Muṱangano wo Khetheaho wa Khabinethe nga kha vidio wo itwaho phanḓa ha musi Khabinethe ya Lekgotla i tshi thoma.
A. Tsheo dza Khabinethe
1. Nyengedzedzo ya Pulane yaZwibveledzwa zwinzhi zwa Gesemaḓi (HSRM)
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza nyengedzedzo ya HSRM lwa miṅwaha ya 10 i ḓaho. HSRM i ṋetshedza tshumiso ya Ḽiano ḽa Gesemaḓi ḽa Afrika Tshipembe ḽe ḽa ṱanganedzwa nga Khabinethe nga ṅwaha wa 2007 u itela u lugisela shango kha ikonomi ya gesemaḓi. HSRM i fhaṱa kha zwe zwa swikelwa kha miṅwaha ya 10 yo fhiraho zwa u lugisela Afrika Tshipembe uri ḽi bve kha ṱhoḓisiso na mveledziso ḽi ye kha u bveledzisa na kha maitele a ndangulo.
1.2. HSRM i ṱanganya zwavhuḓi thekhinoḽodzhi dzoṱhe dza zwa gesemaḓi sekhitharani dzo fhambanaho dza ikonomi ya dovha ya ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi i katelaho. I vhea Afrika Tshipembe sa fhethu hune ha vha na vhukoni vhu bvelaho phanḓa kha zwa ikonomi ya gesemaḓi na u engedza maraga ya thengiselonnḓa kha thekhinoḽodzhi dza gesemaḓi.
1.3. Mveledziso yapo ya zwibveledzwa na zwipiḓa zwa gesemaḓi i ḓo shela mulenzhe kha tsiko ya mishumo na mveledziso ya zwikili, ya dovha hafhu ya khwaṱhisa tshanduko ya ikonomi ine ya ḓo vhuedza sekhithara ya tshitshavha ye tshfhinga tsho fhiraho ya vha yo thudzelwa thungo, nga maanḓesa tsha vhafumakadzi na vhaswa.
1.4. HSRM i dovha hafhu ya ṋetshedza thikhedzo dzine dza ḓo shela mulenzhe kha phungudzo ya muhasaladzo wagese i thivhelaho mufhiso i tshikafhadzaho mupo (GHG). Vhukati ha zwiṅwe, i ḓo khwaṱhisa nḓisedzo ya muḓagasi u vusuluseaho kha netiweke ya u tshimbidza muḓagasi u bva kha vhabveledzi u ya kha vhashumisi nahone i dzinginya thikhedzo kha sekhithara dza Nyendedzo ya Zwishumiswa Zwihulwane, ine ya vha iṅwe ya vhashelamulenzhe kha muhasaladzo wa GHG.
1.5. Ḽiano ḽo pfuka kha nyambedzano khulwane na vhashumisani vhoṱhe vho teaho, hu tshi katelwa na mihasho ya muvhuso, zwiimiswa zwa pfunzo, sekhithra dza phuraivethe na khoro dza zwa saintsi. Ḽi ṋetshedza muhanga wa tshumisano u itela u khwaṱhisedza ṱhanganyo ya thekhinoḓodzhi dzoṱhe dza nga ha gesemaḓi khathihi na mveledziso ya zwikili ya shango. Ḽiṅwalo ḽi ḓo wanala nga kha webusaithi ya Muhasho wa zwa Saintsi na Vhutumbuli ya: www.dst.gov.za.
2. Thendelano yo Khwiṋiswahonga ha Maga a Tsireledzo ya Tshishumiswa tsha Nyukiḽia (CPPNM)
2.1. Khabinethe yo ṱanganedzau rumelwa ha CPPNM yo khwiṋiswaho kha Phalamennde u itela thendelo, u ya nga ha Tshiteṅwa tsha 231(2) tsha Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya 1996, tshine tsha amba zwa uri: “Thendelo ya dzitshaka i vhofha fhedzi Riphabuḽiki nga murahu ha musi yo no tendelwa nga fhungo ḽikumedzwa kha Buthano ḽa Lushaka na Khoro ya Lushaka ya Mavunḓu”.
2.2. Khwiṋiso dze dza itwa nga vha Zhendedzi ḽa Fulufulu ḽi bvaho kha nyukiḽia ḽa Dzitshaka (IAEA) dzi maanḓafhadza maga a tsireledzo ya fhasisa ya ḽifhasi ya zwiimiswa na tshishumiswa tsha nyukiḽia tsho shumiswaho u itela zwipikwa zwa mulalo. Sa tshipiḓa tsha IAEA, Afrika Tshipembe ḽo saina thendelano iyi he nga murahu ḽa i ṱanganedzanga 2007.
2.3. Khwiṋiso kha thendelano dzi khwaṱhisa tsireledzo ya lushaka ya mivhuso ine ya vha miraḓo, hu tshi katelwa ṱhoḓea dza mada a tsireledzo kha zwiimiswa zwa nyukiḽia na tshishumiswa.
2.4. I ṋetshedza mutevhe wa milandu i fanaho na ya u ṱunḓa na ya u rengisela nnḓa zwishumiswa zwa nyukiḽia hu songo ranga ha vha na thendelo. I khwaṱhisedza tshumisano vhukati ha miraḓo ya muvhuso kha zwa u kovhelana mafhungo malugana na mishumo ine ya vha mulayoni ya tshishumiswa tsha nyukiḽia.
3. Tsudzuluso ya tshishumiswa tsha ṱhoḓisiso dza nyukiḽia tsha SAFARI-1
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza u dzudzanywa ha thandela ya tshishumiswa tsha mishumo minzhi tsha nyukiḽia uri tshi dzhene vhudzuloni ha tshishumiswa tsha ṱhoḓisiso dza nyukiḽia tsha SAFARI-1 tsha Dzangano ḽa Fulufulu ḽa Nyukiḽia ḽa Afrika Tshipembe (NECSA). Tshishumiswa itsho tsho shuma u bva nga ṅwaha wa 1995 nahone vhutshilo hatsho vhu khou ya magumoni nga ṅwaha wa 2030.
3.2. SAFARI-1 ndi iṅwe ya vhabveledzi vhaṋa vha khou rangaho phanḓa mveledziso ya khemikhaḽa i ḓisaho masana ḽifhasini ine ya shumiswa u ilafha vhalwadze vha dzimiḽioni nga ṅwaha. I dovha hafhu ya ṋetshedza shango thikhedzo kha ṱhoḓisiso dza zwa saintsi, mveledziso na vhutumbuli kha zwa mishonga, zwa vhulimi, ngudo dza zwa vhutshilo na ngudo dza zwa saintsi dzi lavhelesanaho na zwitshilaho.
3.3. Tsudzuluso i ḓo khwaṱhisedza uri Afrika Tshipembe ḽi dzula ḽi ḽiṅwe ḽa mashango a khou rangaho phanḓa kha haya masia nahone ḽi khou vhuelwa kha thekhinoḽodzhi ntswa kha vhupo uvhu. Thandela i ḓo rangwa phanḓa nga tshivhalo tsha mihasho yo teaho na NECSA sa muthusiwa muhulwane.
4. Muvhigo wa vhuṋa wa Maswamaswa u bvaho nga murahu ha miṅwaha mivhili wa gese dza masana wa Afrika Tshipembe ( South Africa’s 4th Biennial Update Report)
4.1. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha Muvhigo wa vhuṋa wa Maswamaswa u bvaho nga murahu ha miṅwaha mivhili wa gese dza masana – une wa ṋetshedza maswamaswa nga ha ndingedzo dza shango dza u fhungudza na u ḓowela tshanduko ya kilima – kha Thendelano ya Muhanga wa Mashango Mbumbano kha zwa Tshanduko ya Kilima (UNFCCC).
4.2. Muvhigo u sumbedza mbekanyamaitele dzo shumiswaho khathihi na maga na zwe zwa itwa nga shango u fhungudza muhasaladzo wa GHG. U dovha hafhu wa ṋetshedza mafhungo maswa nga ha thikhedzo dzi shandukisaho kha ikonomi ya khaboni ya fhasi ye ya sumbwanḓila nga Muvhigo wo Khwiṋiswaho wa milayo yo pulanwaho nga ha (National Climate Change Response Policy White Paper) Ndivhadzamulayotibe ya Mbekanyamaitele ya Phindulo kha Tshanduko ya Kilima ya Lushaka.
4.3. Afrika Tshipembe ḽo lingedza u shela mulenzhe nga nḓila i pfalaho kha ndingedzo dza ḽifhasi dza u fhungudza muhasaladzo wa GHG kha zwipikwa zwa mveledziso ya shango. Sa ḽiṅwe ḽa shango ḽo sainaho thendelano kha UNFCCC, Afrika Tshipembe ḽi khou lavhelelwa u ṋetshedza mivhigo iyi yo khwiniswaho tshifhinga tshoṱhe.
5. Maitele a Lushaka a Vhuḓiimiseli ha u Shela mulenzhe (NDC) kha tshanduko ya kilima
5.1. Khabinethe yo ṱanganedza phungudzo ya zwipikwa zwo fhambanaho zwa tshanduko ya kilima yo sedzuluswaho ya Afrika Tshipembe ya NDC ya 2030 u itela ṋetshedzo kha UNFCCC. Afrika Tshipembe ḽo sedzulusa zwipikwa zwaḽo zwo fhambanaho zwa ṅwaha wa 2025 u ya kha 398 u ya kha 510 na zwa ṅwaha wa 2030 u ya kha 350 – Metric tons dza 420 dza zwi fanaho na Carbon Dioxide (Mt Co2-eq).
5.2. Nga fhasi ha Thendelano ya Paris madzangano oṱhe a lavhelelwa u shela mulenzhe kha NDC miṅwaha miṱanu miṅwe na miṅwe. Afrika Tshipembe ḽo shela mulenzhe kha NDC lwa u thoma na UNFCCC nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2015, ḽo ḓiimisela u dzudza muhasaladzo wa GHG ya lushaka vhukati ha 398 u ya kha 614 Mt CO2-eq u itela ṅwaha wa 2025 na wa 2030. Thendelano ya Paris i dovha hafhu ya ṱoḓa u tsitsela fhasi thempheretsha dza ḽifhasi u swika fhasi ha digirii mbili na u lwela u swikela kha digirii dza 1.5.
5.3. Madzangano oṱhe a khou lavhelelwa u khwiṋisa zwipikwa zwao zwa ṅwaha wa 2015 nga ṅwaha wa 2020 u itela u khwaṱhisedza uri zwi khou tshimbilelana na saintsi ya zwenezwino. Mutevhe wa zwipikwa wo vusuluswaho u dzhiela nzhele mivhigo ya zwenezwino ya Phaneḽe ya Mivhuso ya dzitshaka ya Tshanduko ya Kilima, u dovha hafhu wa livhanywa na vhashumisani vhoṱhe vhane vha shela mulenzhe kha vhuḓidini ha shango.
B. Milayotibe
1. Mulayotibe wa Khwiṋiso ya Tshikafhadzo ya Zwikepeni (Thivhelo ya tshikafhadzo i bvaho kha Zwikepe) wa 2021
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza Mulayotibe wa Khwiṋiso ya Tshikafhadzo ya vhupo ha Zwikepeni (Thivhelo ya Tshikafhadzo i bvaho kha Zwikepe) wa 2021 u itela vhupfiwa ha tshitshavha. Mulayotibe wa Khwiṋiso u lingedza u khwiṋisa Mulayo wa Tshikafhadzo ya vhupo ha Zwikepeni (Thivhelo ya Tshikafhadzo nga u bva kha Zwikepe), wa 1986 (Mulayo 2 wa 1986) wa livhanya mulayo na Thendelano ya Dzitshaka yo vusuluswaho ya Thivhelo ya Tshikafhadzo i bvaho kha Zwikepe (MARPOL).
1.2. Afrika tshipembe ndi ḽiṅwe ḽa mashango o sainaho thendelano kha MARPOL, thikhedzo khulwane ya dzitshaka i katelaho thivhelo ya u tshikafhadzwa ha vhupo ha zwikepe nga zwikepe zwi tshi vhangwa nga mashumele kana zwo iteaho zwi songo lavhelelwa.
1.3. Mulayotibe wa Khwiṋiso u ḓo shela mulenzhe kha tsireledzo ya vhupo ha zwikepe nga u fhelisa zwa u tshikafhadza lwanzhe nga zwikepe zwi endedzaho ole na zwithu zwine zwa vha khombo.
1.4. U dovha hafhu wa dzinginya ḽa uri zwikepe a zwi faneli u shumisa tshivhaswa tshine tsha vha na tsevhela i linganaho 0,50% kana u shumisa sisiṱeme dza ndingo ya tsevhela dzo tendelwaho.
2. Mulayotibe wa Khwiṋiso ya Dzikhamphani wa 2021
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u anḓadzwa ha Mulayotibe wa Khwiṋiso ya Dzikhamphani wa 2021 u itela mihumbulo ya tshitshavha. Mulayotibe uyu u khwiṋisa Mulayo wa Dzikhamphani, wa 2008 (Mulayo wa 71 wa 2008). Khabinethe yo ṱanganedza Mulayotibe une wa vha hone zwazwino u itela vhukwamani na tshitshavha nga ṅwedzi wa Ṱhangule 2018 nahone mawanwa o fhedzisela o livhisa kha u ṅwalululwa ha khwiṋiso.
2.2. Khwiṋiso dzo sedzululwaho dzi ṋetshedza kupfesesele kha vhunzhi ha mitaladzi ya Mulayotibe, une wa lingedza u fhungudza ndaulo ya muvhuso kha mabindu; u khwaṱhisa zwikhala zwa u lwa na zwiito zwa u wana masheleni nga vhufhura; u khwaṱhisa ṱhoḓea dza u dzumbulula na u khwiṋisa maanḓa a vhafaramikovhe kha khamphani.
3. Mulayotibe wa Tshanduko ya Kilima wa Lushaka
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Tshanduko ya Kilima wa Lushaka kha Phalamennde. Mulayotibe u lingedza u ṋetshedza tshishumiswa kha zwa u thomiwa ha Mbekanyamaitele ya Phindulo kha Tshanduko ya Kilima ya Lushaka.
3.2. U tendela u livhanywa ha mbekanyamaitele dzine dza ḓo ṱuṱuwedza phindulo ya shango kha zwa tshanduko ya kilima. U dovha hafhu wa tendela nzudzanyo dza tshandukiso ya shango uri ḽi sendele kha ikonomi ya khaboni ya fhasi na ikonomi i konaho u konḓelela kilima
3.3. Mulayotibe wo no fhira kha maitele a vhukwamani na tshitshavha ane a katela vhashumisani kana vhathu vha kwameaho vho teaho.
C. U tholwa
U tholiwa hoṱhe ho fhira nga fhasi ha khwaṱhisedzo ya ndalukanyo na u ṱanzwiwa dzina ho teaho.
1. Vho Smunda Mokoena sa Mudzulatshidulo wa Tshiimiswa tsha Ndaulo ya Muḓagasi wa Lushaka tsha Afrika Tshipembe.
2. Dokotela Vho Margaret Mkhosi-Motsaathebe sa Muofisiri Mulanguli Muhulwane wa Tshiimiswa tshi shumaho nga zwa U laṱwa ha Mashika a Radioactive tsha Lushaka.
Mbudziso:
Mufumakadzi Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe
Luṱingo: 083 501 0139
