UMongameli u-Cyril Ramaphosa: Inkulumo Echaza Isimo Sezwe 2018

Inkulumo Echaza Isimo Sezwe eyethulwa nguMongameli weRiphabhulikhi yaseNingizimu Afrika, uMnu Cyril Ramaphosa, ePhalamende

Somlomo wesiGungu Sikazwelonke (i-NA), uNkz Baleka Mbete,
Sihlalo woMkhandlu Kazwelonke Wezifundazwe (i-NCOP), uNkz Thandi Modise,
IPhini likaSomlomo we-NA kanye nePhini likaSihlalo we-NCOP,
UMongameli Waphambilini, uThabo Mbeki,
UMongameli Waphambilini, u-FW de Klerk,
IJaji Eliyinhloko, uMogoeng Mogoeng, kanye nawo wonke amalungu ahloniphekile ophiko lwezobulungiswa,
ONgqongqoshe kanye namaPhini abo,
ONdunankulu kanye noSomlomo beziShayamthetho Zezifundazwe,
USihlalo weNhlangano Yohulumeni Basekhaya yaseNingizimu Afrika kanye nazo zonke iziMeya Zomasipala ezikhona kule Ndlu,
Izinhloko Zezikhungo Zikahulumeni Ezeseka Ukubusa Ngentando Yeningi Labantu,
USihlalo Wendlu Kazwelonke Yabaholi Bendabuko,
Abaholi bezinhlangano zezenkolo,
USomlomo Waphambilini, uDkt Frene Ginwala,
USomlomo Waphambilini, uMnu Max Sisulu,
Izimenywa ezikhethekile,
Omakadebebona bomzabalazo wenkululeko,
Amalungu ezindlu zamanxusa,
Malungu ahloniphekile,
Bantu baseNingizimu Afrika.

Kuyintokozo enkulu kimina ukuthola leli thuba lokwethula le Nkulumo Echaza Isimo Sezwe (i-SoNA).

Empeleni le Nkulumo bekumele yethulwe ngeviki eledlule, kodwa-ke siyihlehlisile ngenhloso yokudingida nokulungisa kahle futhi ngokucophelela izindaba eziphathelene noguquko lwezepolitiki.

Ngithanda ukubonga amaLungu Ahloniphekile kanye nabantu baseNingizimu Afrika ngokusibekezelela kwabo.

Ngithanda futhi nokudlulisa amazwi okubonga kuMongameli waphambilini u-Jacob Zuma ngendlela abhekane ngayo nale nqubo enzima futhi ebucayi.

Ngithanda ukumbonga ngomsebenzi awenzele isizwe emahlandleni akhe amabili ephethe njengoMongameli wezwe lethu, lapho izwe lethu lenze inqubekelaphambili enkulu emikhakheni eminingana yokuthuthukiswa kwezwe. Izolo ngikhulumile noMongameli Jacob Zuma futhi usifisele okuhle kodwa ekwethulweni kwe-SoNA.

Bantu bakithi,

Esikhathini esithi masibe yizinsuku ezingaphezudlwana nje kwe-150 kusukela manje, abantu emhlabeni wonke bazobumbana ekugubheni ngokuhlanganyela iminyaka eyi-100 kwazalwa u-Nelson Rolihlahla Mandela.

Lolu wusuku lapho thina njengabantu baseNingizimu Afrika sizobungaza impilo yomunye wabaholi baleli lizwe abayibekile impela induku ebandla futhi ababe negalelo elikhulukazi kuleli lizwe, kwizwekazi lonkana kanye nasemhlabeni jikelele.

Sizothola ithuba lokubheka emuva sixoxe ngezinselele nezigemegeme adlula  kuzona uMadiba ngesikhathi elwela inkululeko, futhi sixoxe nangobuhlakani bakhe, ukuzithoba kwakhe okungapheliyo, ububele bakhe obungenamkhawulo kanye nobuqotho bakhe obuyisidingo esisemqoka kakhulu.

Lo nyaka wezi-2018 siwuqoke njengonyaka wesikhumbuzo sikaMadiba futhi zonke izenzo zethu, imizamo yethu kanye nakho konke esizokusho ngomlomo sizokuqondisa ngqo ekufezekisweni kwenhloso-mbono yakhe yezwe elakhelwe phezu kwentando yeningi labantu, elingachemile futhi elilinganayo.

Ngokuholwa yisibonelo sakhe, sizosebenzisa lo nyaka ukuqinisa kabusha ukuzibophezela kwethu ekuziphatheni ngendlela eqotho kanye nobuholi obuqotho.

Njengoba sigubha iminyaka eyikhulu kwazalwa u-Nelson Mandela asigcini ekukhumbuleni nasekuhlonipheni izenzo zesikhathi esedlule nje kuphela, kepha sakha ingomuso, ikakhulukazi ingomuso elabe lihloswe nguMadiba ezifisweni zakhe zesikhathi esizayo.

Siyaqhubeka ezinyathelweni zakhe, ukuze sakhe izwe lapho wonke umuntu ephila ngokukhululeka, lapho bonke abantu belingana emehlweni omthetho futhi lapho bonke abantu babelana ngomcebo wezwe lethu futhi bethokozela impilo engcono.

Sakha izwe lapho amathuba empumelelo yomuntu yangomuso ewumphumela wezinyathelo namangwevu akhe, yena uqobo lwakhe, kanye nokusebenza kwakhe ngokuzikhandla, hhayi ngenxa yebala lakhe, indawo azalelwe kuyona, ubulili bakhe, ulimi alukhulumayo noma umholo wabazali bakhe.

Mangikugcizelele lokhu nangolimi lwesiBhunu: Ons bou ’n land waarin ’n persoon se vooruitsigte bepaal word deur sy eie inisiatief en harde werk, en nie deur sy velkleur, geboorteplek, geslag, taal of sy ouers se inkomste nie.

Kulo nyaka, sigubha futhi iminyaka eyikhulu yesinye isikhondlakhondla somzabalazo wethu, uMama u-Albertina Nontsikelelo Sisulu.

Ngempilo yakhe emangalisayo kanye negalelo lakhe elinohlonze, wabonisa ngokucacile ukuthi kusho ukuthini ukuba yisishoshovu esilwela inkululeko, ukuba ngumholi nesisebenzi sabantu esisebenza ngendlela eqondile futhi enobuhlakani nobuqotho.

Ngobuholi bakhe, waba yisibonelo esihle sokuxhumana okusemqoka okukhona phakathi kwenkululeko yezwe kanye nenkululeko yabantu besifazane. Njengoba sigubha iminyaka yakhe eyikhulu, siyagcizelela ukuthi ayikho impumelelo engazuzwa ngokuphelele, futhi asikho isizwe esingathathwa njengesikhululekile, kuze kufike isikhathi lapho abesifazane baso nabo sebekhululekile.

Siyithulela isigqoko le ndodana yengabadi yakithi, u-Nelson Rolihlahla Mandela kanye nendodakazi yaleli zwekazi u-Albertina Sisulu, onyakeni woguquko, onyakeni wokuvuselela kabusha, futhi okungunyaka wethemba. Siyabahlonipha, hhayi nje kuphela ngamagama esiwashoyo, kepha futhi okubaluleke kakhulu, sibahlonipha ngezenzo nezinyathelo eziqondiswe ngqo ekufezekiseni inhloso-mbono yethu sonke, yezwe elingcono.

Kumele sihloniphe uMadiba ngokuthi sikudlulise futhi sikubone njengento yesikhathi esedlule ukungqubuzana, uqhekeko kanye nendumalo ehambisana nokuphelelwa yithemba. Kumele sikhohlwe yisikhathi esedlule sokuncipha nokuphelelwa kwabantu yithemba ezikhungweni zikahulumeni, kanye nokungabathembi kahle abaholi bezwe lethu. Kumele sikudlulise konke lokhu kudikibala nokulahla ithemba obesekudlange kakhulu ezweni lethu ngoba sekuyantwela ezansi, futhi sesifikile isikhathi esisha esiqhakazile.

Lesi yisikhathi esisha esigqugquzelwa yinkumbulo ka-Nelson Mandela kithina sonke kanye nezinguquko eseziqalile ukwenzeka kuleli. Ngenkathi sikhipha konke ukuphelelwa yithemba ezingqondweni zethu, kumele sigcizelele kabusha phezu kwenkolelo yethu yokuthi iNingizimu Afrika ingeyabo bonke abantu abayakhele.

Ngoba phela thina siyisizwe esisodwa, nakuba singabantu abahlukile futhi abavela emikhakheni ehlukahlukene.

Kunabantu abayizigidi ezingama-57 kuleli lizwe lethu, abanomlando ohlukile, izilimi ezihlukahlukene, amasiko ahlukene, izimo esidlule kuzona ezingafani, imibono ehlukahlukene kanye nezimfuno nezidingo ezihlukile.

Kepha-ke nakuba kunjalo, siboshwe ndawonye yibhande lezinhloso ezifanayo, zokuthi thina singabantu baseNingizimu Afrika.

Ngalokho-ke kumele sibabonge kakhulu okhokho kanye namaqhawe ethu aphambilini – abantu abanjengo-Pixley ka Seme, Charlotte Maxeke kanye neNkosi u-Albert Luthuli – ababona ukuthi kunesidingo sobumbano nokuvumelana kubo bonke abantu baleli lizwe elihle kangaka.

Thina siyizwe elilodwa futhi elibumbene.

Thina singabantu ababumbene, abazibophezele ekusebenzeni ngokubambisana ngenhloso yokutholela intsha yakuleli amathuba omsebenzi; ukwakha amafemu nemigwaqo, izindlu nemitholampilo; ukulungiselela kahle izingane zethu ukuze zikwazi ukubhekana nomhlaba oguqukayo nenqubekelaphambili; ukwakha amadolobha namadolobhana lapho imindeni izohlala ngokuphepha, isebenze ngendlela evuna izithelo ezinhle, ihlale ithakasile futhi igculisekile nasemoyeni.

Sizimisele ukwakha izwe eligqame ngokuzithoba nobuqotho futhi elingakubekezeleli nakancane ukuxhashazwa nokwebiwa kwezimali zikahulumeni noma izenzo zobusela obenziwa yizigilamkhuba zomkhakha ozimele ezintshontsha imali elondolozwe ngabantu bakuleli, abayisebenzele kanzima ngezithukuthuku zabo.

Nakuba kunezinto eziningi esingaboni ngaso linye kuzona, siyavumelana kulezi zindaba ezisemqoka esengikhulume ngazo.

Siyazi ukuthi ziseziningi impela izinto ezisihlukanisayo.

Sisalokhu siyizwe elinomphakathi obhekene nengwadla yokungalingani kwabantu okukhulu, lapho ububha kanye nempumelelo empilweni yomuntu ilokhu incike ekutheni ungowaluphi uhlanga futhi ungowabuphi ubulili.

Thina njengabantu baseNingizimu Afrika sethweswe umsebenzi wokwakha isizwe esisha, ukuze sikwazi ukubhekana ngqo nezinsalela zokungabi khona kobulungiswa esikhathini esedlule kanye nokungalingani kwabantu okukhona esikhathini samanje.

Siyanxuswa ukuba sikwenze lokhu nakuba sibhekene nezimo ezinzima.

Isimo esibhekene naso njengezwe wukuthi nakuba amazinga obubha ehle kakhulu kulandela impumelelo yokufika kombuso wentando yeningi labantu ngowe-1994, kule minyaka embalwa edlule sebuqale ukukhula futhi.

Amazinga obubha akhulile ngowezi-2015, izinga lokuntuleka kwamathuba omsebenzi nalo likhulile kanti futhi nesimo sokungalingani phakathi kwabantu bakuleli sisalokhu siqhubeke njalo.

Sekuphele iminyaka eminingana impela sibona umnotho wethu uhluleka ukukhula ngesivinini esidingekayo ukuze kudaleke amathuba omsebenzi anele, okuzokwenza ukuba sikwazi ukutakula abantu bakuleli obishini lobubha.

Zinciphile izimali ezingena emgodlagodleni kahulumeni, osekunciphise namandla kahulumeni okukhulisa nokwandisa imali ayitshala emiklamweni yokuthuthukiswa komnotho nenhlalakahle yomphakathi.

Nakuba sibhekene nalezi zimo ezinzima, sikwazile – sisebenza ngokuhlanganyela – ukuzuza impumelelo ekwenzeni ngcono izimpilo zabantu bakuleli.

Nakuba sibhekene nesimo sokungakhuli komnotho ngendlela egculisayo, umnotho wethu ukwazile ukudala amathuba omsebenzi, kodwa-ke lokhu akwenzekanga ngesivinini esidingekayo esizovumela ukuba bawuthole umsebenzi abantu abaningi abebengasebenzi ngaphambilini.

Lokhu kusho ukuthi njengoba silokhu siqhubeke njalo nemizamo yokufinyelela emazingeni aphakeme okukhula komnotho nokutshalwa kwezimali, kumele sithathe izinyathelo ezengeziwe ukuze sikwazi ukunciphisa ububha futhi sikwazi nokudala amathuba omsebenzi azoheha futhi afake nalabo bantu bakuleli abangakawutholi umsebenzi.

Kusukela ekuqaleni kwehlandla lokuphatha laleli Phalamende elikhona njengamanje, izinhlelo zethu zokuvula amathuba omsebenzi emkhakheni kahulumeni sezidale amathuba etoho angu-3,2 wezigidi.

Kulesi simo esikhona sokuntuleka kwamathuba omsebenzi esibonakala ezweni lonkana, lawa mathuba etoho ayaqhubeka nokuhlinzeka openi abadingeka kakhulu, kanye nolwazi lomsebenzi nokuqeqeshwa.

Sesithathe izinyathelo nemizamo yokunciphisa izindleko zokuphila kubantu bakuleli, ikakhulukazi abahlwempu. Izindleko zokuphila zilokhu zikhule njalo.

Njengamanje uHlelo Lukahulumeni Lokuhlinzeka Mahhala Ngezinsiza Eziyisisekelo Kubantu luxhasa amakhaya antulayo angu-3,5 wezigidi.

Zingaphezu kwezigidi eziyi-17 izibonelelo-mali zikahulumeni ezikhishwayo njalo ngenyanga, okuyinto ehlomulisa cishe abantu bakuleli abalinganiselwa kwingxenye yokuthathu ekhulwini. Lezi zibonelelo-mali zikahulumeni sezithuthukise izimpilo zabantu bakuleli futhi bayazithokozela ngoba bazibona ziwusizo olukhulu kubona.

Kodwa-ke, siyazi ukuthi uma sifuna ukuphumelela emizamweni yethu yokuqeda ububha kuleli, kuzodingeka ukuba sizihlinzeke izingane zabantu abahlwempu ngemfundo ekahle futhi esezingeni eliphezulu.

Sigcizelelile ukuthi lokhu kumele kuqale esigabeni sokufundiswa kwezingane zisencane.

Namuhla, sinezingane ezicishe zifinyelele esigidini ezifunda ezikhungweni zethu zokufundiswa nokuthuthukiswa kwezingane zisencane noma izinkulisa.

Sekubonakala ukuthuthuka nokuba ngcono kwemiphumela ohlelweni lwethu lwemfundo eyisisekelo.

Izinga lokuphasa kwabafundi bakamatikuletsheni likhulile lisuka kuma-60,6% ngowezi-2009 lafinyelela kuma-75,1% ngonyaka odlule.

Njengamanje kunabafundi abacishe bafinyelele esigidini ababhaliswe ezikhungweni zemfundo ephakeme, okuyisibalo esikhuphuke kakhulu sisuka kubafundi abangaphezudlwana kancane kwezi-500 000 ngowe-1994. Lokhu kubonisa inqubekelaphambili enkulu impela.                                                                                                 

Njengoba sesingena esikhathini esisha, sizimisele ukwakhela phezu kwalezi zimpumelelo, silwisane nezinselele esibhekene nazo futhi sisheshise nenqubekelaphambili ekwakhiweni kwezwe eliphumelelayo nelilinganayo.

Sikubonile ukusimama komnotho wakuleli ngezinga elimaphakathi, kanye nokusimama komnotho womhlaba okukhudlwana futhi osekuqhubeke isikhashana impela.

Amanani entengo yezimbiwa nemikhiqizo yakuleli ethunyelwa kwamanye amazwe asengconywana impela futhi ayaqhubeka nokukhula, kanti futhi kusenjalo namafemu akuleli athola ama-oda amaningi, zikhulile nezimakethe ezihweba ngamasheya, futhi nerandi selithanda ukuqina, futhi kunenhlansana elokozayo ebonisa ukuthi ukwethenjwa kwaleli lizwe ngabatshali-zimali sekuqalile ukukhula.

Sithathe izinyathelo ezinqala zokubhekana ngqo nezinkinga eziphathelene nokungabi khona kozinzo kwezepolitiki futhi sizibophezele ekuqedeni ungabazane nokungaqondi kahle okungenzeka kube khona emkhakheni wezinqubomgomo kanye nokuqinisekisa ukuthi ngaso sonke isikhathi izinqubomgomo zisetshenziswa ngendlela eqondile futhi ehambelanayo.

Sekubonakala ukukhula komoya wethemba kubantu bakuleli.

Abantu bakuleli sebebonisa ithemba mayelana nekusasa lezwe.

Kukhulile ukwethenjwa kwezwe yizinkampani zaseNingizimu Afrika futhi nabatshali-zimali bakwamanye amazwe sebeqalile futhi ukuthungatha nokubheka amathuba amasha ezweni lethu.

Kunezikhungo zezimali esezihlonze iNingizimu Afrika njengelinye lamazwe asathuthuka okulindeleke ukuba enze ezibukwayo ngowezi-2018.

Umsebenzi wethu, njengabantu baseNingizimu Afrika, wukuba siwubambe ngazo zombili lo mzuzu wethemba nokuvuselela kabusha, futhi sisebenze ngokubambisana ukuze siqinisekise ukuthi lokhu kwenza umehluko obonakalayo impela ezimpilweni zabantu bakuleli.

Kulo nyaka, sizoqalisa izinyathelo zokufaka leli lizwe emgudwini omusha wokukhula nokudlondlobala, wokuvulwa kwamathuba omsebenzi kanye nokuletha uguquko.

Lokhu sizokwenza ngokuthi sinxuse ukuba izikhungo zomphakathi esibambisene nazo ezweni lethu zisebenzisane nathi ngenhloso yokwakha isivumelwano sokubambisana nokusebenzisana kwethu sonke, esizokwakhela phezu kwaso izimo ezizogqugquzela futhi zikhuthaze ukuvuselelwa komnotho.

Kumele futhi siqhubeke nokwakhela phezu kobambiswano lwethu nabamabhizinisi nabasebenzi ngenhloso yokubuyisa nokuvuselela ukwethenjwa kwezwe ngabatshali-zimali futhi sigweme okunye futhi ukwehliswa komnotho wakuleli ufakwe esigabeni somnotho onguvobo.

Kumele sithathe izinqumo ezinzima ukuvala igebe elikhona kwezezimali, silethe uzinzo esikweletini sezwe futhi sisimamise kabusha izinkampani zikahulumeni wethu ukuze zibuyele esimweni sokusebenza esikahle.

Into ewumongo nomgogodla wezinhlelo zikazwelonke zowezi-2018 wukuvulwa nokwakhiwa kwamathuba omsebenzi, aqondiswe ikakhulukazi entsheni.

Sisebenza ngokuzikhandla ngenhloso yokuqalisa izinyathelo zokubhekana ngqo nenselele yokuntuleka kwamathuba omsebenzi.

Omunye wemizamo esizoyenza mayelana nalokhu wukubiza iNgqungquthela Ezobhunga Ngodaba Lwamathuba Omsebenzi kulezi zinyanga ezimbalwa ezizayo ngenhloso yokuqinisekisa ukuthi iyahambelana yonke imizamo eyenziwa yimikhakha ehlukahlukene yakuleli kanye naleyo eyenziwa yibo bonke abathintekayo kulokhu ukuze kufezekiswe inhloso-ngqangi yokwakhiwa kwamathuba omsebenzi.

Le ngqungquthela izobhunga ngalokho okumele kwenziwe ukuqinisekisa ukuthi uyakhula umnotho wezwe futhi ukhiqiza imiphumela emihle, nokuthi izinkampani zitshala izimali kakhudlwana kunakuqala, nokuthi abasebenzi bahlonyiswa kahle ngamakhono futhi kukhuliswe nengqalasizinda yomnotho wethu.

Sibheke ukuba le ngqungquthela iqhamuke nezixazululo eziphathekayo kanye nezinhlelo ezizoqaliswa ngokushesha.

Kulo nyaka, sizozama kakhudlwana ukukhuthaza utshalomali olusha futhi olungena ngamandla emnothweni wakuleli.

Ngenhloso yokufezekisa lokhu, kulezi zinyanga ezintathu ezizayo sizohlela ingqungquthela yotshalomali, ezobe iqondiswe kubatshali-zimali bakuleli nabakwamanye amazwe, lapho sizokhangisa khona ngamathuba okutshala izimali amahle kakhulu akhona ezweni lethu, futhi kuyinto esiyaziyo ukuthi axhaphakile amathuba anjengalawo kuleli.

Sizokwenza imizamo yokubhekana nesimo sokufadalala komkhakha wakuleli wezokukhiqiza, osekuqhubeke iminyaka ngeminyaka, futhi osekukhahlameze namathuba omsebenzi kulo mkhakha kanye nokuthunyelwa kwempahla ekhiqizwe kuleli emazweni angaphandle.

Sizozama ukuvuselela nokwakha izimboni ezintsha kuleli ngokwezinga nesivinini esizoheha futhi sifake izigidi ngezigidi zabantu abafuna umsebenzi emnothweni wezwe.

Sizogqugquzela ukutshalwa kwezimali okuthe xaxa emikhakheni esemqoka yezokukhiqiza, ngokusebenzisa ngobuhlakani imihlomulo noma izikhuthazi zikahulumeni kanye nezinyathelo eziningana esingazisebenzisa, ezikhona emkhakheni kahulumeni.

Ngenhloso yokugqugquzela kakhudlwana umkhakha wezokukhiqiza, sizohlabela phambili nohlelo lokuyikhiqiza ngaphakathi kuleli lizwe imikhiqizo ehambelana nezidingo nezimo zakuleli, futhi ngaphansi kwalolu hlelo kuzoqinisekiswa ukuthi imikhiqizo enjengendwangu, izingubo zokugqoka, ifenisha, izitimela kanye namamitha amanzi ithengwa kubakhiqizi bakuleli.

Sesisebenzise imali eyevile kumabhilliyoni angama-57 amarandi sithenga impahla ekhiqizwe ngaphakathi kuleli, ebesizoyithenga emazweni angaphandle ukuba beyingakhiqizwa kuleli. Lokho kusho ukuvulwa kwamathuba omsebenzi ngokuthenga izimpahla emazweni angaphandle kanye nokuthumela impahla ekhiqizwe kuleli emazweni angaphandle.

Izizinda zomnotho ezikhethekile zisalokhu zingamathuluzi asemqoka esizowasebenzisa ukuheha utshalomali olukhethekile olungena ngqo kuleli luvela kubatshali-zimali bamazwe angaphandle kanye nabangaphakathi kuleli, futhi sizohlinzeka lezi zizinda ngamandla okusebenza aqondene nezimboni ezithile futhi sisungule nezizinda zezimboni ezintsha ezweni lonkana.

Inqubo yokusungulwa kwezimboni kumele isekelwe phezu koguquko.

Ngokusebenzisa izinyathelo ezinjengohlelo lokubhekelelwa kwabantu abathile abadinga ukubhekelelwa kuqala uma kuthengwa impahla nezinsizakalo zikahulumeni kanye nohlelo losozimboni abamnyama, sithuthukisa isizukulwane esisha sabesilisa nabesifazane abamnyama abangabakhiqizi abakwazi ukwakha amabhizinisi ngokwesilinganiso nobubanzi obukhudlwana impela futhi okungamabhizinisi anamandla nekhono lokuqhuba umsebenzi ngendlela encomekayo.

Sizowakhuphula amandla ethu okweseka abantu abamnyama abenza imisebenzi yobungcweti, futhi sizozithathela izinyathelo ezinqala lezo zinkampani ezingafuni ukuletha uguquko, kanti futhi sizosebenzisa inqubomgomo yezokuncintisana sifunele abantu abamnyama abasebasha emikhakheni leyo izindawo abangahweba kuzona kanye nabantu abangahwebelana nabo noma babathengisele imikhiqizo yabo, futhi sitshale izimali ekuthuthukisweni kwamabhizinisi asemalokishini nasezindaweni zasemakhaya.

Uguquko lomnotho olunohlonze ludinga ukuba sisithuthukise ngamandla isimo sabesifazane nemiphakathi yabamnyama emnothweni, ukuze siqinisekise ukuthi nabo baba ngabanikazi bamabhizinisi, izimenenja, abakhiqizi futhi ekugcineni abanye babo bakhule babe ngabaxhasi abalawula izigaxa ezinkulukazi zezimali.

Inselele enkulukazi esibhekene nayo, futhi edinga ukufakelwa izibuko ngokushesha, wudaba lokuntuleka kwamathuba omsebenzi entsheni.

Ngakho-ke lolu wudaba okumele silusukumele phezulu ukuze siqinisekise ukuthi abantu abasha abaningi bathola imisebenzi ukuze babambe iqhaza futhi babe yingxenye yohlelo lomnotho wezwe lethu.

Abantu abasha baseNingizimu Afrika sizobenza babe ngumongo wohlelo lwethu lwezomnotho.

Sebeqalile kakade ukuba yingxenye enkulu yabasebenzi abaqashwe emiklamweni yokwakhiwa kwengqalasizinda futhi bangabahlomuli ababekwe eqhulwini ezinhlelweni ezinjengohlelo lokufakwa kwamagiza asebenza ngogesi welanga kanye nohlelo lokulwisana nenkinga yokuvuza kwamapayipi amanzi emakhaya. Sithatha izinyathelo zokuqinisekisa ukuthi intsha iyabandakanywa emizamweni yokubhekana nalezi zinselele.

Siyaqhubeka nokufaka abantu abasha emsebenzini ngokusebenzisa izinhlelo ezinjengohlelo lweZaphulelo Zentela Zokukhuthaza Ukuqashwa Kwentsha.

Ngokusebenzisana namabhizinisi, izinyunyana zabasebenzi kanye nabameleli bomphakathi, sakha amathuba okuba abantu abasha bathole ulwazi lomsebenzi ngokubafaka ezinhlelweni zokuqeqeshelwa emsebenzini nokubahlinzeka ngamakhono okusungula nokuqhuba ibhizinisi.

Ngenyanga ezayo, sizokwethula uHlelo Lokuqashwa Kwentsha, oluzofaka abantu abasha ezikhundleni ezikhokhelwayo zokuqeqeshelwa emsebenzini ezinkampanini zakuleli ezweni lonkana.

Ngokubambisana namabhizinisi esisebenzisana nawo, sivumelene ukuthi sizokwakha izikhala zokuqeqeshelwa emsebenzini eziyisigidi kule minyaka emithathu ezayo.

Ukuze sikwazi ukubhekana ngempumelelo nezidingo zentsha, kusemqoka ukuba abantu abasha bayiveze ngokucacile imibono yabo futhi bakwazi ukuxhumana neziphathimandla kanye nabaphathi abakhulu bakahulumeni.

Ukufezekisa lokhu-ke ngizosungula iThimba Lokusebenza Lentsha elizomela bonke abantu abasha baseNingizimu Afrika ngenhloso yokuqinisekisa ukuthi izinqubomgomo nezinhlelo zethu zibhekelela futhi zihlinzekele izidingo nezimfuno zabo.

Ukutshalwa kwezimali ekwakhiweni kwengqalasizinda kusemqoka emizamweni yethu yokukhulisa umnotho, ukudala amathuba omsebenzi, ukuhlomisa nokufukula amabhizinisi amancane kanye nokuhlinzeka abantu bakuleli nezinsizakalo.

Sesitshale imali eningi impela ekwakhiweni kwemigwaqo emisha, iziteshi eziphehla ugesi, izikole kanye nezinye izingqalasizinda.

Njengoba eminye imiklamo yethu ithatha isikhathi eside ngaphambi kokuba iqaliswe futhi ngenhloso yokwenza ngcono imizamo yethu, ngizokwakha ithimba elizosheshisa ukuqaliswa kwemiklamo emisha, ikakhulukazi imiklamo yamanzi, izikhungo zezempilo kanye nokulungiswa kwemigwaqo. Ngizolisungula leli thimba futhi yilona elizokwenza umsebenzi omningi.

Sifunde izifundo ezibalulekile emsebenzini esesiwenzile wokwakhiwa kwengqalasizinda entsha, okuyizifundo ezizosihola futhi zisinike umhlahlandlela ngenkathi siqhubekela phambili.

Sizogxila emizamweni yokwenza ngcono isabelomali sethu kanye nezinhlelo zokuqapha, senze ngcono imiklamo yokudidiyelwa komsebenzi owenziwayo futhi senze isivumelwano esibanzi sokusebenzisana namabhizinisi nezinyunyana zabasebenzi.

Umkhakha wezimayini ngomunye umkhakha ongakasetshenziswa ngokuphelele ekukhuliseni umnotho nokudala amathuba omsebenzi.

Imboni yezimayini kumele siyibone njengemboni ekhulayo, engavula amathuba amaningi esikhundleni sokuyibona njengemboni esiphelelwe yisikhathi.

Njengoba eseqalile futhi ukukhula amanani entengo yezimbiwa, sizimisele ukusebenzisana nezinkampani zezimayini, izinyunyana kanye nemiphakathi ngenhloso yokukhulisa lo mkhakha, sihehe utshalomali olusha, sidale amathuba omsebenzi futhi sibeke le mboni emgudwini omusha woguquko nokusimama.

Kulo nyaka, sizoqinisa izinhlelo zokuxhumana nokubonisana kwethu nabo bonke ababambiqhaza mayelana noMqulu Wezimayini ukuze siqinisekise ukuthi ngempela uyithuluzi elisebenza kahle lokuletha uguquko olunohlonze, oluzoqhubeka isikhathi eside emkhakheni wezimayini waseNingizimu Afrika.

Ngokusebenzisana kahle, futhi ngobambiswano lweqiniso, olusekelwe phezu kokwethembana kanye nenhloso-mbono efanayo, ngiqinisekile ukuthi sizokwazi ukuxazulula ukungaboni ngaso linye kanye nesimo sikangqingetshe esibhekene naso njengamanje futhi emva kwalokho sivumelane ngomqulu ozosheshisa uguquko futhi ukhulise lo mkhakha obaluleke kangaka emnothweni wethu.

Akusensuku zatshwala kuphothulwe ukucutshungulwa kweSichibiyelo Somthethosivivinywa Wokuthuthukiswa Kwemikhiqizo Yezimbiwa Nekawoyela ezindlini zombili zephalamende, futhi iPhalamende selikuvezile ukuthi lo Mthethosivivinywa kungenzeka uphasiswe ngaphambi kokuphela kwekota yokuqala yowezi-2018.

Uma usuphasisiwe waba ngumthetho, lo Mthethosivivinywa uzoqinisa phezu kwalokho kuqiniseka okukhona njengamanje mayelana nemithetho elawula le mboni, uhlinzeke ngamalungelo okuvikeleka kwezinkampani eziqashe umhlaba wezimayini futhi ubhekelele nezidingo zenhlalo-mnotho yabo bonke abantu baseNingizimu Afrika.

Sikhathazeke kakhulu ngokushona kwabantu ezingozini zezimayini, ikakhulukazi ezingozini ezenzeke ngonyaka odlule.

Siyazinxusa izinkampani zezimayini ukuba zisebenzisane nabo bonke ababambiqhaza ngenhloso yokuqinisekisa ukuthi ziyancipha kakhulu izingozi ezenzeka ezimayini.

Akwamukelekile neze ukushona kwabasebenzi ezingozini zezimayini; futhi akumele kushone ngisho umuntu oyedwa nje vo.

Bantu bakithi,

Ekugcineni, ukukhula komnotho wethu kuyoqhutshekiselwa phambili ngamabhizinisi amancane, njengoba lokhu kwenzeka nakwamanye amazwe amaningi.

Kungumthwalo wethu sonke ukukhulisa lo mkhakha obaluleke kangaka emnothweni wezwe.

Sizosebenzisana nabo bonke labo esibambisene nabo emphakathini ukwakha uhlelo-simo lokweseka oluzolekeleka, luhlomise futhi lugqugquzele osomabhizinisi.

Uhulumeni uzosifezekisa isethembiso sakhe sokuqinisekisa ukuthi izimpahla nezinsizakalo zikahulumeni, okungenani ezingama-30%, zithengwa emabhizinisini amancane nemifelandawonye, kanye nasemabhizinisini asemalokishini nawasezindaweni zasemakhaya.

Sizoqhubeka nokutshala izimali ohlelweni lokufukanyelwa nokuthuthukiswa kwamabhizinisini amancane.

Siyawakhuthaza amabhizinisi amakhulu ukuba nawo enze njalo, ngokuthola izindlela zokufukamela nokuthuthukisa amabhizinisi amancane.

Ukusungulwa kohlelo lwabaphathi abakhulu, i--CEO Initiative,  lwesikhwama samabhizinisi amancane – njengamanje esinemali  eyibhiliyoni eli-1,5 lamarandi – kuyisibonelo esihle kakhulu sendima engadlalwa wumkhakha ozimele.

Uhulumeni umatasa uphothula ukusungulwa kwesikhwama samabhizinisi amancane nokuqanjwa kwezinhlelo zokusebenza ezintsha esiqondiswe ekulekeleleni ukuphenjwa nokusungulwa kwamabhizinisi.

Sizozinciphisa izithiyo nemigoqo yemithetho elawulayo ephazamisa ukusebenza kwamabhizinisi amancane. Ngizoqinisekisa ukuthi ngempela ziyancishiswa lezi zithiyo.

Futhi senza nemizamo yokukhulisa nokwelula amathuba ezomnotho aqondiswe kubantu abanokukhubazeka.

Phakathi kokunye, uPhiko Oluxhasa Ngezimali Amabhizinisi Amancane (i-SEFA) selwethule uhlelo lokuthuthukisa nokuxhasa ngezimali osomabhizinisi abanokukhubazeka, olubizwa nge-Amavulandlela Funding Scheme.

Ezolimo zihlinzeka ngamathuba amahle kakhulu okuwukhulisa ngamandla umnotho wethu nokudala amathuba omsebenzi.

[Tsena tsa temo ke tsona tse bohlokwa le ho feta, ka hobane ke moo batho ba rona ba tla fumanang menyetla e metle ya hore ba kene kgwebong ena ya tsa ho lema. Ke moo re shebileng hore re ka kgona ho aha mesebetsi. Bane ba National Planning Commission ba ile ba re ho rona re ka kgona ho aha mesebetsi e lekanang milione ha re tla ho ena ya Agriculture.]

[Ezolimo zisemqoka kakhulu ngoba phela yilapho abantu bakithi bethola khona amathuba angcono okukhula baze bafinyelele esigabeni sabalimi asebethuthukile abathengisa imikhiqizo yabo ezimakethe ezinkulu. Yilapho sigxile khona kakhulu, emizamweni yethu yokudala amathuba omsebenzi. IKhomishana Yokuhlela Kazwelonke isitshelile ukuthi emkhakheni wezolimo sizokwazi ukudala amathuba omsebenzi ayisigidi.]

Ezolimo zifake isandla esikhulukazi, futhi ngegebe elikhulu impela, esimweni sokukhula komnotho wakuleli esibonakalise ukuba ngconywana ngekota yesibili kanye neyesithathu yowezi-2017.

Kulo nyaka sizothatha izinyathelo ezinqala ukuze siqinisekise ukuthi asetshenziswa ngokuphelele amathuba okukhulisa umnotho ahlinzekwa wumkhakha wezolimo.

Sizolusheshisa uhlelo lwethu lokwabiwa kabusha komhlaba, hhayi nje kuphela ngenhloso yokulungisa ububi nokungahanjiswa kahle kwezinto esikhathini esedlule, kepha futhi ngenxa yomzamo wokungenisa abakhiqizi abathe xaxa emkhakheni wezolimo kanye nokuhlinzeka ngomhlaba wokulima owengeziwe.

Sizolandela indlela yokusebenza ebanzi ezosebenzisa zonke izinhlelo nezindlela ezikhona kuhulumeni.

Ngokuholwa yizinqumo zeNgqungquthela Kazwelonke yama-54 yeqembu elibusayo, le ndlela yokusebenza esizoyisebenzisa izofaka phakathi nokudliwa komhlaba ngaphandle kwenkokhelo.

Sizibophezele ekutheni ukudliwa komhlaba ngaphandle kwenkokhelo kumele kwenziwe ngendlela ezokhuphula umkhiqizo wezolimo, kuqinisekise ukutholakala kokudla okwanele kuleli futhi kuqinisekise nokuthi umhlaba ubuyiselwa kulabo abaphucwa umhlaba wabo ngaphansi kwenqubo yobukoloniyali bokuqonelwa ngabezizwe nobandlululo.

Uhulumeni uzoqalisa inqubo yokubonisana nokufakana imilomo ngenhloso yokuvumelana ngendlela ezolandelwa ekufezekisweni kwalesi sinqumo sengqungquthela yeqembu elibusayo.

Sithanda ukwenza isicelo esikhethekile esiqondiswe kuzo zonke izikhungo zezimali ezweni lethu, sokuthi zibambisane nathi emzamweni wokuthola izimali ezizosheshisa uhlelo lokwabiwa kabusha komhlaba, njengoba kuzodingeka utshalomali oluthe xaxa kulo mkhakha, ukuze sikwazi ukubona umkhakha wezolimo njengomkhakha okhulayo futhi ovula amathuba amaningi emnothweni wezwe lethu.

Umkhakha wezokuvakasha ngomunye wemikhakha ehlinzeka izwe lethu ngamathuba amahle kakhulu okuba libonakalise amakhono nobuhle balo.

Njengamanje umkhakha wezokuvakasha uxhase amathuba omsebenzi ayizi-700 000 ahlobene ngqo nalo mkhakha, futhi uqhuba kahle kakhulu uma uqhathaniswa neminye imikhakha ekhula ngamandla emnothweni wakuleli.

Akunasizathu esingavimbela ukukhula kwalo mkhakha, uze uphindaphindeke kabili ngobukhulu.

Siyizwe elihle kunawo wonke emhlabeni futhi sinabantu abanekhono lokwamukela nokunakekela izivakashi ngobungani nobungcweti obukhulu. Abantu baseNingizimu Afrika kumele bavule izinhliziyo zabo, bamukele izivakashi zethu ngezandla ezimhlophe ezindlini namaqhugwane abo.

Kulo nyaka, sizothuthukisa ukwesekwa kohlelo lokukhangisa izindawo zakuleli ezithandwa kakhulu ngabavakashi emazweni asemqoka anezivakashi eziningi ezivakashela kwamanye amazwe, futhi sizothatha nezinyathelo ezithe xaxa zokunciphisa izithiyo nemigoqo ephathelene nemithetho elawulayo futhi sithuthukise namabhizinisi ezokuvakasha  asafufusa.                                                                                                                            

Sinxusa bonke abantu baseNingizimu Afrika ukuba bavule amakhaya abo kanye nezinhliziyo zabo bamukele ngezandla ezimhlophe izivakashi ezivela kwamanye amazwe omhlaba.

Impumelelo yethu njengezwe incike emandleni ethu okusebenzisa ngokuphelele amathuba ahlinzekwa wuguquko olusheshayo olwenzeka emkhakheni wezobuchwepheshe.

Lokhu kusho ukuthi kudingeka ukuba ngokushesha sithuthukise amandla namakhono ethu emkhakheni wezesayensi, ezobuchwepheshe kanye nokuqanjwa kwezinhlelo nezindlela zokusebenza ezintsha futhi okungezesimanjemanje.

Khona maduze nje sizosungula iKhomishana Ezocubungula Udaba Lokulethwa Koguquko Olunohlonze Kwezokwenziwa Komsebenzi Wezimboni Ngobuchwepheshe Nobuxhakaxhaka Besimanjemanje (i-Digital Industrial Revolution Commission), ezobandakanya abomkhakha ozimele kanye nezinhlangano zomphakathi, ngenhloso yokuqinisekisa ukuthi izwe lethu lisesimweni esizovumela ukuba liwabambe ngazo zombili amathuba atholakalayo futhi likwazi nokubhekana nezinselele eziwumphumela wokuqaliswa nokusetshenziswa kwezinhlelo nezindlela zokusebenza ezintsha emkhakheni wezobuchwepheshe bolwazi nokuxhumana.

Umfutho namandla okuhlabela phambili ekuqalisweni koguquko olunohlonze  lwezezimboni mayelana nokusetshenziswa kobuchwepheshe nobuxhakaxhaka besimanjemanje kuzoncika ekutheni ziyatholakala yini izingqalasizinda zobuchwepheshe ezisebenza kahle.   

Sizophothula izinqubo zethu zokubonisana nokufakana imilomo nemboni yengqalasizinda yezokuxhumana kanye nabanye ababambiqhaza balo mkhakha ngenhloso yokuqinisekisa ukuthi ukwabiwa kobubanzi bamagagasi okusakaza ngomoya kunciphisa izithiyo ezivimbela ukungena kosomabhizinisi abasha kulo mkhakha futhi kukhuthaza ukuncintisana, kunciphise nezindleko kubathengi.

INingizimu Afrika ivumile ukuba yingxenye yesivumelwano sesiZinda Sokuhwebelana Mahhala esibandakanya Izinhlangano Zezifunda Ezintathu, okuyisivumelwano esizohlanganisa ndawonye iNhlangano Yokuthuthukiswa Kwamazwe AseNingizimu ne-Afrika (i-SADC), iNhlangano Eyodwa Yamazwe aseMpumalanga nawaseNingizimu ne-Afrika (i-COMESA) kanye neNhlangano Yamazwe aseMpumalanga ne-Afrika (i-EAC).

Lesi sizinda sokuhwebelana mahhala sizohlanganisa amazwe angama-26, okungamazwe anabantu abalinganiselwa ezigidini ezingama-625.

Isizinda sizovula amathuba okuba imikhiqizo yaseNingizimu Afrika ethunyelwa emazweni angaphandle ifinyelele kalula ezimakethe, futhi lokhu kuzofaka isandla ekuvulweni kwamathuba omsebenzi futhi kulekelele nasekukhuliseni umkhakha wezimboni zaseNingizimu Afrika.

Ziqhubeka ngesivinini esikhulu impela izingxoxo zokwenziwa kweSivumelwano Sokuhwebelana Mahhala Kwamazwe Ezwekazi Lonkana, futhi kulindeleke ukuba khona maduze nje luphothulwe uhlaka lwesivumelwano.

Kulo nyaka iNingizimu Afrika izothatha izintambo njengosihlalo wenhlangano yamazwe abandakanya i-Brazil, Russia, India, China kanye neNingizimu Afrika (i-BRICS), futhi izobeka eqhulwini ukugqugquzelwa kohwebo oluzohlomulisa lawa mazwe futhi kukhuthazwe notshalomali phakathi kwamazwe e-BRICS oluzofakwa kuleyo mikhakha ebaluleke kakhulu futhi eyisisekelo seminotho yalawa mazwe.

Bantu bakithi,

Kusukela mhla lu-1 kuNhlaba kulo nyaka, sizoqalisa ukuhlinzekwa komholo kazwelonke oyisisekelo eNingizimu Afrika.

Lena yimpumelelo eyingqophamlando – ebonisa ukufezekiswa kwezimfuno ezishiwo eMqulwini Wenkululeko – okulindeleke ukuba ikhuphule umholo wabantu baseNingizimu Afrika abangaphezu kwezigidi eziyisithupha futhi yenze ngcono nezimo zempilo nenhlalo yabantu emakhaya amaningi ezweni lonkana.

Ukwethulwa komholo kazwelonke oyisisekelo kuwumphumela wokuzibophezela kwazo zonke izinhlaka zomphakathi ebezisebenzana ngokubambisana ekunciphiseni igebe nokungalingani kwamaholo elikhona kuleli futhi kusenjalo kuqhutshekwe nokukhuliswa komnotho nokuvulwa kwamathuba omsebenzi.

Lokhu ngesinye sezibonelo ezinhle zezinto ezingafezekiswa ngempumelelo enkulu uma abantu baseNingizimu Afrika behlanganisa amakhanda babonisane ngokuzimisela, njengomzamo wokuxazulula ukungaboni ngaso linye okukhona kanye nobunzima nezinkinga ezikhona, futhi kubhekwane ngqo nezinselele zezwe.

Ngenhloso yokuqinisekisa ukuhambelana nokuvumelana okukhudlwana ekuqalisweni kwenqubomgomo yezomnotho – futhi kuqinisekiswe nokuthi izwe lethu lihlonyiswe ngokwanele ukuze sikwazi ukubhekana nezimo zomnotho ezilokhu ziguquke njalo – ngizoqoka uMkhandlu Ozokweluleka uMongameli Ezindabeni Eziphathelene Nezomnotho.

Ngizobandakanya futhi ngithole izeluleko kubantu abanamakhono nobungoti, abasemkhakheni wabasebenzi, owamabhizinisi, owezinhlangano zomphakathi kanye nowezifundiswa.

Izwe lethu lisalokhu likhungethwe yisomiso esinzima kakhulu kwesezike zabonakala kuleli esikhathini esiyiminyaka eyikhulu eyedlule, futhi lesi somiso sesibe nomthelela omubi kakhulu emnothweni wethu, okuyinto esikhahlameze nezinsizakalo zomphakathi kanye nomkhiqizo wezolimo.

Isimo sesomiso esiqhubekayo eNtshonalanga Kapa, eMpumalanga Kapa kanye naseNyakatho Kapa sesikhushuliwe sabekwa ezingeni lenhlekelele kazwelonke.

Lokhu kunikeza uhulumeni kazwelonke igunya lokulawula nokuhlanganisa izinyathelo zokubhekana nalesi simo ezingeni likazwelonke, ngokusekelwa yizo zonke izifundazwe zakuleli.

Lokhu kuzoqinisekisa futhi ukuthi siqinisa izinyathelo ezididiyelwe esizozithatha ngenhloso yokweseka lezo zifundazwe ezikhahlamezeke kakhulu.

Sifuna ukuqalisa izinyathelo ezinohlonze ngempela ezidingekayo, ezivunyelwe ngumthetho.

Ngithanda ukubahalalisela nokubancoma impela abahlali bedolobha laseKapa kanye nabo bonke abahlali besifundazwe saseNtshonalanga Kapa ngokulandela ngobuhlakani kanye nokuthobela izinyathelo ezibekiwe zokonga amanzi.

Siyabanxusa bonke abantu bakuleli ukuba bawasebenzise ngokuwonga amanzi njengoba izwe lethu liyizwe ezinamanzi ayingcosana, futhi elithembele kakhulu kulo mthombo obaluleke kangaka ukufezekisa izinjongo zalo zentuthuko.

Malungu Ahloniphekile,

Mhla ziyi-16 kuZibandlela ngonyaka odlule, uMongameli waphambilini u-Jacob Zuma wamemezela ukuthi kuzoqaliswa, ngokwezigaba ngezigaba esikhathini esiyiminyaka emihlanu, ukuhlinzekwa kwemfundo ephakeme nokuqeqeshwa kwamahhala okuxhaswe nguhulumeni ngokuphelele, okuqondiswe emakhaya ahlwempu kanye nalawo anabondli bemindeni abasebenzayo kepha abahola imali encane.

Kusukela ngalo nyaka, bazohlinzekwa ngemfundo ephakeme nokuqeqeshwa kwamahhala abafundi abenza izifundo zonyaka wabo wokuqala abavela emakhaya athola imali engenayo engaphansi kwesamba esiphelele esiyizi-350 000 zamarandi.

UNgqongqoshe Wezemfundo Ephakeme Nokuqeqeshwa nguyena uzohola ukuqaliswa kwale nqubomgomo, kanti-ke uNgqongqoshe Wezezimali yena uzochaza futhi acacise konke okuphathelene nokuxhaswa ngezimali kwalolu hlelo ngenkathi ethula iNkulumo Yesabelomali ngeviki elizayo.

Ngaphezu kokugqugquzela ubulungiswa bokubhekelelwa nokuhlinzekwa komphakathi ngamathuba alinganayo, kulindeleke ukuba lolu tshalomali olukhulu kangaka olufakwe emfundweni ephakeme lulekelele ekukhuliseni umnotho ngesivinini esikhudlwana futhi kanjalo lufake nesandla ekunciphiseni ububha nokungalingani, lukhuphule imali engenayo emakhaya futhi luhlomise umnotho wakuleli ukuze ukwazi ukuncintisana neminotho yamanye amazwe.

Uhulumeni uzoqhubeka nokutshala izimali ngenhloso yokwandisa isibalo sabafundi abathola imfundo eyisisekelo eseqophelweni eliphezulu futhi uzoqhubeka nokwenza ngcono imiphumela yezikole zikahulumeni.

Kule minyaka emithathu ezayo, uhlelo lomfundaze we-Funza Lushaka Bursary luhlela ukuhlinzeka ngemifundaze eyizi-39 500 kubafundi abenza iziqu zabo zokuqala zobuthishela.

Into eyingqophamlando, futhi okuyinto eyenzeka okokuqala ngqa kuleli, wukuthi zonke izikole zikahulumeni seziqalile ukuhlinzeka okungenani ulimi lomdabu olulodwa.

Okunye futhi okusemqoka kakhulu wukuhlolwa kukamatikuletsheni kokuqala ngqa esifundweni soLimi Lokukhuluma Ngezandla lwaseNingizimu Afrika (i-SASL), okuzohlinzekwa kubafundi abangezwa kahle ezindlebeni ekupheleni kowezi-2018.

Uhlelo Lokusheshiswa Kokwakhiwa Nokuhlinzekwa Kwengqalasizinda Yezikole (i-ASIDI) luyaqhubeka nokuhlinzeka ngamagumbi kanokusho, esimanjemanje, kanye nezinye izinsiza-kufunda, ezikoleni ezisezindaweni zasemakhaya kanye nalezo ezisezindaweni ezisemadolobheni ezihlala abantu abahlwempu ezweni lonkana, njengoba sekuphothulwe okungenani izikole eziyi-187 kuze kube manje.

Lolu hlelo luzoyiqedela futhi luyiphothule ngaphambi kokuphela konyaka-mali ozayo yonke imiklamo esilele.

Izibonelelo-mali zikahulumeni zisalokhu ziwumthombo wokuphila obaluleke kakhulu ezigidini ngezigidi zabantu bakuleli abaphila ngaphansi kwesimo sobubha.

Sizothatha, ngokushesha, izinyathelo ezinohlonze ukuze sithobele yonke imiyalelo neziqondiso zeNkantolo yoMthethosisekelo.

Mina uqobo lwami ngithanda ukwehlisa amaphaphu kubantu mayelana nokukhathazeka okuphathelene nokuphazamiseka okungenzeka kube khona ekuhlinzekweni kwezibonelelo-mali zikahulumeni, ngoba phela ziyinsizakalo esemqoka kakhulu kuleli, futhi sizothatha izinyathelo zokuqinisekisa ukuthi akukho noyedwa umuntu kuhulumeni ophazamisa ukuthotshelwa kweminqamulajuqu ebekwe yinkantolo mayelana nokuhlinzekwa kwezibonelelo-mali.

Sizophothula umsebenzi wokwenza uhlelo lokusebenza ngokubambisana oluzoqhubeka unomphela oluzoholwa wumkhakha kahulumeni, oluzovumela ukuba iqoqwana labahlinzeki bezinsizakalo abaqokiwe abavela emkhakheni kahulumeni kanye nalabo abavela emkhakheni ozimele bahlinzeke abahlomuli bezibonelelo-mali zikahulumeni ngethuba lokuzikhethela ukuthi bafuna ukuyithola kuphi, kanjani futhi nini imali yabo, okuyinto okumele yenzeke kalula kubona ngaphandle kokuba bayihluphekele noma bayijulukele imali yabo.

Kulo nyaka, sizodlulela ezinyathelweni ezilandelayo ezibalulekile okuhloswe ngazo ukuqeda igciwane lesandulelangculazi (i-HIV) emiphakathini yethu.

Ngokukhuphula isivinini nomdlandla wokuhlolwa nokwelashwa kwabantu, sizokwazi ukufaka abanye abantu abayizigidi ezimbili ohlelweni lokwelashwa ngemishanguzo yokudambisa igciwane lesandulelangculazi (ama-ARV), ngaphambi kokuba kufike uZibandlela 2020.

Kuzodingeka futhi ukuba sithathe izinyathelo zokubhekana ngqo nezifo eziwumphumela wohlobo lwempilo ephilwa ngabantu, njengomfutho wegazi ophakeme, isifo sikashukela, imidlavuza kanye nesifo senhliziyo.

Ezinyangeni ezintathu ezizayo, sizokwethula ukhukhulelangoqo womkhankaso wesifo somdlavuza, ozofana nomkhankaso wokuhlolwa nokwelashelwa isandulelangculazi esawethula esikhathini esedlule. 

Lokhu kuzobandakanya nabomkhakha ozimele, njengoba kuzodingeka ukuba sihlanganise zonke izinsizasidingo ezikhona ukuze sizisebenzise empini yokulwisana nalesi sifo.

Ekugcineni, manje sesifikile isikhathi sokuba siqalise ukuhlinzekwa ngokuphelele kosizo lwezempilo olusezingeni eliphezulu kumuntu wonke wakuleli ngokusebenzisa uMshwalense Wezempilo Kazwelonke (i-NHI). 

Manje uMthethosivivinywa we-NHI usukulungele ukucutshungulwa futhi ufakelwe izibuko nguhulumeni bese udluliselwa ePhalamende emavikini ambalwa ezayo.

Imiklamo ethile ye-NHI eqondiswe kubantu abantulayo nalabo abadinga ukubhekelelwa kakhudlwana emphakathini izoqaliswa ngoMbasa kulo nyaka.

Ngenhloso yokwenza ngcono izinga lempilo kubona bonke abantu baseNingizimu Afrika, kumele siqinise imizamo yethu yokulwisana nobugebengu futhi sakhe nemiphakathi ephephile.

Ngokuhamba konyaka, sizoqalisa ukusebenza kweSu Lokuqoka Amaphoyisa Azogxila Emiphakathini Ethile, njengomzamo wokuthola ukwethenjwa kwamaphoyisa emphakathini awusebenzelayo futhi kubandakanywe imiphakathi ngokuphelele ukuze ibambe iqhaza empini yokulwisana nobugebengu.

Ukwethulwa KweSu Lokuvimbela Ubugebengu Obenziwa Yintsha kuzohlomisa futhi kusekele abantu abasha ukuze bakwazi ukuzondla nokuzisebenzela ngokuzimela futhi bazibandakanye nasezinhlelweni zokulwisana nobugebengu.

Into esemqoka esizogxila kuyona kakhulu kulo nyaka wukwabiwa nokuhlinzekwa kweziteshi zamaphoyisa ngezinsiza-kusebenza.

Lokhu kuzobandakanya abasebenzi kanye nezinye izinsiza-kusebenza, ngenhloso yokuqinisekisa ukuthi kunamakhono, ulwazi kanye namandla okusebenza anele kulawo mazinga okusebenza lapho singalwa khona nobugebengu ngempumelelo.

Ngenhloso yokubonisa nokuqhakambisa indima esemqoka edlalwa yizinhlangano ezingekho ngaphansi kukahulumeni (ama-NGO) kanye nezinhlangano ezisebenza ngaphakathi emiphakathini (ama-CBO) empini yokulwisana nobubha, ukungalingani kanye nezinye izinkinga zomphakathi ezihlobene nalokho, sizobiza ingqungquthela yomkhakha wezenhlalo yomphakathi ezobanjwa ngokuhamba kwalo nyaka.

Phakathi kokunye, le ngqungquthela kumele izame ukwenza ngcono ukuxhumana phakathi kombuso nezinhlangano zomphakathi wonkana futhi kutholakale nekhambi lokuxazulula izinselele ezibhekene nama-NGO kanye nama-CBO.

Bantu bakithi,

Ukukhulisa umnotho kanye nokuletha intuthuko noguquko kuncike ekwakhiweni kombuso oqinile futhi onamandla okusebenza kahle.

Kusemqoka ukuba luhlelwe kahle uhlaka kanye nobungako bombuso futhi kumele ukuba lokhu kuhambelane ngokuphelele ukuze umbuso ukwazi ukwanelisa kahle izidingo zabantu futhi kuqinisekiswe ukuthi zabiwa ngendlela efanele izinsizasidingo zikahulumeni.

Ngakho-ke sizoqalisa inqubo yokubuyekeza isimo, inani kanye nobungako beminyango kahulumeni kazwelonke.

Iningi lamabhizinisi ombuso (ama-SOE) libhekene nezinselele ezinzima eziphathelene nezimali, ukusebenza ngendlela efanele kanye nokuphathwa nokulawulwa kwawo, osekuphazamise ukusebenza komnotho futhi kwafaka nengcindezi emgodlagodleni wezimali wezwe.

Sizothatha izinyathelo ezinohlonze zokungenelela, ngenhloso yokuletha uzinzo nokuwavuselela kabusha amabhizinisi ombuso.

Izinyathelo zakamuva esizithathile enkampanini yakwa-Eskom zokuqinisa ukuphatha nokulawula, ukuqeda inkohlakalo kanye nokubuyisela le nkampani esimweni sayo sezimali saphambilini ziyisiqalo nje ezinqubweni eziningana esihlose ukuziqalisa.

Uhulumeni uzothatha ezinye izinyathelo ukuqinisekisa ukuthi zonke izinkampani zombuso ziyawafezekisa amagunya ezinikezwe wona mayelana nomnotho kanye nokuthuthukisa izwe.

Kumele sibhekane neqiniso lokuthi izinselele ezikhona kwezinye izinkampani zombuso zakuleli zibangelwa yisimo sokwakheka kwazo – futhi azinayo imali engena ngokuqhubekayo ukuze zikwazi ukukhokhela izindleko zokuqhuba umsebenzi eziwenzayo nsuku zonke.

Lezi zinkampani zombuso azikwazi ukuboleka imali ukuze ziphume ebunzimeni bezimali ezibhekene nabo, futhi ngenxa yalokho-ke sizoqalisa inqubo yokubonisana nabo bonke abathintekayo ukuze kubuyekezwe uhlelo lokuxhaswa ngezimali kwezinkampani zikahulumeni futhi kubhekwe nezinye izinyathelo ezingathathwa.

Sizoyiguqula indlela aqokwa ngayo amabhodi ezinkampani zikahulumeni ukuze kuqokwe kuphela abantu abangongoti bomsebenzi, abanolwazi olunzulu futhi abaqotho abazofakwa kulezi zikhala ezibaluleke kangaka.

Sizowasusa amalungu amabhodi kunoma yimuphi umsebenzi ophathelene nokuthengwa kwempahla nezinsizakalo futhi sizosebenzisana noMcwaningimabhuku Omkhulu ngenhloso yokuqinisa izinqubo zokucwaningwa kwamabhuku kwangaphandle.

Ngenkathi sisaxazulula izinselele ezikhona ezinkampanini ezithile, uzoqhubeka umsebenzi wokulungisa isimo sohlaka lokwakheka nokusebenza kwezinkampani zombuso ukuze kuqinisekiswe ukuthi imisebenzi yazo ihambelana kangcono, futhi kuthuthukiswe nomsebenzi wokuqapha indlela ezisebenza ngayo kanye nokusimama kwazo.

Lona ngunyaka lapho itshe selizogaya ngomunye umhlathi futhi sizoyiqeda inkohlakalo ezikhungweni zikahulumeni.

Izikhungo zobulungiswa nokulwisana nobugebengu seziqalile ukuthatha izinyathelo ezizokwenza ukuba sibhekane ngokuphelele nenkohlakalo, futhi siyikhiphe nezimpande zayo.

IKhomishana Yophenyo Lokubanjwa Ngobhongwana Kombuso eholwa yiPhini leJaji Eliyinhloko, uJaji u-Raymond Zondo, kulindeleke ukuba iqalise umsebenzi wayo khona maduze nje.

Le khomishana isemqoka impela ekuqinisekiseni ukuthi liyavela iqiniso mayelana nobubanzi kanye nesimo sokubanjwa ngobhongwana kombuso, futhi ukuze kubuyiswe nokwethenjwa kwezikhungo zikahulumeni futhi kuhlonzwe nabenzi bobubi.

Ikhomishana akumele neze ithathe indawo yomsebenzi wansuku zonke owenziwa yizikhungo zokuqinisekisa ukuthotshelwa komthetho ezenza umsebenzi wokuphenya nokushushisa zonke izenzo zenkohlakalo okungenzeka zibe khona.

[Amasela eba imali kaRhulumente mawabanjwe.]

[Amasela antshontsha imali kahulumeni mawaboshwe futhi ashushiswe.]

Ngenhloso nomdlandla ofanayo, kumele futhi silwisane nenkohlakalo, ukukhwabanisa kanye nokusebenzisana ngokungemthetho okwenzeka emkhakheni ozimele.

Kumele sikhumbule ukuthi ngaso sonke isikhathi uma umuntu othile amukela isifumbathiso kukhona umuntu ozimisele ukukhokha leso sifumbathiso.

Sizoqinisekisa ukuthi sibhekana nabo bobabili (umfumbathisi nomfunjathiswa) ngendlela efanele.

Siyazinxusa izikhungo zobungcweti kanye nezinhlangano ezilawula imisebenzi yobungcweti ethile ukuba ziwathathele izinyathelo ezifanele amalungu azo atholwe necala lokuziphatha ngendlela ephambene nenkambiso elungileyo.

Lokhu kudinga ukuba siqinise izikhungo zokuqinisekisa ukuthotshelwa komthetho futhi sizivikele kubantu bangaphandle abafuna ukugxambukela ezindabeni zazo noma abafuna ukuzisebenzisa ngendlela ekhohlakele.

Sizolufakela izibuko ngokushesha udaba lobuholi boPhiko Lwezokushushisa Lukazwelonke (i-NPA) ukuqinisekisa uzinzo kulesi sikhungo esibaluleke kangaka kuleli ukuze sikwazi ukwenza umsebenzi waso ngaphandle kovalo, ukuchema kanye nokwenzelela.

Sizothatha futhi nezinyathelo zokuletha uzinzo, futhi siqinise nezikhungo zakuleli ezisemqoka kakhulu njengoPhiko Oluqoqa Intela LwaseNingizimu Afrika (i-SARS).

Kumele siqonde ukuthi ukuthotshelwa kwemithetho yentela kuncike esivumelwaneni (esingabhaliwe phansi) esiphakathi kwabakhokhi bentela nohulumeni sokuthi ukusetshenziswa kwezimali zombuso kumele kube nembuyiselo nemihlomulo ebonakalayo futhi akumele neze kuhambisane nenkohlakalo.

Ngokucelwa nokunxuswa nguNgqongqoshe Wezezimali, khona maduzane nje ngizoqoka iKhomishana Yophenyo Mayelana Nokulawulwa Kwentela kanye Nokuphathwa kwe-SARS, ukuze siqinisekise ukubuyiswa kwesithunzi nokwethembeka kwalolu phiko futhi siqinise namandla alo okufinyelela emigomweni yokuqoqwa kwentela oluzibekele yona.

Umbuso wethu uqashe abasebenzi bakahulumeni abangaphezu kwesigidi.

Iningi labasebenzi bakahulumeni libasebenzela ngobuhlakani nokuzimisela abantu bakuleli.

Siyabahalalisela ngomsebenzi oncomekayo abawenzayo.

Kodwa-ke, siyazazi izinselele abahlangabezana nazo abantu bakithi uma beyofuna usizo ezikhungweni zombuso.

Esikhathini esiningi bavamise ukuhlinzekwa ngosizo olungagculisi neze noma bangalutholi nhlobo usizo abaludingayo.

Sifuna ukuba abasebenzi bakahulumeni wethu bathobele imigomo ye-Batho Pele, yokubeka abantu phambili.

[Hi ri lava va hi tirhelaka hinkwerhu, hi lava ku ri loko va hi tirhela va tiva ku ri vanhu va lava ku ri va va tirhela kahle. Va endla swilo swa khwatsi. Swi vonaka ku ri vona vanhu lava va tirhelaka gavhumende ya hina va tirha mitirho ya kahle. Swi voniwa hi vanhu hinkwavo.]

 [Njengohulumeni sithi, abasebenzi bakahulumeni kumele bahlinzeke ngezinsizakalo bebe benolwazi lokuthi abantu bakuleli badinga ukuhlinzekwa ngosizo abaludingayo ngobuhlakani.  Kumele abasebenzi bakahulumeni bahlinzeke ngosizo oluseqophelweni eliphezulu. Wonke umuntu wakuleli kumele abe ngufakazi wokuzibophezela nokuzimisela kwabasebenzi bakahulumeni ngomsebenzi abawenzayo.]

Sizibophezele ekutheni wonke umuntu osebenza emkhakheni kahulumeni kumele enze imisebenzi yakhe ngendlela efanele, ngobuhlakani futhi ngobuqotho.

Sifuna ukufaka imfundiso nendlela yokuziphatha entsha, yokwenza izinto kahle futhi ngendlela efanele, ngokuphelele futhi ngesikhathi esifanele.

Siyabanxusa bonke abasebenzi bakahulumeni ukuba babe yizishabasheki eziletha uguquko.

Ngokuhamba kwalezi zinyanga ezimbalwa ezizayo, ngizovakashela yonke iminyango kazwelonke ukuze ngixoxisane nabaholi abaphezulu bayo yonke iminyango kahulumeni wethu ukuqinisekisa ukuthi umsebenzi kahulumeni uhambelana ngendlela efanele.

Futhi ngizozinika nesikhathi sokuhlangana nabaholi bezifundazwe kanye nabohulumeni basekhaya ngenhloso yokuqinisekisa ukuthi umbuso wonkana uthatha izinyathelo ezifanele ukufezekisa izidingo eziphuthumayo futhi ezilokhu zibelesele njalo ababhekene nazo abantu bakithi.

Bantu bakithi,

Ngikholelwa ekutheni izwe lethu selingene esikhathini soguquko.

Nakuba kunokwenzeka ukuthi uguquko lulethe isimo songabazane, kanye nokukhathazeka imbala, luhlinzeka futhi ngamathuba amahle kakhulu okuvuselela izwe kabusha nokuletha inqubekelaphambili.

Sisonke sizoqopha umlando ezweni lethu.

Esikhathini esedlule, sikwenzile lokhu ngempumelelo futhi sizophinda sikwenze – njengoba sihlanganiswe ndawonye wuthando olufanayo lwezwe lethu, futhi ngokuzimisela nokuzibophezela ekunqobeni izinselele esizohlangabezana nazo phambili futhi ngokukholelwa ekutheni uma sisebenza ngokubambisana siyokwazi ukwakha umphakathi ongachemile, ongenzeleli, futhi onobuqotho owazabalazelwa ngu-Nelson Mandela impilo yakhe yonke.

Njengoba sengiphetha inkulumo yami, ngicela ukucaphuna amazwi esikhondlakhondla somculi osewalishiya leli elimagade ahlabayo u-Bra Hugh Masekela.

Engomeni yakhe esihloko sithi, ‘Thuma Mina’, wabikezela ukufika kosuku lokuvuselela, usuku lwesiqalo esisha.

Wacula wathi:

“I wanna be there when the people start to turn it around

When they triumph over poverty

I wanna be there when the people win the battle against AIDS

I wanna lend a hand

I wanna be there for the alcoholic

I wanna be there for the drug addict

I wanna be there for the victims of violence and abuse

I wanna lend a hand

Send me.”

Sisemzuzwini emlandweni wesizwe lethu lapho abantu, ngokuzimisela nokuzibophezela kwabo, sebeqalile ukuguqula isimo sezwe.

Sesiyakubona ngamehlo engqondo ukunqoba kwethu phezu kobubha, sesiyakubona ukunqotshwa nokuphela kwempi yengculazi (i-Aids).

[Vhathu vha hashu vha ri vha khou ṱoḓa shango heḽino ḽi tshi vha shango ḽiswa, ḽi tshi vha shango ḽavhuḓi. Ḽi tshi vha shango ḽine ḽa ḓo ḓisela vhathu vhoṱhe vha hashu zwavhuḓi.]

[Abantu bakithi bathi bafuna ukuba leli lizwe libe yizwe elisha, izwe elihle futhi eliletha ubuhle kubo bonke abantu bakithi.]

Manje sesifikile isikhathi sokulekelela nokufaka isandla.

Manje sesifikile isikhathi sokuthi omunye nomunye wethu athi “thuma mina”.

Sifikile isikhathi sokuthi sisebenze sonke, sibeke izwe lakithi phambili.

Manje sesifikile isikhathi sokuthi sonke sisebenzisane, ngenhloso yokuhlonipha u-Nelson Mandela, sakhe iNingizimu Afrika entsha futhi engcono kumuntu wonke wakuleli.

Sekuyisona-ke leso sikhathi, sifikile.

Ngiyabonga.

Share this page

Similar categories to explore