1. Tshiimo tsha Khabinethe kha mafhungo a mupo zwazwino
1.1. Khabinete i khou u tamela Muphuresidennde wa Kale Vho Nelson Mandela uri vha fhole nga u ṱavhanya na u fhulufhedzisa lushaka uri vha khou wana dzilafho ḽa khwinesa. Khabinethe i khou takalela uri dzilafho ḽi sumbedza ḽi tshi khou vha thusa na u ombedzela khumbelo kha nyanḓadzamafhungo na tshitshavha u ṱhonifha Muphuresidennde wa kale na muṱa wavho nga u vha fha tshifhinga tsha u vha vha vhoṱhe na muṱa wavho nga itshi tshifhinga.
1.2. Khabinete i khou themendela mushumo wa Tshigwada tsha Mushumo tsha u lwa na Vhuaḓa (ACTT) tsha Tshigwada tsha Tsireledzo na u Thivhela, Vhugevhenga na Vhulamukanyi tsho thomiwaho nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma nga 2010. Ndi lwa u tou thoma kha ḓivhazwakale yashu ya Demokirasi hu tshi bviselwa khagala zwigevhenga zwe zwa shumisa tshomedzo nga nḓila i si yavhuḓi na u dzhielwa vhukando malugana na nyito dzavho. U sa konḓelela vhuaḓa ha Afurika Tshipembe zwi khou u ri swikisa kha Bono ḽashu ḽa 2030 hune tshitshavha tshashu tsha Afurika Tshipembe tsha ḓo vha tshi na mikhwa yavhuḓi na u fhulufhedzea.
Ndivho ya izwi ndi u vhona uri vhathu kha sekithara dza muvhuso na dza phuraivethe vha litshe u ita zwithu zwa vhuaḓa na vhugevhenga nahone zwi ṱuṱuwedzwa nga vhuḓinekedzeli hashu ha u khwaṱhisedza uri vhadzulapo vhoṱhe vho tsireledzea na u pfa vho tsireledzea.
1.3. Khabinete i sasaladza nyito dza khethululo nga lushaka dzo bvelelaho hu si kale kha zwiṅwe zwipiḓa zwa shango ḽashu. Kha shango ḽashu na demokirasi yashu, na kha zwikolo zwashu, khethululo nga lushaka a yo ngo tendelwa, hune mikhwa ya Ndayotewa yashu ya tea u ṱuṱuwedzwa na u tsireledzwa.
Khabinethe i dovha hafhu ya khoḓa Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo malugana na maga a u ṱavhanya e ya dzhia malugana na u shumana na khethululo nga lushaka zwikoloni na u ṱuṱuwedza vhabebi, vhagudi na vhagudisi u shumisana na muvhuso malugana na u shumana na khethululo nga lushaka musi i tshi bvelela kha tshitshavha tshashu.
1.4. Khabinete i ṱanganedza u dala ha Muphuresidennde wa Amerika (US), Vho Barack Obama kha Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe hune ha vha tshipiḓa tsha u dalela tshaka tharu dzine dza vha Senegal, Tanzania na Afurika Tshipembe vhukati ha dzi 26 Fulwi na dzi 3 Fulwana 2013. Nyambedzano yashu ya zwa poḽitiki na Amerika i khou bvela phanḓa na u vha na mvelelo dzavhuḓi kha vhushaka hashu ha mashango mavhili. US ḽi ḓo dzula ḽi shango ḽine ra shumisana naḽo ḽa ndeme kha zwa vhushavhi, vhubindudzi, vhuendelamashango na thekhinoḽodzhi.
1.5. Khabinete yo khoḓa muṱangano wa ndeme wa nga ha Tshikimu tsha Khwaṱhisedzo tsha Maitele a Kimberley (KPCS) we wa fariwa vhukati ha dzi 4 na dzi 7 Fulwi 2013 ngei Kimberley. Muṱangano wo haseledza na ngaha nḓila dza u khwaṱhisedza u shuma ha tshikimu tsha khwaṱhisedzo ya daimani. Izwi zwi itelwa uri mbambadzo ya daimani i songo ṱuṱuwedza dzikhakhathi nga madzangano a maravhele kana vhavutsheli na vhashumisani navho vhane vha ṱoḓa u dzhiela fhasi mivhuso ya vhukuma. Themendelo dzo itwaho kha iyi miṱangano dzi ḓo dzhielwa nṱha kha muṱangano wa KPCS une wa ḓo fariwa mafheloni a uno ṅwaha.
1.6. Khabinete yo ḓivhadza uri u pembelelwa ha Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽine nga 2013 ha ḓo vha hu anivesari ya vhu 37 ya Mivutshelano ya Soweto ya dzi 16 Fulwi ḽi ḓo pembelelwa nga fhasi ha thero ya “U shumisana malugana na mveledziso ya vhaswa na Afurika Tshipembe ḽi sa shumisi zwidzidzivhadzi”.
Khabinete i dzhiela nṱha u ḓiita tshiṱhavhelo ha kiḽasi ya 1976 malugana na u shandukisa ḓivhazwakale ya shango na u lugisela Afurika Tshipembe kha u vha hone ha demokirasi. Khabinete yo ombedzela uri, naho vhaswa vha 1976 vho lwela mbofholowo na u vha hone ha demokirasi, vhaswa vha ṋamusi vha khou lwela u lwa na khaedu dza u fhelisa vhushai, vhushayamushumo, HIV na AIDS, mveledziso ya vhuṋe na tshumiso mmbi ya zwidzidzivhadzi. Khabinete i ṱuṱuwedza vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe na madzangano u shumisana malugana na u khwinisa vhutshilo ha vhaswa na u lwisa u bvisa vhathu vhane vha rengisa zwidzidzivhadzi kha tshitshavha tshashu. U pembelelwa ha Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa lushaka hu ḓo vha nga dzi 16 Fulwi 2013 ngei Newcastle, Kwazulu Natal.
1.7. Khabinete i fhululedza Khongiresi ya Matshudeni a Afurika Tshipembe (Cosas)) kha anivesari yayo ya vhu 34, yo thomaho kha nndwa ya 1976 ya Soweto ya u lwela pfunzo ya mahala yo teaho nahone ya ndeme. Shango ḽi khou pembela na Cosas malugana na tswikelelo dzayo dza ndeme na u khwinisa ndeme ya pfunzo ya vhoṱhe. Khabinete i dovha hafhu ya khoḓa vharangaphanḓa vha Cosas malugana na u tikedza vhaswa kha u lwa na tshumiso mmbi ya zwidzidzivhadzi.
1.8. Khabinete i sasaladza nyito dza u laṱekanya mamphu ngei Kapa Vhukovhela nga vhagwalabi vhane vha sa ṱoḓe mabunga a mabakete. Naho Muvhuso u tshi ṱhonifha pfanelo dza vhathu dza u gwalaba, uku kugwalabele a si kwavhuḓi nahone zwi khombo kha mutakalo wa tshitshavha na kha vhone vhaṋe vhagwalabi. Khabinete i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe u ṱahisa mbilaelo dzavho nga nḓila yo teaho na u ṱhonifha zwiimiswa zwa muvhuso. Khabinete yo dovha hafhu ya ita khuwelelo kha vhahulwane uri vha ṱavhanye vha fhindule malugana na zwililo nga nḓila ine ya tshimbilelana na Ndayotewa yashu.
1.9 Muvhuso, nga fhasi ha vhurangaphanḓa ha Mufarisa Muphuresidennde Vho Kgalema Motlanthe, vho ṱangana na vharangaphanḓa vha zwa vhurereli vho imelaho Khoro ya Kereke dza Afurika Tshipembe na Khuvhangano ya Vhabishopho vha Catholic vha Afurika Tshipembe (SACBC)) u haseledza nga ha mbilaelo dzavho dza uri Thandela ya u Khwiniswa ha Nḓila Khulwane ya Gauteng zwi ḓo kwama vhashai nga nḓila i si yavhuḓi nahone muvhuso a wo ngo dzhiela nṱha ṱhoḓea dza vhashai.
Khabinete i dovha hafhu ya ombedzela uri muvhuso wo tendela vhuendi ha tshitshavha ho redzhisiṱariwaho (vhune ha shumiseswa nga vhashai) u sa badela mbadelo dza nḓila kha nḓila khulwane dza Gauteng. Hafhu, u fhindula zwiṅwe zwililo zwa vhareili vha mimoḓoro, muvhuso wo fhungudza mbadelo wa ta gemo ḽine ḽa si tee u pfukiwa kha khethekanyo dzoṱhe dza vhuendi.
Khabinete i ṱuṱuwedza vhareili vha dzigoloi vha Gauteng u ḓiṅwalisa malugana na dzie-tag na u vhona iyi thandela sa nḓila ya shango ya u ṱuṱuwedza u bveledzwa ha themamveledziso dza tshitshavha.
1.10. Khabinete i fhululedza Thimu dza bola ya milenzhe Bafana Bafana na Banyana Banyana Thimu ya Khirikhethe ya Proteas kha u wina havho kha bola ya milenzhe na khirikhethe. Khabinete i dovha hafhu ya fhululedza zwigwada zwa lushaka kha magundo azwo kha vhege dzo fhiraho na u ṱuṱuwedza vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe u tikedza zwigwada zwashu zwa lushaka.
1.11. Khabinete yo dovha hafhu ya ṱanganedza u rwelwaṱari lwa tshiofisi ha Power FM, tshiṱitshi tshiswa tsha radio, sa musheli wa mulenzhe muswa kha nḓowetshumo. Khabinete yo ḓivhadza uri tshiṱitshi tshi ḓo shumana na zwa poḽotiki, mafhungo a zwa matshilisano na mitambo nga maanḓesa na u dzhenelela kha mutevhe wa radio dzine dzi nga shumiswa u ḓivhadza vhathu vha Afurika Tshipembe.
1.12. Khabinete i fhululedza Mulangi-Dzheneraḽa wa Muhasho wa Mutakalo Vho Dr Precious Matsoso kha u tholiwa havho sa muraḓo na Mufarisa Mudzulatshidulo wa Bodo ya Vhalangi vha Buthano ḽa Mutakalo wa Ḽifhasi lwa miṅwaha miraru (3).
2. Nyambedzano dza ndeme dza Khabinete na tsheo
2.1. Khabinete yo ḓivhadza uri Vhuṱali ha zwa Masheleni ha Afurika Tshipembe hu ḓo fara Muṱangano wa Ṅwaha na Miṱangano ya Tshigwada tsha u Shuma ya u Angaredza ya yuniti dza vhuṱali ha zwa Masheleni dza Tshigwada tsha Egmont ya 2013.
Tshigwada tsha Egmont ndi dzangano ḽa yuniti dza vhuṱali ha zwa masheleni u bva kha mashango a 131. Vha ṱangana tshifhinga tshoṱhe u konisa tshumisano ya dzitshaka malugana na u wana u bvelela ha vhugevhenga, u fhelisa u wana tshelede nga nḓila i siho mulayoni na u ṱuṱuwedza vhutherorisi hu na ndivho ya u tsireledza u fhulufhedzea ha sisiṱeme ya masheleni.
2.2. Khabinete yo amba uri hu ḓo vha na khetho dza Afurika Tshipembe malugana na u shuma kha Khoro ya zwa Matshilisano na Ikonomi ya Mbumbano ya Dzitshaka l (ECOSOC) u bva 2013-2015. Izwi zwi ṋetshedza vhurangaphanḓa ha Afurika Tshipembe tshikhala tsha u vha kha vhuimo ha zwa mveledziso na u khwaṱhisedza vhuḓifhinduleli ha shango sa mudzheneleli kana musheli wa mulenzhe a re na vhukoni kha mivhuso ya mashango o fhambanaho.
Afurika Tshipembe ḽi ḓo dovha ḽa vhona uri ECOSOC i khou iswa phanḓa na u khwaṱhisedzwa na u shandukiswa u itela u swikelela khaedu dza dzhango na ṱhoḓea dza mashango ane a khou bvelela.
2.3. Khabinete yo ṋetshedza muvhigo nga ha u sa vha Muraḓo wa tshoṱhe wa Afurika Tshipembe wa Khoro ya Tsireledzo ya Mbumbano ya Dzitshaka u bva nga dzi 1 Phando 2011 u swika nga dzi 31 Nyendavhusiku 2012.
Muvhigo u ṱalutshedza ṱhuṱhuwedzo ya Afrika Tshipembe kha nḓila ya kuvhusele kwa dzhango kha u vhona uri hu vha na mulalo na tsireledzo ya dzitshaka.
Malugana na mikhwa na madzangalelo a dzitshaka, Afurika Tshipembe kha UNSC ḽo vhea thandululo ya khuḓano na mulalo na vhudziki phanḓa kha dzhango ḽa Afurika. Vhuraḓo ha UNSC ho dovha hafhu ha ṋetshedza Afurika Tshipembe tshikhala tsha u khwaṱhisedza vhushaka na mashango mahulwane a vhaḽedzani ane a khou bvelela a no nga sa - Brazil, India, Nigeria na China – e a vha a na vhuraḓo ha Khoro na Afurika Tshipembe.
3. Milayotibe
3.1. Khabinete yo tenda uri Mulayotibe wa Khwiniso ya Ndangulo ya Tshinyalelo u anḓadzwe u itela mahumbulwa a tshitshavha.
Ndivho ya Mulayotibe ndi u tandulula khaedu dzine dza khou ṱanganiwa nadzo kha masia a muvhuso nga murahu ha u thoma u shuma ha Mulayo wa Ndangulo ya Tshinyalelo wa 2002. Khwiniso i ḓo khwaṱhisedza u shuma ha mimasipala ya tshiṱiriki malugana na u wana vhukoni ha mveledziso na vhukonanyi ha nzudzanyo ya ndangulo ya tshinyalelo. Izwi zwi katela u shumiswa ha ndangulo ya tshinyalelo kha vhupo ha masipala.
Mulayo wa Ndangulo ya Tshinyalelo wa 2002 wo sedzesa kha zwithu zwiṋa: u thoma mutheo wa tshiimiswa wo dodombedzwaho wa ndangulo ya tshinyalelo; U thoma mveledziso ya mbekanyamaitele yo dodombedzwaho na mutheo wa nzudzanyo ya kushumele wa ndangulo ya tshinyalelo. Mulayotibe u dovha hafhu wa ṋetshedza mbetshelo ya khethekanyo na nḓivhadzo ya tshinyalelo; nahone u dovha hafhu wa shumana na ṋetshedzo ya ndambedzo ya u vhuyelela tshigani nga murahu ha tshinyalelo. U dovha wa ṋetshedza mbetshelo ya vhathu vha u thusa kha ndangulo ya tshinyalelo na zwiṅwe zwithu zwi si gathi zwa u ḓadzisa.
3.2. Khabinete yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Mbadelo dza Ndaka ya Masipala ya Muvhuso Wapo kha Phalamennde.
Muvhuso Wapo: Mulayo wa Mbadelo dza Ndaka ya Masipala wo thoma u shuma nga dzi 2 Fulwana 2005. Wo khwiniswa luvhili nga 2008 na 2009. Khwiniso dzi ṱoḓa u fhelisa, u fana na u ṋetshedza phulufhedziso khulwane ya mulayo.
Khwiniso i ḓo ita uri hu vhe na u vhewa ha mitengo ya mbadelo hune ha vha khagala kha khethekanyo dzo fhambanaho dza ndaka, u itela u khwinisa nḓivho ya vhaṋe vha ndaka malugana na u vhea mbadelo. Khwiniso a i nga kateli dziṅwe themamveledziso dza tshumelo ya tshitshavha (PSI) dzi no nga sa dzibada, zwiporo, fhethu ha u paka mabupo na nḓila dza mabupo, madamu na tshithivheli tsha maḓi kha u vhea mbadelo. Izwi zwi langwa nga muvhuso nahone a zwi nga thithisi sekithara dza phuraivete. Izwi zwi ḓo khwinisa ikonomi kha mimasipala yoṱhe. Zwi ḓo dovha hafhu zwa thusa kha zwa mveledziso ya Mabindu a Langwaho nga Muvhuso nga u fhungudza mitengo yavho yo vhewaho.
3.3. Khabinethe yo tendela Mulayo wa u tshimbidza thundu uri u kumedzwe Phalamenndeni. Iyi milayotibe ndi tshipiḓa tsha maga o itwaho u itela uri vhuḓifhinduleli ha Afurika Tshipembe nga fhasi ha Phurothokhoḽo ya Dzangano ḽa zwa Zwikepe ya 1992.
3.3.1 Ndivho ya Mulayotibe wa u tshimbidza thundu ndi u phasisa Phurothokhoḽo ya Dzangano ḽa Zwikepe ḽa Dzitshaka ya 1992; na u phasisa mulayo wa Thendelano yo khwiniswaho kha Vhuḓifhinduleli ha Tshitshavha malugana na Tshinyadzo ya Tshikhafhadzo ya Oiḽi ya 1969. Thendelano ya Vhuḓifhinduleli ha Tshitshavha i thoma na u langa vhuḓifhinduleli ha muṋe wa tshikepe o redzhisiṱariwaho.
3.3.2 Ndivho ya Mulayotibe wa u tshimbidza thundu (Tshikwama tsha Ndiliso tsha tshikafhadzo ya oiḽi tsha dzitshaka) ndi u: shumisa Phurothokhoḽo ya 1992 kha Thendelano ya Dzitshaka malugana na u thoma Tshikwama tsha Dzitshaka tsha Ndiliso ya Tshinyadzo ya Tshikafhadzo ya Oiḽi, ya 1971 (Thendelano ya Tshikwama).
Thendelano ya Tshikwama i thoma Tshikwama tsha dzitshaka, tshine tsha vhidzwa Tshikwama tsha Ndiliso ya Tshikafhadzo ya Oiḽi tsha Dzitshaka (IOPC). Ndivho ya Tshikwama ndi u fha vhapondwa vha tshinyadzo ya tshikafhadzo ndiliso (u ya nga Thendelano ya Vhuḓifhinduleli ha Tshitshavha) hune ha wanala uri a vha koni u wana ndiliso, kana ndiliso nga vhuḓalo, nga fhasi ha mbetshelo dza Thendelano ya Vhuḓifhinduleli ha Tshitshavha. IOPC i wana zwikwama kana masheleni u bva kha vhaṋe vha thundu.
Milayotibe ya Vhuḓifhinduleli ha Tshitshavha na Thendelano dza Zwikwama i shumana na thaidzo dza vhuḓifhinduleli na ndiliso dza u tshinyalelwa kana tshinyadzo zwo vhangiwaho nga tshikhafhadzo yo vhangiwaho nga u bvuḓa ha oiḽi kha mathannge.
3.3.3 Mulayotibe wa Zwibviswa zwa u tshimbidza thundu (Tshikwama tsha Ndiliso ya Tshikhafhadzo ya Oiḽi tsha Dzitshaka) na Mulayotibe wa Ndaulo ya u tshimbidza thundu (Tshikwama tsha Ndiliso ya Tshikhafhadzo ya Oiḽi tsha Dzitshaka) dzi na mbetshelo dza u shumisa Phurothokhoḽo ya Dzangano ḽa Zwikepe ḽa dzitshaka ya 1992 u itela u khwinisa Thendelano ya Dzitshaka kha u Thomiwa ha Tshikwama tsha Dzitshaka tsha Tshinyadzo ya Tshikafhadzo ya Oiḽi nga Afurika Tshipembe.
Mulayotibe wa Ndaulo u ḓo ṋetshedza thendelo ya mulayo u itela u konisa Tshumelo ya Mithelo ya Afurika Tshipembe (SARS) u langa u kuvhanganywa ha Zwibviswa zwa Tshikwama tsha Ndiliso ya Tshikafhadzo ya Oiḽi tsha Dzitshaka. Mulayotibe wa Zwibviswa ndi Mulayotibe wa tshelede wa u kombetshedza na u kuvhanganya zwibviswa zwine zwa tea u badelwa zwa Tshikwama.
4. Vhathu vhe vha tholwa
4.1 Khabinethe yo tendelana na u tholwa ha miraḓo ya sumbe lwa tshifhinga tshi linganaho miňwaha miṱanu u bva nga dzi 12 Fulwi 2013, uri vha shume fhasi ha Zhendezi ḽa Vhuphaḓaladzi ḽa zwa Mitambo na Vhuḓimvumvusi, u ya nga Mulayo wa Dziḽothari (Wa vhu 57 wa 1997).
a. Dokotela vho Vukile Charles Mehana;
b. Vho Thandisenzo Aleck Skhosana;
c. Vho Muditambi Ravele;
d. Vho Annamarie Louise van Wieringen;
e. Vho Krubavathi Jaram;
f. Vho Ado Moloabi; na
g. Vho Goliath Munro.
4.2 Khabinethe yo tendelana na u tholwa ha miraḓo miraru lwa tshifhinga tshi linganaho miňwaha miṱanu u bva nga dzi 12 Fulwi 2013 uri vha ḓo shuma kha Zhendzedzi ḽa Vhuphaḓaladzi ḽa Vhutsila, Mvelele na Vhufa ha Lushaka u ya nga ha Mulayo wa Dziḽothari (Wa vhu 57 wa 1997)
a. Vho Hellen Kentse Makgae
b. Vho Violet Tyamzashe; na
c. Vho Brenda Sesane.
4.3 Khabinethe yo tendelana na u tholwa hafhu ha Vhalanguli vhane vha si vhe kha vhulanguli ha nṱha, vhavhili vha Bodo ya Bannga ya Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika (DBSA) u ya nga tshiteňwa tsha vhusumbe tsha Mulayo wa DBSA, (Mulayo wa vhu 13 wa 1997).
a. Vho Thembisa Dingaan
b. Muphurofesa Vho Omar Latiff.
4.4 Khabinethe yo tendelana na u tholwa ha Mufarisa Mulanguli-Dzheneraḽa vha tevhelaho:
a. Vho Maseapo Kganedi: Mufarisa Mulanguli-Dzheneraḽa: Tshumelonyangaredzwa kha Muhasho wa Vhutsila na Mvelele.
b. Vho Mpho Joseph Mofokeng: Muofisiri Muhulwane wa zwa Masheleni: Akhauthu ya Mbambadzo ya Maḓi Muhashoni wa zwa Maḓi.
Mbudziso:
Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
