kha vhoṱhe, u vhona uri huna zwiko zwa fulufulu zwa mutengo wa fhasi nahone zwa tshifhinga tshilapfu, u fhelisa tshivhalo tsha vhathu vha songo funzeaho, u khwinisa khwalithi ya pfunzo na zwa vhugudisi hu tshi itelwa vhana na vhaaluwa, u tsireledza mupo, na u khwinifhadza tshumelo dza mutakalo khathihi na u vhona uri tshumelo idzi dzi khou swikelwa nga nnyi na nnyi.
Ḽiṅwe ḽa mazhendedzi a tshifhinga tshilapfu ḽa RDP na mbekanyamishumo dziṅwe hafhu dzo engedzwa kha zwa dzinnḓu na nḓisedzo ya tshumelo ya mutheo ya mahala. Sentsasi ya ṅwaha wa 2022 yo sumbedza uri hu na u engedzea hu vhonalaho kha tshivhalo tsha miṱa u bva hanefha kha 9.1 miḽioni nga ṅwaha wa 1996 u swika kha 17,8 miḽioni nga ṅwaha wa 2022.
Nga u tou sedza nga nḓila yo ṱanḓavhuwaho kha mvelele dza vha Sentsasi zwi tou vha khagala uri hu na nyaluwo i vhonalaho ya zwa u pfulutshela ya miṱa kha vhudzulonzudzanywa, u bva kha 65,1 phesenthe nga ṅwaha wa 1996 u swika kha 88,5 phesnthe. Vhudzulonzudzanywa vhukatela nnḓu dzo dzudzanywaho nahone dzo fhatwaho nga zwidina zwa semennde, fulethe na aphathimennde, nnḓu dzo dzulelanaho tsini na tsini sa lugwada, nnḓu dza dziḓoroboni, nnḓu dzo khethekanyelwaho u dzula miṱa mivhili ngeno i nthihi kana vhudzulonzudzanywa vhuṅwe na vhuṅwe vhune ha vha bvungwi ha muḓi, sa rumu kana lufhera lune lwa nga dzula muṱa kana muthu muthihi.
Nga tshenetshi tshifhinga, tshivhalo tsha vhathu vhane vha khou dzula kha vhudzulotshayanzudzanyo kana nnḓu dza mvelele tsho tsela fhasi vhukuma. Tshivhalo tsha miṱa ine ya dzula kha vhudzulotshayanzudzanywa tsho fhungudzea nga vhukati u bva kha 16,2 phesenthe nga ṅwaha wa 1996 u swika kha 8,1 phesenthe nga ṅwaha wa 2022. Nga nwaha wa 1996 tshivhalo tsha vhathu vha dzulaho kha dzinnḓu dza mvelele tsho vha tshi 18.3 phesenthe nahone hezwo zwo fhungudzea u swika kha 3.1 phesenthe nga ṅwaha wa 2022.
Tshanduko idzi kha nzulele ya shango ya zwa miṱa dzo livhanaho na tshitshavha nga nḓila ya u engedzea zwi sumbedza nyaluwo ya miṱa kavhili u bva tsha ṅwaha wa 1996. Mbalombalo dzo zwi sumbedza hafhu uri tshararu tsha miṱa ya 29,9 phesenthe i khou dzula kha madzulu o ṋetshedzwaho nga muvhuso kana dzinnḓu dza RDP.
Zwi tou vha khagala, muvhuso u ya zwiḓivha uri ṱhoḓea ya dzinnḓu i khou ḓi vha nṱha vhukuma nahone ho sedzwa zwenezwo wo thoma mbekanyamishumo dza tshivhalo dza u bveledza vhupo ha madzulo a vhathu, u khwinisa vhudzulotshayanzudzanywa khathihi na u ṋetshedza zwikhala zwa madzulo ane a badelwa mitengo i re fhasi tshoṱhe.
Nḓisedzo ya tshumelo dza mutheo dza mahala ndi tshiṅwe tsha zwipikwa tsha muvhuso u tou bva nga ṅwaha wa 1994, nahone ho no ḓivha na mbuelo khulwane kha zwa nḓisedzo ya maḓi o kunaho, muḓagasi, vhuthathatshili na u hwalwa ha thukhwi miḓini.
Nga ṅwaha wa 2022, miṱa ya tshivhalo tshi swikaho 82 phesenthe kha shango i khou kona u swikela maḓi a bombini ngomu nḓuni kana dzharaṱani dzavho. Nga ṅwaha wa 2001 tshivhalo tsha vhathu vhane vha vha na mabunga ane a tou gwedzhiwa nga maḓi tsho vha tshi 51.9 phesenthe nahone hezwi zwo engedzea u swika kha 70.8 phesenthe nga ṅwaha wa 2022. Musi izwi zwivhalo zwi tshi khou ri ṱuṱuwedza ngaurali ri a zwiḓivha uri ri kha ḓi tea u ita zwinzhi u vhona uri hu na nḓisedzo ya maḓi o lugelaho mitakalo ya vhathu tshifhinga tshoṱhe.
Vha Sentsasi vho sumbedza hafhu uri tshivhalo tsha miṱa ine ya shumisa muḓagasi sa tshiko tshihulwane tsha fulufulu tsho engedzea zwihulwane vhukuma u bva kha 58.1 phesenthe nga ṅwaha wa 1996 u swika kha 94.7 phesenthe nga ṅwaha wa 2022. Zwa u shumisa pharafeni na makhanḓela, zwe zwa vha zwi maitele o ḓoweleaho a u ḓitshidza kha vhunzhi ha vhathu phanḓa ha ṅwaha wa 1994, zwi vhonala zwo fhungudzea u swika kha ḽeveḽe dza fhasisa vhukuma. Nga ṅwambo wa maitele a zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana zwine zwa khou bvelela zwino, tshipikwa tshashu tsha u ṱoḓa u bveledza nḓisedzo ya muḓagasi u sa khauwi tsho thithisea nga nḓila i si yavhuḓi.
Hu dovha hafhu ha vha na u engedzea hu vhonalaho kha zwa u hwalwa ha mathukhwi miḓini ha tshifhinga tshoṱhe nga vhamaandalanga apo a zwenezwo. Nga ṅwaha wa 2022, tshivhalo tshi gaganyelwaho kha mbili-tshararu, 66.3 phesenthe ya miṱa kha shango i hwalelwa mathukhwi ayo nga vhamaandalanga apo luthihi kha vhege, zwine zwa vha nṱha kha 52 phesenthe yo rekhodiwaho nga ṅwaha wa 1996.
Sa muvhuso, ri khou lavhelesa kha data na mihasho yo diimisaho nga yoṱhe zwine ra ḓo zwishumisa sa masia ane ra ḓo shuma ro sedza khao u itela u ḓivha zwine zwa khou tea u bveledzwa, khathihi na u lavhelesa kha zwiṅwe zwishumisa zwi fanaho na Ṱholo ya miṅwaha ya 10 ya NDP yo anḓadzwaho zwenezwino.
Naho hu na mushumo munzhi u saathu bveledzwaho, shango ḽa Afrika Tshipembe zwi sa timatimisi ndi fhethu havhuḓi zwazwino u fhira zwe ḽavha ḽi zwone phanḓa ha ṅwaha wa 1994. Ro ḽi wana ḽi tshitshavha tshi sa lingani tshoṱhe, nahone ro shuma nga vhuḓiimiseli vhukuma u fhaṱa shango ḽine khaḽo vhathu vhoṱhe vha kona u swikela zwikhala zwi linganaho.
Sentsasi nga ṅwaha wa 2022 yo sumbedza mvelelo khulwane dze dza bveledzwa, khathihi na u sumbedza zwine zwa kha ḓi tea u bveledzwa. Ngauralo muvhuso wo ḓiimisela u engedza vhuḓidini hawo kavhili uri u kone u fhaṱa vhumatshelo havhuḓi ha roṱhe, khathihi na vhashumisani vhawo kha zwa matshilisano.
Kha avho vho tshilaho nga tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula vhane vha kha ḓi kona u zwielelwa – mawanwa a vha Sentsasi a sumbedza uri na ngoho nyimele dza vhathu dzo shanduka u vha khwine. Mawanwa a vha Sentsasi a dovha hafhu a sumbedza nga nḓila ya u angaredza uri mveledziso yashu yo bveledzwa nga nḓila ya vhudodombedzi nga kha u shumisa mbekanyamishumo na mbekanyamaitele dza muvhuso u bva nga ṅwaha wa 1994.
U bva tsha ṅwaha wa 1994 lwendo lwo vha na zwivhuya na vhukonḓi, honeha zwe zwa sa shanduke ndi vhukoni ha u farana ri tshi itela u shuma mushumo muhulwane. Nḓisedzo ya tshumelo i tou vha vhudzivhani ha u fhaṱa zwitshavha zwi konḓelelaho nahone zwi bvelelaho, ngauralo ri ḓo bvelaphanḓa na u shumela shango na vhathu vhashu. Ri do engedza vhuḓidini hashu kavhili na u vhona uri masia oṱhe a muvhuso a khou shumisana u itela u shumela vhathu khathihi na u thusa u fhaṱa vhumatshelo havhuḓi ha roṱhe.
Honeha, muvhuso u nga si kone u zwi bveledza nga woṱhe; ri ṱoḓa thikhedzo u bva zwitshavhani, nahone ri tea u shuma ro ṱanganelana u itela ri kone dovha hafhu u fhaṱa shango ḽashu nṱha ha mveledziso nnzhi dze dza bveledzwa u bva nga ṅwaha wa 1994.
