Mulaedza wa Lushaka nga Muphuresidennde wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe Vho Cyril Ramaphosa
Mudzulatshidulo wa Buthano ḽa Lushaka (NA), Vho Baleka Mbete,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavundu (NCOP), Vho Thandi Modise,
Mufarisa Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka na Mufarisa Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavundu,
Muphuresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki,
Muphuresidennde wa kale Vho FW de Klerk,
Muhaṱuli Muhulwane Vho Mogoeng Mogoeng, na miraḓo yoṱhe ya vhulamukanyi,
Dziminisiṱa na Vhafarisa Dziminisiṱa,
Vhalangavundu na Vhalangadzulo vha Vhusimamulayo ha kha Mavundu,
Mudzulatshidulo wa Dzangano ḽa Mivhuso Yapo na dzimeyara Khulwane vhane vha vha hone afha,
Ṱhoho dza Zwiimiswa zwi tikedzaho dimokirasi,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala,
Vharangaphanḓa vha madzangano a zwa lutendo,
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka wa kale, Vho Dokotela Frene Ginwala,
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka wa kale Vho Max Sisulu,
Vhaeni vho rambiwaho,
Masole a kale a nndwa ya mbofholowo,
Miraḓo ya madavhi a vhudipuḽomati,
Miraḓo i ṱhompheaho,MaAfrika Tshipembe nga nṋe.
Ndi ṱhompho khulwane kha nṋe u wana tshikhala tsha u ṋetshedza Mulaedza wa Lushaka uyu (SoNA).
Mulaedza uyu wo vha wo fanela u ṋetshedzwa vhege yo fhiraho, fhedzi wo ḓo lengiswa u itela uri ri lange zwavhuḓi nahone nga vhuronwane mafhungo a tshanduko kha zwa poḽotiki.
Ndi tama u livhuwa Miraḓo i Ṱhompheaho na vhathu vha Afrika Tshipembe kha u konḓelela na vhuḓifari havho.
Ndi dovha hafhu nda tama u fhirisa maipfi a ndivhuwo kha Muphuresidennde wa kale Vho Jacob Zuma nga nḓila ye vha ṱanganedza maitele aya a songo leluwaho a kwamaho vhupfiwa ha muthu.
Ndi tama u vha livhuwa kha mushumo we vha u itela lushaka nga tshifhinga tsha themo mbili dze vha vha vha Muphuresidennde wa Riphabuḽiki, tshifhinga tshe shango ḽa vha na mvelaphanḓa ya vhuṱhogwa kha masia o vhalaho a mveledziso. Ndo amba na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma mulovha nahone vha ri tamela mashudu kha SoNA.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Kha maḓuvha ane a nga fhira 150 u bva zwino, vhathu vha ḽifhasi vha ḓo ṱangana kha u pembelela anivesari ya miṅwaha ya 100 ya mabebo a Vho Nelson Rolihlahla Mandela.
Ndi ḓuvha ḽine riṋe, sa MaAfrika Tshipembe, ra ḓo humbula vhutshilo ha muṅwe wa vharangaphanḓa vha vhuṱhogwa we shango heḽi, na dzhango iḽi –na ḽifhasi nga ngoho – ḽa vha ḓivha.
Ri ḓo vha na tshikhala tsha u ṱalutshedza lwendo lulapfu lwe Vho Madiba vha lu tshimbila u wana mbofholowo, vhuṱali havho, u ḓiṱukufhadza vha sa kundelwi, vhupfelavhuṱungu ha tshifhinga tshoṱhe, na mirando yavho yo dziaho.
Ro kumedzela ṅwaha uyu wa 2018 u vha tshihumbudzo tshavho nahone ri ḓo kumedza muṅwe na muṅwe wa mishumo yashu, ndingedzo dzashu na nyambo dzashu dzoṱhe kha u bveledza bono ḽavho ḽa dimokirasi, na u vha tshitshavha tsho lugaho tshi linganaho.
Ri tshi khou dededzwa nga tsumbo yavho, ri ḓo shumisa ṅwaha uyu u khwaṱhisedza vhuḓiimiseli hashu kha vhuḓifari ha mikhwa yavhuḓi na vhurangaphanḓa ha mikhwa yavhuḓi.
Kha u pembelela miṅwaha ya ḓana ya Vho Nelson Mandela a ri khou ṱhompha ḓivhazwakale fhedzi, ri khou fhaṱa vhumatshelo, zwihulwane vhumatshelo he ha vha hu muhumbuloni wa Vho Mandela.
Ri khou bvela phanḓa na lwendo lulapfu lwe vha lu thoma, u fhaṱa tshitshavha tshine roṱhe ri nga vhofholowa, tshine vhoṱhe vha lingana phanḓa ha mulayo na tshine vhoṱhe vha nga kovhelana lupfumo lwa shango ḽashu na u vha na vhutshilo ha khwine.
Ri khou fhaṱa shango ḽine mbonelaphanḓa ya muthu ya bva kha vhukoni hawe na u shuma nga maanḓa, hu si nga muvhala wawe, fhethu he a bebwa hone, mbeu, luambo kana muholo wa vhabebi vhawe.
Ndi ḓo dovha nda ombedzela izwi nga Tshivhuru.
[Ek wil dit ook in Afrikaans se:
Ons bou ’n land waarin ’n persoon se vooruitsigte bepaal word deur sy eie inisiatief en harde werk, en nie deur sy velkleur, geboorteplek, geslag, taal of sy ouers se inkomste nie.]
Ṅwaha uno, ri khou pembelela hafhu miṅwaha ya ḓana ya muṅwe mulwela mbofholowo muhulwanesa, Vho Albertina Nontsikelelo Sisulu.
Nga kha vhutshilo havho vhu mangadzaho vhukuma na u shela mulenzhe zwihulwane, vho ṱalutshedza uri u vha mulwelambofholowo zwi amba mini, murangaphanḓa na mushumeli wa vhathu a shumaho nga vhuḓiimiseli a re na vhulayi.
Nga kha vhurangaphanḓa, vho sumbedzisa vhuṱumani ha mutheo vhukati ha mbofholowo ya lushaka na mbofholowo ya zwa mbeu. Musi ri tshi khou elelwa miṅwaha ya ḓana yavho, ri khwaṱhisedza hafhu uri a huna mbofholowo ine ya nga khunyeledzwa nahone a huna lushaka lune lu nga vhofholowa u swikela vhafumakadzi vha tshi vhofholowa.
Ri hulisa murwa uyu, Vho Nelson Rolihlahla Mandela na ṅwananyana uyu wa mavu a Afrika, Vho Albertina Sisulu kha ṅwaha wa tshanduko, kha ṅwaha wa mvusuludzo, kha ṅwaha wa fulufhelo. A ri vha hulisi nga maipfi fhedzi, fhedzi, zwa vhuṱhogwa vhukuma, nga mishumo yo livhaho kha tswikelelo ya bono ḽavho ḽi fanaho ḽa u vha tshitshavha tsha khwine.
Ri fanela u hulisa Vho Madiba nga u furalela tshifhinga tsha u sa vha na nyanḓano, u sa vha na vhuthihi na u shonisana. Ri tea u furalela tshifhinga tsha u xelelwa nga fulufhelo kha zwiimiswa zwa tshitshavha na u tekateka ha fulufhelo kha vharangaphanḓa vha shango ḽashu. Ri tea u furalela kuhumbulele ku si kwavhuḓi kwo goḓombelaho kha shango ḽashu ngauri uri tshifhinga tshiswa tsho swika.
Ndi tshifhinga tshiswa tshi ṱuṱuwedzwaho nga muhumbulo muthihi u elelwa Vho Nelson Mandela na tshanduko dzine dza khou bvelela. Musi ri tshi khou bvisa kuhumbulele kwoṱhe ku si kwavhuḓi mihumbuloni yashu, ri fanela u khwaṱhisedza lutendo lwashu lwa uri Afrika Tshipembe ndi ḽa vhoṱhe vha dzulaho khaḽo.
Naho ri vhathu vho fhambanaho, ri lushaka luthihi.
Ri swika miḽioni dza 57 nga tshivhalo, muṅwe na muṅwe u na ḓivhazwakale yawe, nyambo, mvelele, tshenzhemo, mihumbulo na madzangalelo.
Fhedzi ro itwa ṅanda nthihi nga vhumatshelo vhu fanaho ha uri ri MaAfrika Tshipembe.
Nga izwi, ri khou koloda zwinzhi kha vharangaphanḓa vhashu vha kale vho fhiraho – vhathu vha fanaho na Vho Pixley ka Seme, Charlotte Maxeke na Khosi Vho Albert Luthuli – vhe vha pfesesa ṱhoḓea ya vhuthihi na pfano ya vhathu vhoṱhe vha shango iḽi ḽavhuḓi.
Ri lushaka luthihi.
Ri lushaka luthihi, lwo ḓiimiselaho u shumisana kha u wana mishumo ya vhaswa vhashu; u fhaṱa mamaga na dzibada, dzinnḓu, kiḽiniki, u lugisela vhana vhashu ḽifhasi ḽa tshanduko na mvelaphanḓa; u fhaṱa dziḓorobo khulwane na ṱhukhu hune miṱa yashu vha nga tsireledzea, vha kona u bveledzisa vha dovha vha fushea.
Ro ḓiimisela u fhaṱa tshitshavha tshi ḓivhelwaho zwavhuḓi na u vha na mirando yo dziaho ine i sa konḓelele u phusukanywa ha zwiko zwa tshitshavha, kana vhuvhava nga zwigevhenga zwa mabindu zwi tswaho masheleni e vhathu zwavho vha vhulunga e vha a shumela nga ṋungo dzoṱhe.
Naho hu na zwithu zwinzhi zwine ri nga fhambana ngazwo, kha mafhungo a mutheo, ri vhathihi.
Ri a zwi ḓivha uri hu kha ḓi vha na zwinzhi zwi ri fhandekanyaho.
Ri kha ḓi vha tshitshavha tshi sa linganiho vhukuma, hune vhushai na lupfumo zwa kha ḓi ṱaluswa nga muvhala na mbeu.
Ro ṋewa vhuḓifhinduleli sa MaAfrika Tshipembe ha u fhaṱa lushaka luswa, u lwa na khethululano ya tshifhinga tsho fhiraho na u sa lingana hune ha vha hone zwino.
Ro vhidzwa u ita nga u ralo nga fhasi ha nyimele dzi konḓaho.
Nyimele ine ra vha khayo zwino sa lushaka ndi uri musi vhushai vhu tshi khou fhungudzea vhukuma zwi tshi khou bva kha gundo ḽe ra ḽi wana nga 1994, ro vhona u humela murahu kha miṅwaha ya zwenezwino yo fhiraho.
Tshikalo tsha vhushai tsho gonya nga 2015, u shaya mushumo ho gonya nahone u sa lingana hu khou engedzea hu tshi ya.
Lwa miṅwaha minzhi, ikonomi yashu a i athu aluwa nga luvhilo lune lwa khou ṱoḓea u sika mishumo yo eḓanaho u itela uri ri bvise vhathu vha hashu kha vhushai.
Masheleni a tshitshavha a kha mutsiko muhulu, zwa fhungudza vhukoni ha muvhuso u engedza vhubindudzi hawo kha mveledziso ya matshilisano na ikonomi.
Nga nnḓa ha nyimele idzi dzi konḓaho, ro lingedza – u shumisana – u swikelela mvelaphanḓa kha u khwinisa matshilo a vhathu vha hashu.
Na nga fhasi ha nyimele dza nyaluwo i no khou lepalepa, ikonomi yashu yo sika mishumo, fhedzi hu si nga luvhilo lu ṱoḓeaho u thola vhathu vhaswa vhane vha khou ṱoḓa mushumo kha maraga wa zwa mishumo.
Hezwi zwi amba uri musi ri tshi khou tevhela zwikalo zwa nṱha zwa nyaluwo ya ikonomi na vhubindudzi, ri fanela u engedza maga a u fhungudza vhushai na u swikelela ṱhoḓea dza vhathu vha si na mishumo kha shango ḽashu.
U bva tshe Phalamennde ya zwino ya thoma, mbekanyamushumo dzashu dza mishumo ya tshitshavha dzo sika zwikhala zwa mushumo zwi fhiraho 3.2 wa miḽioni.
Kha tshiimo tsha vhushayamushumo ho phaḓalalaho, zwikhala izwi zwi bvela phanḓa na u ṋetshedza miholo i ṱoḓeaho vhukuma, tshenzhemo ya mushumo na vhugudisi.
Ro dzhia maga a u fhungudza zwikalo zwa mbadelo dza ṱhoḓea dza mutheo dza u tshila kha vhathu vha hashu, zwihulwane vhashai. Zwikalo zwa mbadelo dza ṱhoḓea dza mutheo dza u tshila dzi dzulela u gonya.
Mbekanyamushumo dza Tshumelo dza Mutheo dza Mahala dza Muvhuso zwa zwino dzi thusa miṱa i shayaho i fhiraho 3.5 wa miḽioni.
Mindende i fhiraho miḽioni dza 17 i badelwa ṅwedzi muṅwe na muṅwe, u vhuedza vhathu vha linganaho tshararu tsha vhathu shangoni. Mindende iyi yo khwinisa matshilo a vhathu vha hashu nahone ndi ya vhuṱhogwa khavho.
Ri a zwi ḓivha, uri arali ri tshi khou ṱoḓa u fhelisa mutevheṱhandu wa vhushai, ri fanela u funza vhana vha vhashai.
Ro kombetshedza uri hezwi zwi fanela u thoma kha pfunzo ya vhana vhaṱuku vha sa athu thoma tshikolo.
Ṋamusi ri na vhana vha ṱoḓaho u lingana miḽioni kha zwiimiswa zwa mveledziso ya vhana vhaṱuku vha sa athu thoma tshikolo.
Ri khou vhona khwiniso kha mvelelo dza sisiṱeme yashu ya pfunzo ya mutheo.
Tshivhalo tsha vhana vho phasaho maṱiriki yo gonya u bva kha 60.6% nga 2009 u ya kha 75% mahoḽa.
Zwa zwino hu na matshudeni ane a ṱoḓa u lingana miḽioni vho ṅwalisaho kha pfunzo ya nṱha, yo gonya u bva kha 500 000 nga 1994. Hezwi zwi sumbedza mvelaphanḓa.
Musi ri tshi khou dzhena kha tshifhinga tshiswa, ro ḓiimisela u fhaṱa nṱha ha tswikelelo idzi, u lwa na na khaedu dze ra livhana nadzo na u ṱavhanyisa mvelaphanḓa kha u fhaṱa tshitshavha tshi bvelelaho nahone tshi linganaho.
Ro vhona nzivhuluwo ya khwine kha ikonomi na nzivhuluwo yo khwaṱhaho yo ṱanḓavhuwaho ya ikonomi ya ḽifhasi.
Mitengo ya zwivhambadzwa yo khwinisea, nahone i dzula i tshi khou khwinisea na mamaga a khou wana dzioda nnzhi, maraga wo gonya, rannda yo khwaṱha nahone hu na zwisumbi zwa zwino zwa uri fulufhelo ḽa vhabindudzi ḽi khou engedzea.
Ro dzhia maga a vhuṱhogwa u amba nga ha mbilaelo dza tshiimo tshitimatimisaho tsha poḽotiki nahone ro ḓiimisela u khwaṱhisedza mbekanyamaitele na u shuma nga nḓila i fanaho.
Hu na vhupfiwa vhuhulwane ha fulufhelo vhukati ha vhathu vha hashu.
Vhathu vha hashu vha na fulufhelo nga ha vhumatshelo.
Fulufhelo ḽa bindu vhukati ha dzikhamphani dza Afrika Tshipembe ḽo khwinisea na vhabindudzi vha mashango a sili vha khou ṱoḓa zwikhala zwiswa kha shango ḽashu.
Zwiṅwe zwiimiswa zwa masheleni zwo topola Afrika Tshipembe sa ḽiṅwe ḽa mimaraga i no khou thoma u khwaṱha kha ṅwaha wa 2018.
Mushumo washu, sa MaAfrika Tshipembe, ndi u dzhia tshikhala itshi tsha fulufhelo na mvusuludzo, ra shumisana u khwaṱhisedza uri ḽi ite phambano i pfadzaho kha matshilo a vhathu vha hashu.
Ṅwaha uno, ri ḓo thoma maga a u vhea shango kha nḓila ntswa ya nyaluwo, mishumo na tshanduko.
Ri ḓo ita izwi nga u wana madzangano a tshitshavha ane ra shumisana navho shangoni ḽashu uri ri shumisane kha u fhaṱa tshitshavha tsho nambatelanaho hune ra ḓo sika vhaendedzi vha u vusuludza ikonomi.
Ri khou fanela u isa phanḓa na u fhaṱa kha tshumisano na mabindu na zwa mishumo u vhuedzedza fulufhelo na u thivhela u tsitselwa fhasi kha zwa vhubindudzi hafhu.
Tsheo dzi konḓaho dzi ḓo tea u itwa u itela u vala gake ḽashu ḽa zwa masheleni; u fhungudza zwikolodo zwashu na u vhuedzedza mabindu a langiwaho nga muvhuso kha mutakalo wavhuḓi.
Vhukati ha adzhenda yashu ya lushaka ya 2018 ndi u sika mishumo, zwihulwane mishumo ya vhaswa.
Ri khou ya u thoma maga o vhalaho a u tandulula khaedu ya vhushayamushumo.
Vhuṅwe vhurangeli vhune ra ḓo vhu ita hu ḓo vha u dzudzanya Samithi ya Mishumo kha miṅwedzi i tevhelaho u itela u vhekanya ndingedzo ya sekhithara iṅwe na iṅwe na vhoṱhe vha kwameaho u tikedza vhuṱhogwa ha u sika mushumo.
Samithi i ḓo sedza kha zwine ra tea u ita u khwaṱhisedza uri ikonomi yashu i khou aluwa na u bveledzisa, uri dzikhamphani dzi bindudze nga tshikalo tshihulwane, uri vhashumi vha maanḓafhadziwe, na uri themamveledziso ya ikonomi yashu i khou ṱanḓavhudzwa.
Ri ḓo lavhelela uri samithi iyi i ḓe na thandululo ya u thoma mishumo na vhurangeli vhune ha ḓo thomiwa u shumiswa nga u ṱavhanya.
Ri ḓo shuma nga maanḓa ṅwaha uno u ṱuṱuwedza vhubindudzi vhuswa ha vhuṱhogwa kha ikonomi yashu.
U bva zwino, ri ḓo dzudzanya khoniferentsi ya vhubindudzi kha miṅwedzi miraru i ḓaho, ri tshi khou pika vhabindudzi vha dzitshaka na vha fhano hayani, u maketa zwikhala zwa vhubindudzi ho khwaṱhaho vhune ha ḓo wanala kha shango ḽashu nahone hu na zwikhala zwinzhi zwa zwenezwo.
Ri khou ya u sedzulusa u tsela fhasi ha tshivhalo tsha u bveledzisa, zwe zwa kwama mishumo vhukuma na vhuvhambadzaseli
Ri ḓo ṱoḓa u bveledzisa nḓowetshumo nga huswa nga nḓila i vhonalaho na nga luvhilo lune lu kokodzela miḽioni dza vhathu vha ṱoḓaho mishumo kha ikonomi yashu.
Ri khou ya u ṱuṱuwedza vhubindudzi vhuhulwane kha sekhithara dza u bveledza khulwane nga kha kushumisele kwa tshiṱirathedzhi tsha zwiṱuṱuwedzi na tshivhalo tsha maga maṅwe ane muvhuso wa vha nao.
U ṱuṱuwedza hafhu maitele a u bveledzisa, ri ḓo lwela u ya phanḓa na mbekanyamushumo dza u bveledzisa fhano hayani, hune zwibveledzwa zwi fanaho na malabi, zwiambaro, fenitshara, zwidimela na mithara dza maḓi zwa vhetshelwa u rengwa fhano hayani.
Ro no shumisa masheleni a fhiraho R57 wa biḽioni kha thundu dzi bveledzwaho fhano hayani dzine dzi nga vha zwo ṱunḓwa u bva kha maṅwe mashango. Ndi u sika mushumo nga kha u ṱunḓa na u vhambadzela seli.
Zounu dza ikonomi yo khetheaho dzi dzulela u vha zwishumiswa zwa ndeme zwine ra ḓo zwi shumisa u kunga vhubindudzi ha fhano hayani na vhubindudzi ha mashango a seli, na u fhaṱa vhukoni ha nḓowetshumo yo pikwaho na u thoma dzhaba dza nḓowetshumo ntswa u mona na shango ḽashu.
Maitele a mveledziso ya nḓowetshumo a fanela u tikedzwa nga tshanduko.
Nga kha maga a fanaho na vhurengi hu ṋewaho mabindu maṱuku na mbekanyamushumo dza vhalangi vha nḓowetshumo vha vharema, ri khou bveledzisa murafho muswa wa vhabveledzisi vha vhafumakadzi na vhanna vha vharema vhane vha kona u fhaṱa mabindu a tshikalo tshihulwane na vhukoni.
Ri ḓo khwinisa vhuimo hashu u tikedza phurofeshinaḽa dza vharema, u shuma ro khwaṱhisa tshanḓa na khamphani dzi hanaho tshanduko, u shumisa mbekanyamaitele ya muṱaṱisano u vulela maraga miswa vhathu vhane vha khou thoma bindu vha vharema, na u bindudza kha mveledziso dza mabindu a dziḓorobo ṱhukhu na vhupo ha mahayani.
Tshanduko ya Ikonomi i sa Shaedzi Tshithu i ṱoḓa uri tsha u thoma ri khwinise vhuimo ha vhafumakadzi vha vharema na zwitshavha kha ikonomi, u khwaṱhisedza uri vha khou vha vhaṋe vha mabindu, vhalanguli, vhabveledzisi nahone mafheleloni vhaṅwe vhavho vha nga vha vhalambedzi vha masheleni.
Khaedu yashu khulwanesa i vhilaedzisaho ndi vhushayamushumo ha vhaswa.
Ngauralo, ndi fhungo ḽi ṱoḓaho u sedzwa nga u ṱavhanya uri ri dzhenise vhathu vhaswa vhanzhi kha mushumo wa mveledzo ya ikonomi kha shango ḽashu.
Vhaswa vha Afrika Tshipembe vha ḓo dzheniswa vhukati ha adzhenda ya ikonomi yashu
Vho no thoma u vhumba tshipiḓa tshihulwane tsha zwa mishumo kha thandela dza themamveledziso dzashu nahone ndi vhavhuelwa vha mutheo vha mbekanyamushumo dzi fanaho na dza u dzhenisa hithara dza maḓi dza soḽa na mbekanyamushumo ya u fhelisa u bvuḓa ha maḓi. Ri khou dzhia maga kha u dzhenisa vhaswa kha u lwa na khaedu hedzi.
Ri bvela phanḓa na u dzhenisa tshivhalo tshihulwane tsha vhaswa kha mushumo wa ikonomi i bveledzaho nga kha mbekanyamushumo dzi fanaho na Ndambedzo nga Muvhuso kha Khamphani dzi tholaho Vhaswa
Ri tshi khou shuma nga vhushumisani na mabindu, mishumo yo dzudzanywaho na vhuimeli ha tshitshavha, ri khou sika zwikhala zwa vhaswa uri vha dzhenele kha ḽifhasi ḽa mishumo nga kha u guda mushumo vha tshi khou hola, u guda mushumo uri u kone u ḓishuma, u eletshedzwa na u gudiswa mushumo nga muthu a re na tshenzhemo ya mushumo wonoyo, u gudela u vha ramabindu.
Ṅwedzi u ḓaho, ri ḓo rwela ṱari vhurangeli ha Tshumelo ya Mishumo ya Vhaswa ine ya ḓo dzhenisa vhaswa vha sa shumiho kha u guda mushumo u tshi khou hola kha khamphani u mona na ikonomi.
Roṱhe na vhashumisani kha zwa mabindu, ro tendelana u sika mishumo ya miḽioni ya vhaswa hune vha guda mushumo vha tshi khou hola miṅwaha miraru i ḓaho.
Arali ri tshi khou ṱoḓa u swikelela ṱhoḓea dza vhaswa nga nḓila i pfadzaho, ndi zwa vhuṱhogwa uri vhaswa vha ambe mihumbulo yavho na u kona u ambedzana na muvhuso kha luṱa lwa nṱha.
U swika zwino, Ndi ḓo thoma Tshigwada tshi Shumaho tsha Vhaswa tshine tsha vha vhuimeli ha vhaswa vhoṱhe vha Afrika Tshipembe u khwaṱhisedza uri mbekanyamaitele dzashu na mbekanyamushumo dzi bveledza ṱhoḓea dzavho.
Vhubindudzi ha themamveledziso ndi mutheo wa ndingedzo dzashu dza u alusa ikonomi, u sika mishumo, u manḓafhadza mabindu maṱuku na u ṋetshedza tshumelo kha vhathu vha hashu.
Ro ita vhubindudzi vhuhulwane kha bada ntswa, zwiṱitshi zwa muḓagasi, zwikolo na dziṅwe themamveledziso.
Sa izwi dziṅwe dza thandela dzashu dzi tshi khou dzhia tshifhinga tshilapfu uri dzi thome u shuma na u khwinisa ndingedzo dzashu, ri ḓo kuvhanganya tshigwada u ṱavhanyisa u thoma u shuma ha thandela ntswa, zwihulwane thandela ya maḓi, zwiimiswa zwa mutakalo na ṱhogomelo ya dzibada. Tshigwada tshi ḓo vhumbiwa nahone tshi ḓo ita vhunzhi ha mushumo.
Ro guda ngudo ya vhuṱhogwa u bva kha tshenzhemo yashu ya u fhaṱa themamveledziso ntswa dzoṱhe, dzine dza ḓo sumbedzisa nḓila yashu u ya phanḓa.
Ri ḓo sedza kha khwiniso kha mugaganyagwama washu na sisiṱeme dza u vhea iṱo, u khwinisa ṱhanganyelo ya dzithandela na u fhaṱa tsitsikano yo ṱanḓavhuwaho kha themamveledziso na mabindu na mishumo yo dzudzanyiwaho.
Zwa migodi ndi tshipiḓa tshine tsha vha na vhukoni vhu sa athu limuiwaho vhuhulwanesa ha nyaluwo na vhusikamishumo.
Ri tea u sedza zwa migodi sa nḓowetshumo ya ḓuvha ḽi tshi ṱavha vhudzuloni ha nḓowetshumo ya musi ḓuvha ḽi tshi tota tombo.
Nga mvuselelo ya mitendo ya zwivhambadzwa, ri khou ḓiimisela u shuma na khamphani dza migodi, madzangano a vhashumi na zwitshavha u alusa sekhithara, u kunga vhubindudzi vhuswa, u sika mishumo na vhea nḓowetshumo kha nḓila ya nṱha ya tshanduko na khwaṱhisedzo.
Ṅwaha uno, ri ḓo engedzedza nyambedzano na vhathu kwameaho nga ha Thendelanomviswa ya zwa Migodi u khwaṱhisedza uri nga ngoho ndi tshishumiswa tshi shumaho u khwaṱhisa tshanduko kha mimaini Afrika Tshipembe.
Nga u shumisana, kha vhufarisani ha ngoho; ho khwaṱhisedzwaho nga vhungoho na bono ḽi fanaho, ndi na vhuṱanzi uri ri ḓo kona u tandulula khuḓano dzine dza vha hone zwino ra tendelana nga ha thendelanomviswa ine i ṱavhanyisa zwoṱhe tshanduko na u alusa sekhithara iyi ya vhuṱhogwa kha ikonomi yashu.
U tshimbidza nyambedzano dza Mulayotibe wa Khwiniso ya Mveledziso ya Zwiko zwa Peṱiroḽiamu na Mineraḽa nga Nnḓu dzoṱhe dza Phalamennde hu tsini na u khunyeledza, hu na tsumbedzo nga Phalamennde uri Mulayotibe u ḓo khunyeledzwa nga tshifhinga tsha kotara ya u thoma ya 2018.
Mulayotibe, wa vhuya wa phasiswa wa vha mulayo, u ḓo konḓa u shandukisa vhungoho ha ndaulo ine ya vha hone, u ṋetshedza tsireledzo ya vhudzulo na u bveledza dzangalelo ḽa ikonomi ya matshilisano ya MaAfrika Tshipembe oṱhe
Ri khou vhilaela nga maanḓa nga u engedzea ha dzimpfu migodini, zwihulwane kha ṅwaha wo fhiraho.
Ri humbela khamphani dza zwa migodi uri dzi shumisane na vhathu vha kwameaho u kwaṱhisedza uri khombo dza migodini dzi khou fhungudziwa zwihulwane.
Lufu lwa muthu muthihi mugodini ndi lwa vhanzhi
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Mafhedziseloni, nyaluwo ya ikonomi yashu i ḓo khwaṱhiswa nga mabindu maṱuku, sa izwi zwo tou ralo na kha maṅwe mashango.
Ndi vhuḓifhinduleli ha riṋe roṱhe u alusa sekhithara iyi ya vhuṱhogwa ya ikonomi.
Ri ḓo shuma na madzangano a tshitshavha vhane ra shumisana u fhaṱa ekhosisiṱeme ya mabindu maṱuku ane a tikedza, a fusha na bveledza vhoramabindu.
Muvhuso u ḓo ṱhompha zwe wa fhulufhedzisa uri u ḓo vhetshela thungo 30% ya vhurengi nga tshitshavha tsha mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane, mabindupfarisano, mabindu ḓoroboni ṱhukhu na mabindu a mahayani.
Ri ḓo dovha ra bvela phanḓa na u bindudza kha u bveledza na u tikedza mabindu maṱuku.
Ri ṱuṱuwedza mabindu mahulwane u ita zwi fanaho. U wana nḓila ya u bveledza na u tikedza mabindu maṱuku.
U thomiwa ha tshikwama tsha mabindu maṱuku nga kha Vhurangeli ha CEO – tshine zwa zwino tshi na R1,5 biḽioni – ndi tsumbo ya maṱhakheni ya mushumo une sekhithara dza phuraivethe dzi nga u ita.
Muvhuso u khou khunyeledza tshikwama tsha mabindu maṱuku na vhurangeli tshine tsha ḓo shumiswa kha u thoma mabindu.
Ri ḓo fhungudza mikano ya ndaulo ya mabindu maṱuku. Ndi khou ḓo khwaṱhisedza uri mikano ya ndaulo i khou fhungudziwa.
Ri khou shuma hafhu u ṱanḓavhudza zwikhala zwa ikonomi kha vhathu vha re na vhuholefhali.
Vhukati ha zwiṅwe zwoṱhe, Zhendedzi ḽa Masheleni a Mabindu Maṱuku ḽo rwela ṱari tshikimu tsha u bveledzisa na u lambedza vhoramabindu vhaṱuku vha re na vhuholefhali tshine tsha vhidzwa u pfi Amavulandela Funding Scheme.
Vhulimi vhu imela zwiṅwe zwa zwikhala zwihulwanesa zwine zwi nga alusa vhukuma ikonomi yashu na u sika mishumo.
[Tsena tsa temo ke tsona tse bohlokwa le ho feta, ka hobane ke moo batho ba rona ba tla fumanang menyetla e metle ya hore ba kene kgwebong ena ya tsa ho lema. Ke moo re shebileng hore re ka kgona ho aha mesebetsi. Bane ba National Planning Commission ba ile ba re ho rona re ka kgona ho aha mesebetsi e lekanang milione ha re tla ho ena ya Agriculture.]
[Zwa vhulimi ndi zwa ndeme vhukuma, ngauri vhathu vha hashu vha ḓo wana zwikhala zwa khwine zwa u dzhena kha mabindu a zwa vhulimi. Ndi hone he ra sedza hone zwi tshi ḓa kha u sika mishumo. Khomishini ya Vhupulani ya Lushaka yo ḓivhadza uri musi ri tshi ḓa kha sekhithara ya zwa vhulimi, ri nga kona u sika mishumo i linganaho miḽioni.]
Vhulimi ho shela mulenzhe zwihulwane, nga luhombo lu vhonalaho vhukuma, kha nyaluwo yo khwiniseaho ya ikonomi yashu kha kotara ya vhuvhili na ya vhuraru kha ṅwaha wa 2017.
Ṅwaha uno, ri ḓo dzhia maga o khwaṱhaho u bveledza vhukoni ha ikonomi ho fhambanaho kha zwa vhulimi.
Ri ḓo ṱavhanyisa mbekanyamushumo ya u kovhekanya hafhu mavu hu si u itela fhedzi u khakhulula vhukhakhi ha ḓivhazwakale yo fhiraho, fhedzi na u ḓisa vhabveledzisi vhanzhi kha sekhithara ya zwa vhulimi na u ita uri mavu manzhi a wanale u itela u lima.
Ri ḓo tevhela maitele o ṱanḓavhuwaho ane a ita uri hu vhe na kushumisele ku pfadzaho kwa nḓila dzoṱhe dzine ra vha nadzo.
Ri tshi khou dededzwa nga tsheo dza Khoniferentsi ya Lushaka ya vhu 54 ya dzanganoḽivhusi, maitele aya a ḓo katela u dzhiulula ha mavu hu si na ndiliso.
Ro ima kha uri u dzhiulula hu si na ndiliso hu tea u itiwa nga nḓila i engedzaho mveledzo ya zwa vhulimi, u khwinisa tswikelelo ya zwiḽiwa na u khwaṱhisedza uri mavu a khou vhuedzedzwa kha avho vhe vha dzhielwa nga fhasi ha mulayo wa vhukoḽoni na tshiṱalula.
Muvhuso u ḓo thoma maitele a vhukwamani u wana matshimbidzele a u thoma u dzhia tsheo iyi.
Ri khou ita khumbelo yo khetheaho kha zwiimiswa zwa masheleni shangoni ḽashu uri ri vhe vhafarisani kha u kuvhanganya zwiko u itela u ṱavhanyisa mbekanyamushumo ya u kovhela hafhu mavu sa izwi vhubindudzi vhuhulwane vhu tshi ḓo ṱoḓea kha sekhithara iyi. Ngauralo, ri dzhia zwa vhulimi sa u ṱavha ha ḓuvha kha ikonomi ya shango ḽashu.
Vhuendelamashango na hone ndi ḽiṅwe sia ḽine ḽa ṋetshedza shango ḽashu zwikhala zwihulwane vhukuma, zwine zwavhuḓi vhuḓi, ḽi a vhonala.
Vhuendelamashango zwa zwino ho khwaṱhisedza mishumo ya 700 000 nahone vhu khou shuma zwavhuḓi u fhira nyaluwo ya dziṅwe sekhithara.
A huna tshiitisi tsha uri vha si swikele tshivhalo itshi kavhili.
Ri na shango ḽavhuḓi nga maanḓa ḽifhasini nahone ri vhathu vhane vha vha na vhulenda vhukuma. MaAfrika Tshipembe vha fanela u vula mbilu dzavho, nnḓu dzavho na randavhula dzavho kha vhaendelamashango vhashu.
Ṅwaha uno, ri ḓo engedza thikhedzo ya u maketa fhethu hune ha vha na makete muhulwane wa vhuendelamashango na u dzhia maṅwe maga a u fhungudza mikano ya ndaulo na u bveledzisa mabindu a vhuendelamashango ane a kha ḓi thoma.
Ri humbela MaAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha vulele ḽifhasi miḓi yavho na mbilu dzavho.
Lupfumo lwashu sa lushaka lwo ḓitika nga vhukoni hashu ha u shumisa tshanduko ya thekhinoḽodzhi i ṱavhanyaho nga vhuḓalo .
Hezwi zwi amba uri ri fanela u bveledzisa nga u ṱavhanya vhukoni hashu kha sia ḽa saintsi, thekhinoḽodzhi na vhutsila.
Hu si kale ri ḓo thoma Digital Industrial Revolution Commission, ine ya ḓo katela sekhithara dza phuraivethe na tshitshavha, u khwaṱhisedza uri shango ḽashu ḽi kha vhuimo ha u dzhia zwikhala na u langa khaedu dza mvelaphanḓa dzi ṱavhanyedzaho kha mafhungo, vhadavhidzani na thekhinoḽodzhi.
Mafulufulu kha munono wa nḓowetshumo ya didzhithaḽa a ḓo tikedzwa nga u vha hone ha netiweke dzi pfadzaho.
Ri ḓo khunyeledza nyambedzano dzashu na nḓowetshumo ya vhuṱumani na vhaṅwe vha kwameaho u khwaṱhisedza uri u kovhelwa ha vhuimo ho fhambanaho hu fhungudza mikano ya u dzhena, u bveledza miṱaṱisano na u fhungudza mbadelo kha vharengi.
AfrikaTshipembe ḽo ṱanganedza thendelo ya Tripartite Free Trade Area , ine ya ṱanganya Tshitshavha Tsha Mveledziso Afrika Tshipembe, Maraga u Fanaho wa Vhubvaḓuvha na Tshipembe ha Afrika khathihi na Tshitshavha tsha Vhubvaḓuvha ha Afrika.
Vhupo ha mbambadzo ya mahala ya dzitshaka hu ḓo ṱanganyisa mimaraga ya mashango a 26 ane a vha na vhathu vha ṱoḓaho u swika 625 wa dzimiḽioni.
I ḓo vula zwikhala zwa u swikelela kha maraga wa zwibveledzwa zwa zwivhambadzwaseli, na u shela mulenzhe kha u sika mishumo na nyaluwo kha sekhithara ya nḓowetshumo ya Afrika Tshipembe.
Nyambedzano dza Thendelano ya Mbambadzo dza Mahala ya Dzhango dzi khou bvela phanḓa nga luvhilo luhulu, na uri hu khou lavhelelwa uri thendelano ya Muhanga i nga khunyeledzwa hu si kale.
Ṅwaha uno Afrika Tshipembe ḽi ḓo dzhia tshidulo tsha tshigwada tsha mashango a Brazil, Russia, India, China na Afrika Tshipembe, nahone ri ḓo vhea phanḓa mveledzo ya mbambadzo na vhubindudzi nga ngomu ha BRICS kha sekhithara dzi bveledzaho.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Nga ḽa 1 Shundunthule ṅwaha uno, ri ḓo ḓivhadza muholo wa tshikalo tsha fhasi tsha lushaka Afrika Tshipembe.
Tswikelelo iyi ya vhuṱhogwa - ṱhalukanyo ya iṅwe ya ṱhoḓea dza Thendelanomviswa ya Mbofholowo– i khou lavhelelwa u gonyisa miholo ya miḽioni dza rathi ya MaAfrika Tshipembe vha shumaho na u khwinisa nyimele ya matshilo miṱani u mona na shango.
U thomiwa ha tshikalo tsha fhasi tsha muholo wa lushaka ho konadzea nga vhuḓiimiseli ha vhashumisani vha tshitshavha vhoṱhe u itela u fhungudza u sa lingana kha sia ḽa miholo ngeno hu tshi khou ṱhogomelwa nyaluwo ya ikonomi na u sika mishumo.
I ima sa tsumbo ya zwine zwa konadzea musi MaAfrika Tshipembe vha tshi ambedzana nga nḓila i pfadzaho u tandulula phambano, u konḓelwa na thaidzo, na u livhana na dzikhaedu.
U khwaṱhisedza uri nyanḓano khulwane na vhuthihi kha mathomo a mbekanyamaitele ya ikonomi – na u khwaṱhisedza uri ri ro lugela u tandulula nyimele dza tshanduko ya ikonomi ya tshifhinga tshoṱhe – ndi ḓo thola Khoro ya Vhueletshedzi ha Ikonomi ya Muphuresidennde.
I ḓo kunga vhukoni vhu wanalaho kha zwa mishumo, mabindu, tshitshavha na zwa pfunzo.
Shango ḽi kha ḓi vha ḽo welwa nga gomelelo ḽihulwanesa kha miṅwaha ya ḓana, ḽe ḽa tshinyadza vhukuma kha ikonomi yashu, ḽine ḽa dovha ḽa kwama nga nḓila i si yavhuḓi tshumelo ya tshitshavha na mveledzo ya zwa vhulimi.
Tshiimo tsha gomelelo ngei Kapa Vhukovhela, Kapa Vhubvaḓuvha na Devhula ha Kapa tsho swikiswa kha tshiimo tshinyalelo tsha lushaka.
Hezwi zwi ṋea maanḓa muvhuso a u langa na u dzudzanya zwine ra ḓo ita sa lushaka hu na thikhedzo u bva kha mavundu oṱhe.
Hezwi zwi ḓo khwaṱhisedza uri ri sumbedzise hafhu maga o ṱanganelaho a u tikedza mavundu e a kwamea zwihulwane nga gomelelo.
Ri khou ṱoḓa u shumisa maga mahulwane o teaho a tendelwaho nga mulayo.
Ndi rwela zwanḓa vhathu vha Ḓorobo ya Kapa na vhoṱhe vha Kapa Vhukovhela nga u kona havho u tevhedza maga a u vhulunga maḓi. Ri humbela muthu muṅwe na muṅwe shangoni uri a shumise maḓi nga nḓila yavhuḓi sa izwi ri shango ḽine ḽa vha na ṱhahelelo ya maḓi ḽo ḓitikaho nga tshiko itshi tsha ndeme uri ri swikelele fulufhelo ḽashu ḽa mveledziso.
Miraḓo i ṱhompheaho
Nga ḽa 16 Nyendavhusiku ṅwaha wo fhiraho, Muphuresidennde wa kale Vho Jacob Zuma vho ḓivhadza uri muvhuso u ḓo mbo ḓi thoma u lambedza pfunzo ya nṱha ya mahala kha vhana vha shayaho na vha vhabebi vha holaho miholo ya fhasi vha MaAfrika Tshipembe kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu.
U thoma ṅwaha uno, pfunzo ya nṱha ya mahala na vhugudisi i ṋetshedzwa matshudeni ane a khou thoma pfunzo ya nṱha vha bvaho kha miṱa ine miholo yo ṱangana ya vha fhasi ha 350 000 nga ṅwaha.
Minisiṱa wa Pfunzo ya Nṱha na Vhugudisi vha ḓo ranga phanḓa u thoma u shuma ha mbekanyamaitele iyi, musi Minisiṱa wa zwa Masheleni vha tshi ḓo bvisela khagala zwipiḓa zwoṱhe zwa ndambedzo ya tshikimu kha Tshipitshi tsha Mugaganyagwama vhege i ḓaho.
Zwiṅwe hafhu kha u bveledza vhulamukanyi ha tshitshavha, vhubindudzi ha tshikalo itshi kha pfunzo ya nṱha hu khou lavhelelwa u shela mulenzhe kha nyaluwo khulwane ya ikonomi na u thusa u fhungudza vhushai, u fhungudza u sa lingana, u khwinisa miholo na u engedza lutamo lwa u bvelela ha ikonomi yashu.
Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u bindudza kha tswikelelo ya u ṱanḓavhudza pfunzo ya mutheo yo khwaṱhaho na u khwinisa mvelelo dza zwikolo zwashu zwa muvhuso.
Mbekanyamushumo ya Basari ya Funza Lushaka i khou pulana u ṋetshedza basari dza 39 500 dza ngudo ya Pfunzo ya Vhagudisi vha no khou Thoma kha miṅwaha miraru i ḓaho.
Lwa u tou thoma, u bva mathomoni a uno ṅwaha zwikolo zwoṱhe zwa muvhuso zwo thoma u ṋetshedza luambo lwa Tshirema.
Zwiṅwe hafhu zwa vhuṱhogwa ndi u thomiwa ha mulingo wa Ṱhanziela ya Nṱha ya Lushaka ya Luambo lwa Zwanḓa Afrika Tshipembe, lune lwa ḓo ṋetshedzwa vhagudi mafheloni a ṅwaha wa 2018.
Mbekanyamushumo ya Vhurangeli ha Nḓisedzo ya Themamveledziso ya Zwikolo yo Ṱavhanyedzwaho i khou bvela phanḓa na u fhaṱa zwiimiswa zwa zwino zwino zwikoloni zwa mahayani na vhuponi ha ḓoroboni hu shayaho u mona na shango, u swika zwino, zwikolo zwi linganaho 187 zwo fhela u fhaṱiwa.
Mbekanyamushumo i ḓo fhedzisa thandela dzoṱhe dzine dza kha ḓi tea u itiwa mafheloni a ṅwaha wa muvhalelano u tevhelaho.
Mindende i ḓo dzula i phuluso ya matshilo khulwane kha miḽioni dza vhathu vha hashu vhane vha khou tshila kha vhushai.
Ri ḓo dzhia maga o khwaṱhaho u tevhedza ndaela dzoṱhe dza Khothe ya Ndayotewa.
Ndi khou ṱoḓa u bvisa nyofho nga nṋe muṋe dza u khakhisa huṅwe na huṅwe ha nḓisedzo yo teaho ya tshumelo iyi ya vhuṱhogwa, ndi ḓo dzhia vhukando u khwaṱhisedza uri a huna muthu kha muvhuso ane a khou dzhiela fhasi ḓuvha ḽa u fhedzisa ḽo tiwaho nga khothe.
Ri ḓo khunyeledza mushumo wa tshoṱhe wa sekithara ya nnyi na nnyi – u rangwaho phanḓa nga modeḽe wa haibiridi, une wa tendela tshivhalo tsha vhaṋetshedzi vha tshumelo ya sekhithara ya muvhuso na ya phuraivethe u ṋea vhavhuelwa khetho khulwane, tswikelelo na nga nḓila i leluwaho.
Ṅwaha uno, ri ḓo dzhia maga a vhuṱhogwa a tevhelaho u fhelisa HIV vhukati hashu.
Nga u nga engedza fulo ḽashu ḽa u ita ndingo na ndondolo, ri ḓo dzhenisa vhaṅwe vhathu vha miḽioni mbili kha ndondolo nga Nyendavhusiku 2020.
Ri ḓo dovha tea u lwa na malwadze a vhangwaho nga kutshilele u fana na mutsiko wa nṱha wa malofha, vhulwadze ha swigiri, khentsa na malwadze a mbilu.
Kha miṅwedzi miraru i ḓaho, ri ḓo rwela ṱari fulo ḽa khentsa ḽihulwane u fana na fulo ḽa u ita ndingo na khuthadzo ya HIV ḽe ra ḽi rwela ṱari.
Hezwi zwi ḓo katela sekhithara ya phuraivethe, sa i zwi ri tshi fanela u dzudzanya zwiko zwoṱhe u lwa na dwadze iḽi.
Tshifhinga tsho swika tsha uri hu thomiwe fulo ḽa zwa mutakalo woṱhe nga kha Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka (NHI).
Mulayotibe wa NHI wo lindela u fhiriselwa kha muvhuso nahone u ḓo rumelwa Phalamenndeni vhege dzi si gathi dzi ḓaho.
Dziṅwe thandela dza NHI dzi itelwaho vhunzhi ha vhathu vha re khomboni tshitshavhani dzi ḓo thoma nga Lambamai ṅwaha uno.
Arali ri tshi khou ṱoḓa u khwinisa matshilo a vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe, ri fanela u lwa na vhugevhenga na u fhaṱa zwitshavha zwo tsireledzeaho.
Kha ṅwaha uno une ra vha khawo, Tshiṱirathedzhi tsha Tshipholisa tsha Tshitshavha tshi ḓo thomiwa, hu na ndivho ya u wana fulufhelo ḽa tshitshavha na u tsireledza vhudzheneli nga vhuḓalo havho na tshumisano ya u lwa na vhugevhenga.
U thomiwa ha Tshiṱirathedzhi tsha Thivhelo ya Vhugevhenga tsha Vhaswa tshi ḓo manḓafhadza na u tikedza vhathu vhaswa uri vha kone u ḓiṱhogomela na u dzhenela kha fulo ḽa u lwa na vhugevhenga.
Ndivho khulwane kha ṅwaha uno hu ḓo vha u kovhela zwiko kha zwiṱitshi zwa mapholisa.
Hezwi zwi ḓo katela vhashumi na zwiṅwe zwiko; u vhuedzedza tshivhalo na tshenzhemo fhethu hune vhugevhenga ha khou lweswa naho.
Musi ri tshi khou ṱanganedza mushumo wa vhuṱhogwa une madzangano a si a muvhuso (NGO) na madzangano a tshitshavha (CBO) a khou ita kha u lwa na vhushai, u sa lingana na thaidzo dzi elanaho na matshilisano, ri ḓo dzudzanya samithi ya sekhithara ya matshilisano ine ya ḓo vha hone kha ṅwaha uno.
Kha zwiṅwe zwi re hone, samithi iyi i tea u khwinisa na mukano vhukati ha muvhuso na tshitshavha na u tandulula khaedu dzine dziNGO na dziCBO dza khou ṱangana nadzo.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
U fhaṱa nyaluwo, mveledziso na tshanduko zwo ḓitika nga muvhuso u re na vhukoni nahone ho khwaṱhaho.
Ndi zwa vhuṱhogwa uri tshivhumbeo na saizi ya muvhuso zwo lugela u swikelela ṱhoḓea dza vhathu na u khwaṱhisedza ṋetshedzo yo dzudzanywaho ya zwiko zwa tshitshavha. Ngauralo, ri ḓo thoma maitele a u sedzulusa mbumbo, tshivhalo na saizi ya mihasho ya muvhuso.
Vhunzhi ha mabindu a muvhuso (SOE) a khou ṱangana na khaedu khulwane vhukuma ya zwa masheleni, kushumele na vhuvhusi, zwe zwa kwama kushumele kwa ikonomi nga nḓila i si yavhuḓi na u vhea mutsiko kha vhufaragwama.
Ri ḓo dzhenelela kha u langa nyimele na u vusuludza mabindu a muvhuso
Vhukando he ra vhu dzhia zwenezwino ngei Eskom u khwaṱhisa vhuvhusi, u tupula zwiito zwa vhuaḓa na u vhuedzedza vhuimo ha masheleni hayo i tou vha mathomo a maitele ane ra khou ya u dzhena khao.
Muvhuso u ḓo dzhia maṅwe maga u khwaṱhisedza uri khamphani dza muvhuso dzi tevhedza ndaela dzadzo dza mveledziso na ikonomi.
Ri ḓo fanela u livhana na ngoho ya uri khaedu kha dziṅwe dza dziSOE dzi vhangiwa nga zwivhumbeo - uri a vha na mbuelo yo linganaho u badela tshinyalelo dza mushumo.
DziSOE idzi a dzi koni u hadzima masheleni a u ḓibvisa kha thaidzo ya masheleni, ngauralo ri ḓo dzhia maitele a vhukwamani na vhoṱhe vha kwameaho u sedzulusa modeḽe wa ndambedzo wa dziSOE na maṅwe maga.
Ri ḓo shandukisa nḓila ine miraḓo ya bodo ya tholiwa ngayo u itela uri hu vhe vhathu vhane vha vha na vhukoni, tshenzhemo na vhungoho ha vhane vha ḓo shuma kha vhuimo uvhu ha vhuṱhogwa.
Ri ḓo bvisa miraḓo ya bodo kha mishumo miṅwe na miṅwe ya thengiso na mushumo wa Muoditha- Dzheneraḽa u khwaṱhisa maitele a u oditha a nga nnḓa.
Musi ri tshi khou lingedza u tandulula khaedu dza dziṅwe khamphani, mushumo u ḓo vha u tshi khou bvela phanḓa kha sekithara yoṱhe nga vhuphara ya khamphani dza muvhuso u bveledza vhushumisani ha khwine, vhulavhelesi na vhuḓiimisi ha tshoṱhe.
Hoyo ndi ṅwaha une ra khou ḓo vhiṋula magabelo a zwiito zwa vhuaḓa kha zwiimiswa zwa muvhuso zwashu.
Zwiimiswa zwa vhulamukanyi ha vhugevhenga zwo dzhia vhurangeli vhune ha ḓo kona u ita uri ri lwe na zwiito zwa vhuaḓa nga nḓila yo teaho.
Khomishini ya Ṱhoḓisiso kha u Thubiwa ha khamphani dza Muvhuso yo rangiwaho phanḓa nga Mufarisa Muhaṱuli Muhulwane Vho Raymond Zondi, i khou lavhelelwa u thoma mushumo wayo hu si kale.
Khomishini ndi ya vhuṱhogwa u itela u wana nyimele ya tshinyalelo ya u thubiwa ha muvhuso uri ndi nngafhani, uri fulufhelo kha zwiimiswa zwa muvhuso ḽi vhuedzedziwe na uri avho vho waniwaho vha na vhukhakhi vha topoliwe.
Khomishini i songo khakhisa mushumo wo ḓoweleaho wa mazhendedzi a vhutevhedza mulayo a shango kha u ṱoḓisisa na tshutshisa zwiito zwoṱhe zwa vhuaḓa.
[Amasela aba imali kaRhulumente mawabanjwe.]
[Mafobvu vhane vha khou tswa masheleni a muvhuso vha fanela u fariwa na u gwevhiwa]
Ri fanela u lwa na zwiito zwa vhuaḓa, vhufhura na vhumenemene kha sekhithara ya phuraivethe nga ndivho i fanaho na nga ṋungo dzoṱhe.
Ri fanela u humbula uri tshifhinga tshoṱhe musi muthu a tshi ṱanganedza mvalamulomo hu vha hu na muthu ane o ḓiimisela u badela.
Ri ḓo khwaṱhisedza uri ri lwe nazwo zwoṱhe nga nḓila i shumaho.
Ri humbela miraḓo ya phurofeshinaḽa na vha zwa ndaulo u dzhiela vhukando miraḓo ine ya wanala yo ita zwiito zwi songo teaho nahone zwi siho mulayoni.
Hezwi zwi ṱoḓa uri ri khwaṱhise zwiimiswa zwa vhutevhedzeli ha mulayo na uri ri vha tsireledze kha zwikhakhisi zwa nga nnḓa kana u shumisiwa.
Ri ḓo dzhenelela nga u ṱavhanya kha mafhungo a vhurangaphanḓa kha Tshiimiswa tsha Vhutshutshisi tsha Lushaka u khwaṱhisedza uri tshiimiswa itshi tsha vhuṱhogwa tshi khou rindidzea na u kona u ita mushumo watsho tshi sa thithisiwi, tshi sa ofhi, u dzhia sia na u vhona zwithu nga sia ḽithihi.
Ri ḓo dzhia maga hafhu a u rindidza na u khwaṱhisa zwiimiswa zwa vhuṱhogwa u fana na Tshumelo ya Mbuelo ya Afrika Tshipembe (SARS).
Ri fanela u pfesesa uri milayo ya muthelo yo ḓitika kha khonṱhiraka i pfeseseaho vhukati ha mutheli na muvhuso ya uri u shumisa masheleni a muvhuso zwi itelwa u vhuedza lushaka nahone a huna zwiito zwa vhuaḓa.
Nga khumbelo ya Minisiṱa wa zwa Masheleni, hu si kale ndi ḓo thola Khomishini ya Ṱhoḓisiso kha Ndaulo ya Muthelo na Vhuvhusi ha SARS, u khwaṱhisedza uri ri khou vhuedzedza tshirunzi tsha tshumelo na u khwaṱhisa vhukoni hayo ha u swikelela zwipikwa zwa mbuelo yayo.
Muvhuso washu u thola vhashumeli vha tshitshavha vha miḽioni nthihi.
Vhunzhi ha vhashumeli vha tshitshavha vha shumela vhathu vha hashu nga vhulondo na vhuḓiimiseli.
Ri vha rwela zwanḓa kha mushumo wavhuḓi vhukuma une vha khou ita.
Fhedziha, ri a ḓivha khaedu dzine vhathu vha hashu vha khou ṱangana nadzo musi vha tshi kwamana na muvhuso.
Kha zwiwo zwinzhi, vha anzela u wana tshumelo i si yavhuḓi kana vha sa i wane na luthihi.
Ri khou ṱoḓa vhashumeli vha tshitshavha vha tshi tevhedza mulayo wa Batho Pele, wa u vhea vhathu vhashu phanḓa.
[Hi ri lava va hi tirhelaka hinkwerhu, hi lava ku ri loko va hi tirhela va tiva ku ri vanhu va lava ku ri va va tirhela kahle. Va endla swilo swa khwatsi. Swi vonaka ku ri vona vanhu lava va tirhelaka gavhumende ya hina va tirha mitirho ya kahle. Swi voniwa hi vanhu hinkwavo.]
[Sa muvhuso ri ri, vhashumeli vha muvhuso vha tea u ṋetshedza tshumelo vha tshi zwi ḓivha uri vhathu vha tea u wana tshumelo nga nḓila yone. Vha tea u ṋea tshumelo ya ndeme. Muṅwe na muṅwe u tea u zwi vhona uri vhashumeli vha muvhuso vha khou ṋea tshumelo yavhuḓi. Muṅwe na muṅwe u tea u ṱanziela kha vhuḓikumedzeli ha vhashumeli vha muvhuso]Ro dzhia tsheo ya uri muthu muṅwe na muṅwe u fanela u ita mushumo wawe nga nḓila yo fanelaho, nga vhulondo na vhuḓiimiseli.
Ri khou ṱoḓa vhea vhulayi vhuswa, u ita zwithu nga nḓila yone, u ita wa fhedza nahone nga tshifhinga.
Ri khou ramba vhashumeli vhoṱhe vha tshitshavha uri vha vhe mazhendedzi a tshanduko.
Kha miṅwedzi ine ya khou tevhela, ndi ḓo dalela muhasho muṅwe na muṅwe wa muvhuso u davhidzana na vhurangaphanḓa vhuhulwane ha mihasho yoṱhe ya muvhuso u khwaṱhisedza uri mushumo wa muvhuso u khou itwa nga nḓila yone.
Ndi ḓo dovha hafhu nda wana tshifhinga tsha u ṱangana na vharangaphanḓa vha muvhuso wapo na wa mavunḓu u khwaṱhisedza uri muvhuso, woṱhe, u khou fhindula ṱhoḓea dzine dza khou vhilaedza vhathu vha hashu.
MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Ndi a tenda uri shango ḽashu ḽo dzhena kha tshifhinga tsha tshanduko.
Naho tshanduko i tshi ita uri hu vhe na u timatima, na mbilaelo, i dovha hafhu ya ṋetshedza zwikhala zwihulwane zwa mvusuludzo na mvelaphanḓa.
Roṱhe ri khou ya u ita ḓivhazwakale kha shango ḽashu.
Ro kona u zwi ita tshifhingani tsho fhiraho nahone ri ḓo dovha ra zwi ita hafhu – ro vhofhekanywa nga lufuno lu fanaho lwa shango ḽashu, yo ḓiimisela u kunda khaedu dzi ḓaho na u kholwa uri nga u shumisana ri ḓo fhaṱa tshitshavha tshavhuḓi tsho lugaho tshe Vho Nelson Mandela vha ṋetshedza vhutshilo havho.
Ndi tshi khunyeledza, kha vha ntendele ndi hadzime maipfi a munnawavhaṋe vha bvumo Vho Bra Hugh Masekela.
Kha luimbo lwavho, ‘Thuma Mina’, vho vha vho lavhelela ḓuvha ḽa mvusuludzo, ḽa mathomo maswa.
Vho imba:
“I wanna be there when the people start to turn it around
When they triumph over poverty
I wanna be there when the people win the battle against AIDS
I wanna lend a hand
I wanna be there for the alcoholic
I wanna be there for the drug addict
I wanna be there for the victims of violence and abuse
I wanna lend a hand
Send me.”
Ri kha tshifhinga tshine kha ḓivhazwakale ya lushaka lwashu hune vhathu, nga kha vhuḓiimiseli, vho thoma u shandukisa shango ḽashu.
Ri nga lavhelela gundo kha vhushai, ri nga vhona mafhelo a nndwa ya u lwa na AIDS.
Vhathu vha hashu vha ri vha khou ṱoḓa shango heḽino ḽi tshi vha shango ḽiswa, ḽi tshi vha shango ḽavhuḓi. Ḽi tshi vha shango ḽine ḽa ḓo ḓisela vhathu vhoṱhe vha hashu zwavhuḓi.
Tshifhinga tsho swika tsha u ṋetshedza tshanḓa.
Tshifhinga tsho swika tsha uri muṅwe na muṅwe washu a ri ‘Kha vha rume nṋe”..
[Sifikile isikhathi sokuthi sisebenze soke sibeke izwe lakithi phambili]
[Tshifhinga tsho swika tsha uri roṱhe ri shumisane u itela u isa shango ḽashu phanḓa.]
Tshifhinga tsho swika tsha uri roṱhe ri shumisane, ri tshi khou hulisa Vho Nelson Mandela, u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽiswa, ḽa khwine ḽa vhathu vhoṱhe.
Tshifhinga tsho swika.
Ndi a livhuwa.
