1. Ḓuvha ḽa Afrika
1.1. Khabinethe i tama u livhuwa maAfrika Tshipembe vhoṱhe vho shelaho mulenzhe kha vhuṱambo ha u pembelela Ḓuvha ḽa Afrika ha 2015, zwi sumbedzaho vhuḓikumedzeli hashu kha u fhaṱa Afrika ḽa vhuthihi, ḽa mulalo na ḽi bvelelaho.
1.2. Khabinethe i dovha hafhu ya ita khuwelelo ya Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha zwiimiswa na khamphani dzoṱhe dza Afrika Tshipembe uri dzi imise fuḽaga ya Mbumbano ya Afrika (AU) na ya Afrika Tshipembe khathihi. Izwi zwi khou itelwa u angaredza bono ḽa Afrika ḽa vhuthihi, ḽa mulalo na ḽi bvelelaho.
2. U thomiwa ha mbekanyamushumo dza ndeme dza muvhuso
2.1. Khabinethe i humbudza vhadzulapo vha Afrika Tshipembe na vhabvannḓa vha endaho na vhana uri Mulayo wa Ḽiṅwalo ḽa Phasipoto na u Enda u ḓo thoma u shuma nga dzi 1 Fulwi 2015.
2.2. Fhasi ha vhusimamulayo vhuswa, vhabebi vha endaho na vhana vha miṅwaha ya fhasi ha 18 vha tea u vha vho fara ṱhanziela ya mabebo i sumbedzisaho madzina a vhabebi. Izwi ndi tshipiḓa tsha vhuḓikumedzeli ha muvhuso ha u tsireledza dzangalelo ḽa nṱhesa kha vhana na u thivhela u rengiswa ha vhana.
3. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
3.1. Khabinethe yo themendela Mbekanyamaitele ya Lushaka ya Tshiendedzi tsha Mugudi, i sumbedzisaho ndededzo kha ṋetshedzo ya tshumelo dza vhuendi ha tshitshavha dza mugudi dzi bveledzaho, dzo teaho na dzo tsireledzeaho. U thomiwa hazwo hu ḓo bveledza kha tshumelo dza vhuendi ha mugudi dzo ṱanganelaho zwi ṋetshedzaho tshiimo tsha lushaka lwa tshiendedzi tshine tsha tea u shumiswa na tshivhumbeo tsha mbadelo dza u shumiswa ha tshumelo dza vhuendi nga mugudi. Mbekanyamaitele iyi i dovha ya tshimbilelana na Mulayo wa Zwikolo wa Afrika Tshipembe, wa 1996 (Mulayo wa vhu 84 wa 1996).
3.2. Khabinethe yo themendela u ṋetshedzwa ha Muvhigo wa Afrika Tshipembe wa 1994 u swika 2014 wa Mvelaphanḓa kha u Thomiwa ha Mulevho wo Khwaṱhaho wa Vharangaphanḓa vha Mashango a Mbumbano ya Afrika kha Ndinganyo ya Mbeu kha ḽa Afrika u tshi ya kha Ofisi khulwane ya AU. Muvhigo uyu u khou lugisela Samithi ya Vharangaphanḓa vha Mashango a AU ine ya ḓo vha hone nga Fulwi 2015.
Muvhigo, une wo angaredza tshikhala tsha ubva 1994 u swika 2014, u ṱhaṱhuvha na u sedzulusa u khwaṱha ha milayo yashu, mbekanyamaitele na mbekanyamushumo dze dza bveledzwa hu tshi itelwa u engedza nḓisedzo ya tshumelo dza mutheo, u sikwa ha mishumo, u fhungudza vhushai, u fhelisa khakhathi na u tsireledza pfanelo dza vhathu, vhafumakadzi na vhasidzana.
3.3 Khabinethe yo themendela Mbekanyamaitele ya Vhaswa ya Lushaka ya 2020 (NYP 2020). Mbekanyamaitele iyi i khou dzhena vhuimoni ha NYP 2009-2014 ine ai tsha shuma. Mbekanyamaitele iyi yo bveledzwa nga murahu ha maitele e a vha hone a vhudzheneleli ha nyambedzano na vhaswa vha Afrika Tshipembe kha mavunḓu oṱhe a ṱahe. I ḓo vha tshipiḓa tsha mutheo wa mveledziso ya Tshiṱirathedzhi tsha Mveledziso ya Vhaswa tsho ṱanganelaho.
3.4. Khabinethe yo nyeṱulelwa ngaha mvelaphanḓa yo itwaho kha u dzudzanya Tshiimiswa tsha Mbambadzo ya Ndango ya Ndaka (PMTE). Tshiimiswa itshi tshi vhona uri hu vhe na vhubveledzi zwi tshi elana na masheleni o shumiswaho kha ndango ya phothifoḽiyo ya ndaka ya Shango. Khabinethe i khou fushwa nga mvelaphanḓa na mbuyedzedzo ya modele wa bindu ḽa PMTE, zwine zwa ḓo khwinisa ndeme ya zwifhaṱo zwa muvhuso.
Khabinethe yo dovha ya themendela u nangwa ha Vho P Serote kha uri vha shume sa murangaphanḓa wa PMTE, Vho M Govender sa murangaphanḓa wa Facilities and Real Estate na Vho BS Mathews sa murangaphanḓa wa Tshumelo dza Redzhisiṱtiri ya Real Estate.
4. Mbekanyamushumo dzine dza khou tevhela
4.1 Afrika Tshipembe ḽi ḓo vha ṋemuḓi wa Samithi ya AU ngei Sandton Convention Centre ubva nga dzi 7 u swika dzi 15 Fulwi 2015 fhasi ha thero ine ya ri “Ṅwaha wa u Manḓafhadza na u Bveledzisa Vhafumakadzi kha Adzhenda ya Afrika ya 2063”. Mbekanyamushumo dza vhege iyo dzi ḓo khunyeledzwa nga Guvhangano ḽa Vharangaphanḓa vha Mashango ubva dzi 14 u swika dzi 15 Fulwi 2015.
Riphabuḽiki ya Zimbabwe, sa yone yo rangaho phanḓa AU nga 2015, i ḓo tshimbidza samithi na miṱangano i yelanaho nayo. I ḓo vha yo sedza kha u shumiswa ha tsheo dzo dzhiwaho kha samithi ya Phando 2015, dzi katelaho Adzhenda ya 2063 na Pulane yayo ya u Thoma u Shuma ya Miṅwaha ya Fumi; Tshiimo tsha Mulalo na Tsireledzo kha Dzhango, hu tshi katelwa Vhutherorisi; u Mannḓafhadzwa na u Bveledziswa ha Vhafumakadzi; Zwiko zwi Elanaho zwa Tshikwama tsha AU; Ṱhanganelano ya Dzhango na u shumisa Senthara ya Afrika ya Ndango na Thivhelo ya Malwadze nga 2015.
Muphuresidennde Vho Zuma vha ḓo vha tshipiḓa tsha vhuṱambo ha u vhewa tshiduloni ha Muphuresidennde wa Nigeria, Muphuresidende vho khethwaho Vho Mohammadu Buhari ngei Abuja, kha ḽa Nigeria nga dzi 29 Shundunthule 2015.
4.2. Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi ya Afrika i ḓo farelwa Ḓoroboni ya Kapa ubva nga dzi 3 u swika dzi 5 Fulwi 2015 fhasi ha thero ine ya ri: “Kale na zwino: U humbulwa hafhu ha Vhumatshelo ha Afrika”
Khabinethe i ṱanganedza vharangaphanḓa vhoṱhe vha polotiki na vha mabindu u mona na dzhango ḽa Afrika na zwiṅwe zwipiḓa zwa shango musi muṱangano uyo u tshi ḓo vha u tshi khou swaya miṅwaha ya 25 ya tshanduko kha ḽa Afrika.
Afrika Tshipembe ḽi khou sedza phanḓa kha u dzhenelela kha nyambedzano dza u engedzwa ha nyaluwo ya ikonomi i katelaho na mveledzio kha ḽa Afrika. Dzhango ḽi kha ḓi vha dzingu ḽa nyaluwo i ṱavhanyaho kha ḽifhasi na u vha fhethu hu kungaho ha vhubindudzi.
4.3. Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa, sa Mudzulatshidulo wa Khantsele ya AIDS ya Lushaka lwa Afrika Tshipembe, vha ḓo ṋetshedza mulaedza wa u vula Khonfarentsi ya vhusumbe ya AIDS Afrika Tshipembe ngei Inkosi Albert Luthuli International Convention Centre kha ḽa Durban ubva nga dzi 9 u swika 12 Fulwi 2015 fhasi ha thero ine ya ri: “Tsumbedziso, u Lumbama hafhu na Mbuyedzedzo”.
Khonfarentsi iyi, ine ya farwa nga murahu ha miṅwaha mivhili miṅwe na miṅwe, yo no tou vha tshishumiswa tshi sumbedzaho tshanduko kha muvhuso na vhadzulapo vha Afrika Tshipembe kha u vhona mvelaphanḓa dzo itwaho kha u langa u kavhiwa nga HIV. I dovha ya ṋetshedza tshikhala kha vhathu vha shumaho na HIV na AIDS, Malwadze a Pfukelaho nga Vhudzekani (dziSTI) na Lufhia uri vha kovhele vhaṅwe nga ha tshenzhemo ya zwine vha ṱangana nazwo.
Afrika Tshipembe ḽi na mbekanyamushumo khulwanesa ya anthirithirovairaḽa (ARV) kha ḽifhasi, na vhathu vha linganaho miḽioni tharu vhane vha khou shumisa dziARV ubva nga Nyendavhusiku 2014. Izwi zwo shela mulenzhe vhukuma kha u fhungudza u kavhiwa huswa nga HIV na mpfu dzi vhangwaho nga AIDS, na u vhona uri vhana vha tshila tshifhinga tshilapfu. U pulana nga vhuronwane ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha u bvelela ha mbekanyamushumo iyi, i vhonaho uri tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe tsha mutakalo tsha muvhuso tshi na ARV dzo linganaho.
Afrika Tshipembe, nga kha Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi ḽo ita tsedzuluso dza HIV lwa miṅwaha minzhi. Vhubindudzi ha Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi kha tsedzuluso dza HIV ho thoma nga 1999 musi u tshi khou shumisana na Muhasho wa Mutakalo zwe zwa ita uri hu thomiwe Vhurangeli ha Khaelo ya AIDS Afrika Tshipembe.
Nga 2009, thikhedzo ya Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi yo engedzea kha tsedzuluso ya HIV nga u katela vhuṅwe vhudzheneleli hu ngaho ṱhoḓisiso, dziARV, microbicides, hu tshi engedzwa kha khaelo. Ro thoma Tsedzuluso ya HIV ya Afrika Tshipembe na Pulatifomo ya Tshanduko (SHARP) u itela u lambedza tsedzuluso ya HIV na AIDS na u tshimbidza mveledziso ya thandululo dza tshanduko kha vhulwadze uvhu.
Zwazwino ri khou tikedza thandela dzi na tshivhalo dza zwa HIV kha zwiimo zwo fhambanaho zwa mveledziso nga kha mbekanyamushumo ine ya pfi Vhufarani ha Tshiṱirathezi ha Tshanduko ya Mutakalo, vhu katelaho SHARP kha Khantsele ya Tsedzuluso ya Mishonga ya Afrika Tshipembe. Mushumo wa Mbekanyamushumo iyi ndi u tshimbidza ṱhanganelano ya vhasedzulusi vha HIV na AIDS vha Afrika Tshipembe, na u ita Nethiweke ya Lushaka ya Senthara ya Vhuṱanganelani ha Tsedzuluso kha HIV na AIDS.
Zwazwino, vhunzhi ha zwiimiswa zwa tshaka mbili, ndayondangi dza tshaka mbili, thandela dza mveledziso ya zwibveledzwa dzi angarelaho ṱhoḓisiso, khaelo na microbicides dzi khou isa phanḓa u itela u bveledza ndivho dza SHARP. Afrika Tshipembe ḽi ṱanganya u lwisana na AIDS, khathihi na thivhelo kha mbilu ya shango ya Pulane ya Lushaka ya Tshiṱirathedzhi kha HIV, dziSTI na TB (2012-2016).
4.4 Mbekanyamushumo ya Ṅwedzi wa Mupo
Nga Fulwi, Afrika Tshipembe ḽi ḓo pembelela maḓuvha a ndeme a mupo. Izwi zwi ḓo tshimbidzwa nga Muhasho wa zwa Mupo, nga dzi 5 Fulwi, ri ḓo pembelela Ḓuvha ḽa Mupo wa Ḽifhasi ngei Kimberley, hune ha vha Kapa Devhula.
Ḓuvha ḽa Maḓanzhe a Ḽifhasi ḽi ḓo vha hone nga dzi 8 Fulwi ngei Bloemfontein, kha ḽa Free State hune ha ḓo vha hu na vhafarani vho fhambanaho kha u shumiswa ha Ikonomi ya Maḓanzhe ya Operation Phakisa hune ra ḓo kovhelana mafhungo na zwitshavha zwapo a ikonomi ya lwanzhe na vhupo vhu kwameaho.
Nga dzi 17 Fulwi, Afrika Tshipembe ḽi ḓo pembelela Ḓuvha ḽa Ḽifhasi kha u Fhelisa Vhusoga kha muvhundu wa Nqutu, ngei KwaZulu-Natal. Ndivho ya maḓuvha aya a ndeme ya mupo ndi u engedza ndimuwo kha tshitshavha ngaha mupo na u sumbedzisa vhaswa vha kha mavundu oṱhe hune ha ḓo farelwa mabembela aya uri vha vhone ngaha zwikhala zwire hone kha sekithara iyi.
4.5. U rwelwa ṱari ha Mahoro mararu a FTA ngei Sharm-el-Shaik
Vhupo ha Mahoro mararu ha Mbambadzo ya Mahala ha COMESA-EAC-SADC (TFTA) vhu ḓo thomiwa nga dzi 10 Fulwi 2015 ngei Sharm-el-Shaik, kha ḽa Egipita. TFTA i ḓo sika maraga wa mashango a 26, na nyangaredzo ya vhathu vha fhiraho 625 miḽioni na Zwibveledwa Guṱe (GDP) zwi fhiraho $1 thiriḽiyoni.
U rwelwa ṱari uhu hu sumbedzisa khunyeledzo ya nyambedzano dza Thendelano ya Mbambadzo ya Mahala i vheyaho milayo na muhanga kha mbadelo dzine ya lavhelela na vhuṅwe vhuḓikumedzeli vhune ha ḓo thomiwa. Nyambedzano dza mbadelo na milayo ya tsiko zwi ḓo ya phanḓa sa tshipiḓa tsha adzhenda ya ngomu.
U rwelwa ṱari ha TFTA ndi tswikelelo ya ndeme kha dzhango ḽa Afrika na uri yo simulwa kha Pulane ya Kushumele ya Lagos ya Mbumbano ya Afrika (AU) na Thendelano ya Abuja ine ndivho yayo ya vha ya u thoma Tshitshavha tsha Ikonomi ya Afrika. Ri tenda kha uri izwi zwi ḓisa mulaedza wa ndeme wa uri Afrika ḽo ḓi kumedzela kha Adzhenda yaḽo ya ṱhanganelano ya ikonomi na u sika mupo wavhuḓi wa mbambadzo na vhubindudzi.
Nyambedzano dza Vhupo ha Mahoro mararu ha Mbambadzo ya Mahala (TFTA) dzo thomiwa nga Fulwi 2011 kha Samithi ye ya vha yo farwa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ngei Sandton, hune ha vha Afrika Tshipembe.
4.6 U thomiwa ha nyambedzano dza FTA ya Dzhango kha Samithi ya AU nga Fulwi
U thomiwa ha nyambedzano dza Thendelano ya Mbambadzo ya Mahala ya Dzhango (CFTA) nga Samithi ya AU zwi ḓo vha hone nga dzi 15 Fulwi 2015 ngei Johannesburg, hune ha vha Afrika Tshipembe.
CFTA i ḓo thoma maraga wa vhathu vha fhiraho 1.3 biḽioni na GDP yo ṱanganelaho i fhiraho $2 thiriḽioni. I ḓo inga kha Vhupo ha Mahoro mararu ha Mbambadzo ya Mahala na mvelaphanḓa dzo swikelelwaho kha zwitshavha zwa ikonomi ya dzingu. I ḓo dovha ya fha vhavhambadzi na vhabindudzi tswikelelo kha maraga u aluwaho na u ḓisa mutheo wo khwiniswaho wa mbambadzo ya ngomu Afrika.
5. U tholwa
U tholiwa hoṱhe ho itwa nga murahu ha musi ho sedzuluswa na u khwaṱhisedzwa ha ndalukanyo.
5.1. Vhaimeleli vha bvaho kha Muhasho wa Mabindu a Tshitshavha vha tshi ya kha Bodo ya Vhutsivhudzi ha Fhethu ha Ikonimi:
a) Vho Jacky Molisane (muraḓo o tou nangwaho);
b) Vho Nontsikelelo Rose Mbono (muraḓo mufareli).
5.2. Vho Dokotela Reginald Cassius Lubisi – Mulanguli Muhulwane kha Ofisi ya Muphuresidennde na Muṅwaleli wa Khabinethe ( yo vusuludzwa lwa miṅwaha miṱanu).
5.3. Vho Christopher Kobla Gavor – Muhulwane wa Vhukalandeme: Muhasho wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuyedzedzo ya Mavu.
Mbudziso:
Vho Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
