14 Feb 2013
Muṱhonifhei Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavunḓu (NCOP),
Mufarisa Tshipikara wa Buthano ḽa Lushaka na Mufarisa Mudzulatshidulo wa NCOP,
Mufarisa Muphuresidennde wa Riphabuḽiki, Muṱhonifhei Vho Kgalema Motlanthe;
Muphuresidennde wa Kale Vho Thabo Mbeki na Vho Mme Mbeki,
Muphuresidennde wa Kale Vho De Klerk na Vho Mme De Klerk,
Vhafarisa Muphuresidennde vha Kale Vho Phumzile Mlambo-Ngcuka na Vho Baleka Mbete,
Muṱhonifhei Muhaṱuli Muhulwane wa Riphabuḽiki, na miraḓo yoṱhe ya Vhulamukanyi;
Muṱhonifhei Vho Peeroo, Mudzulatshidulo wa Foramu ya Phalamennde,
Vhaṱhonifhei Dziminisiṱa na Vhafarisa Dziminisiṱa,
Vhalangamavunḓu na Zwipikara zwa Mavunḓu ashu;
Mudzulatshidulo wa SALGA, na vhurangaphanḓa hoṱhe ha muvhuso wapo;
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala;
Ṱhoho dza Zwiimiswa zwa Chapter 9;
Muluvhisi wa Bannga ya Mbulungelo; Vho Gill Marcus,
Mufarisa Mudzulatshidulo wa Khomishini ya u Puḽana ya Lushaka vhane vha vha Mufarisa Muphuresidennde wa ANC, Vho Cyril Ramaphosa na Vhaofisiri vhoṱhe vha ANC,
Vharangaphanḓa u bva kha mabindu, zwa mitambo, sialala, vhurereli na sekithara dzoṱhe,
Miraḓo ya madavhi a vhudipuḽomati, vhaeni vho khetheaho,
Miraḓo i ṱhonifheaho,
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Madekwana a vhuḓi vhathu vhoṱhe, sanibonani nonke, molweni, dumelang.
Kha vha ri ndi livhuwe Vhaofisiri Vhatshimbidzi vhe vha mpha tshikhala tsha u ṋetshedza Mbekanyamushumo yashu ya Kushumele ya 2013 kha dzulo ḽo ṱanganelaho ḽa Phalamennde.
Ri lumelisa vhoṱhe vhane vha khou vhona khasho vhe mahayani avho na kha dzi senthara dza u vhona dza GCIS u mona na shango, hu tshi katelwa avho vha re Khayelitsha, Nyanga na Gugulethu fhano kha Ḓorobo ya Kapa.
Kha vha ri ndi livhise ndivhuwo dzanga kha vhoṱhe vho shelaho mulenzhe kha u dzudzanywa ha mulaedza uyu. Ndo ṱanganedza milaedza minzhi nga kha email, twitter na Facebook.
Ndo vha na tshifhinga na vhaṅwe vha vhagudiswa vha Gireidi 12 vhe vha ṱahisa mihumbulo yavho kha zwine zwa tea u vha tshipiḓa tsha mulaedza. Ndo wana makumedzwa ayo a ndeme a tshi thusa nahone o pfuma vhukuma.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vha hashu na dzikhonani,
Nga dzi 15 dza Ṱhangule mahoḽa, Khomishini ya u Puḽana ya Lushaka yo ṋetshedza Muphuresidennde Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka ine ya vha bono ḽa shango ḽa miṅwaha ya 20 i ḓaho, hanefha nḓuni i ṱhonifheaho.
NDP i na makumedzwa a u shumana na thaidzo dza vhushai, u sa vha hone ha ndinganyiso na vhushayamushumo.
I tou vha tsumbanḓila kha Afurika Tshipembe hune roṱhe ra ḓo vha na maḓi, muḓagasi, tshampungane, mishumo, nnḓu, zwiendedzi zwa nnyi na nnyi, pfusho yo teaho, pfunzo, tsireledzo ya matshilisano, ndondolamutakalo ya ndeme, vhumvumvusi na vhupo ho kunaho.
Tswikelelo ya zwipikwa izwi yo sumbedzisa u vha i konḓaho kha tshifhinga tsho fhiraho, zwi tshi khou vhangwa nga u wa ha ikonomi ya ḽifhasi.
Pfudzungule dza Eurozone dzi kwama ikonomi yashu vhunga Eurozone i mushumisani washu muhulwane wa vhubindudzi, hu tshi vhalelwa kha phesenthe dza 21 dza zwivhambadzelwa nnḓa zwashu.
Nyaluwo yashu ya GDP i khou lavhelelwa uri yo tsa kha tshikati tsha 2.5%, u bva kha 3.1% ṅwahani wo fhiraho. Ri khou ṱoḓa nyaluwo ya phimo ya phesenthe ṱhanu uri ri kone u sika mishumo minzhi.
Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka i sumbedzisa u dzhenelela hune ha nga vhea ikonomi kha tshiimo tshavhuḓi. U sikwa ha mishumo ho tiwa kha 11 miḽioni nga 2030 na uri ikonomi i khou tea u gonya kararu uri hu sikwe mishumo iyo.
Kha muṱangano wa u fhedza we nda u fara na tshitshavha tsha mabindu, sekithara yo sumbedzisa zwa uri, uri ikonomi i gonye kararu, ri tea u bvisela thungo zwiṅwe zwa zwikhukhulisi.
Ri ḓo shumisana na mabindu, vhashumi na vhaṅwe vhashumisani vha tshitshavha ri tshi itela u vha hone ha thandululo. Ahuna na mannḓa na mathihi o ḓiimisaho nga oṱhe ane a nga swikelela ndivho dze ra ḓitetshela.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Zwazwino ndi tama u ṋea muvhigo wa mvelaphanḓa yo vhaho hone u bva kha Mulaedza wa Lushaka wo fhiraho na u amba ngaha Mbekanyamushumo ya Kushumele ya 2013.
Ndi ḓo sedza kha zwithu zwiṱanu zwa ndeme – pfunzo, mutakalo, u lwa na vhutshinyi, u sika mishumo yavhuḓi khathihi na mveledziso ya mahayani na tshanduko ya mavu.
Mahoḽa, ndo amba na lushaka ngaha puḽane dza themamveledziso ya muvhuso.
Mafheloni a Ṱhafamuhwe ṋaṅwaha, u bva nga 2009, muvhuso u ḓo vha wo fhedza masheleni a linganaho 860 biḽioni ya dzirannda kha themamveledziso. Thandela dzo fhambanaho dzi khou thomiwa u mona na shango. Ndi ḓo amba nga ha dzi si gathi.
Ho no thoma u fhaṱiwa luṱa lwa u thoma lwa Mokolo na Nyengedzedzo ya Maḓi a Mulambo wa Crocodile une wa ḓo isa maṅwe maḓi kha zwiṱitshi zwa fulufulu tsha Matimba na tsha Medupi.
U fhaṱiwa ha sisiṱeme ya phaḓaladzo ya maḓi manzhi a Damu ḽa De Hoop ho thoma nga Tshimedzi 2012, uri ḽi ise maḓi kha tshiṱiriki tsha mimasipala ya Greater Sekhukhune, Waterberg na Capricorn.
Ri khou tea u shandukisa vhuendedzi ha kutshimbidzele kwa malasha ha badani u ya kha ha reiḽi ngei Mpumalanga, ri tshi itela u tsireledza bada dza vunḓu. U fhaṱiwa ha ḽaini ya reiḽi ya malasha ya Majuba hu ḓo thomiwa hu si kale.
Ro dovha hafhu ra ḓi kumedzela kha u khwinisa kutshimbidzele kwa thundu na u ṱanganyisa ikonomi nga kha nḓila ya nḓowetshumo ya u endedza ya Durban-Free State-Gauteng.
Nga kha izwi, hu na mushumo u re kati wa u bveledzisa City Deep ya Gauteng u ya magumoni ayo.
Mushumo wa u ranga wo no thomiwa kha u engedza Phuphu ya vhuvhili kha vhuimazwikepe ha Durban.
Tsha vhuraru, ho rengwa mavu a u bveledzisa vhuimazwikepe ho tou gwelulwaho huswa ngei vhuimangalavha ha kale ha Durban.
Ngei Kapa Vhubvaḓuvha, ndo vula vhuimazwikepe ha Ngqura lwa tshiofisi na uri ho no thomiwa u fhaṱiwa kha uri hu bveledzwe fhethu ha u shumela hone huswa nahone huhulwane ha u endedza thundu.
Damu ḽa Umzimvubu ndi ḽa ndeme kha matshilo a vhupo ha mahayani. Ho no thomiwa ndugiselo dza u fhaṱa hune ha ḓo thomiwa ṅwaha u ḓaho.
U khwiniswa ha vhukavhelo ha vhuimangalavha ha Mthatha na u fhaṱiwa ha Bada ya Nkosi Dalibhunga ya u Hulisa Vho Mandela na Buroho zwi kati.
Ndo humbela ngei Devhula Vhukovhela uri hu vhe na u engedza luvhilo kha kushumele miṅwahani mivhili i tevhelaho vhunga ho vha na u salela murahu huhulwane ha mishumo i songo khunyeledzwaho kha vunḓu iḽo, nga mannḓa kha zwa muḓagasi, zwikolo, dzikiḽiniki, dzibada na maḓi.
Kha u khwinisa kutshimbidzele kwa tsimbitseṱha na u vula phendelashango ya vhukovhela ya shango, ro engedza tshikhala tsha reiḽi nga kha nḓisedzo ya ṱhoho dza zwidimela dza 11.
Luṱa lwa u thoma lwa nyengedzedzo – u engedza tshikhala tsha vhuimazwikepe ha tsimbitseṱha ngei Saldanha u swika kha thani dza 60 miḽioni nga ṅwaha – zwo khunyeledzwa lwa tshiofisi mahoḽa nga Khubvumedzi.
Hu na mushumo wa u fhaṱa une wa khou itwa kha ḓorobo ṱhanu – Ḓorobo ya Kapa, Nelson Mandela Bay, Rustenburg, eThekwini na Tshwane uri hu vhe na ṱhanganelano ya zwiendedzi zwo fhambanaho – bisi, thekhisi na zwidimela.
Kha sekithara ya fulufulu, ro vhea 675 ya dzikhiḽomitha dza u tshimbidza muḓagasi uri hu vhe na ṱhumano ya senthara dza ikonomi dzi aluwaho nga u ṱavhanya na u isa muḓagasi kha vhupo ha mahayani.
Hu tshi engedzwa, muvhuso wo saina khonṱhiraka dza masheleni a swikaho R47 biḽioni a u vhuedzedza mbekanyamushumo dza fulufulu.
Izwi zwi katela thandela dza 28, fulufulu ḽa ḓuvha na thekhinoḽodzhi ya maḓi maṱuku, dzine dza khou ya u bveledziswa Kapa Vhubvaḓuvha, Kapa Vhukovhela, Kapa Devhula na Free State.
Ro thoma tshikwama tshi aluwaho tsha 800 miḽioni ya dzi rannda mahoḽa. U swika zwino, vhubindudzi ha masheleni a fhiraho 400 miḽioni ya dzirannda kha thandela dza ikonomi i aluwaho ho themendelwa kha mimasipala, zwiṅwe zwipiḓa zwa muvhuso, madzangano a tshitshavha na sekithara dza phuraivethe kha mavunḓu oṱhe.
Ro ṋetshedza gizara dzi linganaho 315 000 dza maḓi dzi shumaho nga ḓuvha ṋaṅwaha nga Phando, dzine vhunzhi hadzo dzo ṋewa miṱa i shayaho, vhane vhunzhi havho vho vha vha sa athu vhuya vha vha na bombi dzi bvaho maḓi a u fhisa.
Ro bvelela kha u engedza tshumelo dza mutheo nga kha mbekanyamushumo ya themamveledziso. Miṱa ya tshivhalo tsha tsini na 200 000 yo ṱumanywa na giridi ya muḓagasi wa lushaka nga 2012.
Vha ḓo zwi humbula zwa uri Mbalavhathu ya 2011 yo vha mveledziso kha u engedza tshumelo dza mutheo. Muvhigo wo sumbedzisa nomboro ya miṱa i na muḓagasi zwazwino i tshi kha 12.1 miḽioni, i langanaho na 85%. Miṱa ya ṱahe kha ya fumi i a kona u swikelela maḓi.
Kha u dzudzanyela ikonomi yo bvelelaho na riṋe ri tea u bvelela, ri ḓo ṱanḓavhudza ṱhumanyo ya nethiweke.
Mahoḽa, sekithara ya phuraivethe na ya muvhuso dzo vhea khavhele ntswa dzi linganaho khiḽomitha dza 7 000. Puḽane iyo yo vha i ya u swikelela ṱhumanyo ya u dzhenisa inthanethe ya 100% nga 2020.
Maelana na themamveledziso dza tshitshavha, mafheleloni a Ṱhafamuhwe hu ḓo vha ho fhaṱwa zwikolo zwiswa zwi linganaho 98, zwine khazwo zwi linganaho 40 zwi Kapa Vhubvaḓuvha zwine zwa khou dzhena vhudzuloni ha zwe zwa vha zwo fhaṱwa nga mavu.
U fhaṱwa ha yunivesithi mbili hu khou lavhelelwa u thoma nga Khubvumedzi ngei Kapa Devhula na Mpumalanga.
Vhege yo fhiraho, ro ganḓisa Mulayotibe wa Mveledziso ya Themamveledziso u itela maambiwa nga lushaka.
Ri khou lwisa vhuvemu, vhufhura kha dzithendara na tshanḓanguvhoni kha u tetshelana mitengo kha mbekanyamushumo dza themamveledziso.
Muvhuso wo kuvhanganya maṅwalo a mafhungo a zwiito zwi songo lugaho zwino itwa nga dzikhamphani khulwane dza u fhaṱa.
Zwazwino izwi zwi tou vha maitele o teaho a khomishini ya muṱaṱisano na maṅwe mannḓalanga a zwa mulayo.
Mbekanyamushumo ya mveledziso ya themamveledziso yo vha tshiko tsha ndeme tsha u guda ha muvhuso. Ṅwaha u tshi ya phanḓa, ri ḓo shumana na thandela nnzhi dzo ḓivhadzwaho nga PICC.
Ngudo ndi dza uri ri anḓane, ri ṱanganelane na u sedza kha u swikelela ndivho.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Miṅwaha mivhili yo fhiraho yo sumbedzisa uri he muvhuso wa dzhenelela nga nḓila khulwane na hone nga u tevhekana, hu nga shandukisa nḓowetshumo dza ndeme dzi ṱanganaho na tshutshedzo dza nnḓa na dza ngangomu sa zwo no iteaho kha sekithara yashu ya zwibveledzwa.
Ro vhona mvusuludzo ya mveledziso ya zwidimela na mabasi Afurika Tshipembe, nga nḓila khulwane zwo itiswa nga nṱhani ha zwiwanwa zwapo.
PRASA na Transnet zwo ṋetshedza dzirannda dza dzibiḽioni dza maḓana kha u khwinisa nethiweke yashu ya zwidimela zwa vhaendi na zwa thundu.
Nḓowetshumo ya zwiambaro, malabi na zwienda yo vha kha tshiimo tshithihi nga murahu ha miṅwaha ya 15 ya u tholwa hune ha khou tsela fhasi. Tshikimu tsha thikhedzo tsha zwiambaro tshi ṋetshedza thikhedzo khulwane ya masheleni, tshi tshi tsireledza tshivhalo tsha dzifekiṱhiri na mishumo.
Kha tshanduko khulwane ya ikonomi, hu khou khunyeledzwa mvusuludzo ya Mulayo wa u Mannḓafhadzwa ha Ikonomi yo Engedzwaho yo Tewaho kha Vhathu Vharema na khoudu. Hu ḓo dzhielwa nṱha mveledziso ya mabindu a langwaho nga vharema na vho ranḓowetshumo vha vharema.
Muvhuso u na mbekanyamushumo dzo vhalaho dza u tikedza mabindu maṱuku. Thandela ya ndeme ya Vhuphuresidennde ya zwino ndi u vhona mihasho ya muvhuso i tshi badela dzi-SMME hu sa athu fhela maḓuvha a 30.
Mihasho i tea u ṋetshedza mivhigo ṅwedzi muṅwe na muṅwe uri ri kone u sedzulusa mvelaphanḓa ro sedza kha zwezwo.
Ro dzhia ḽiga ḽa uri vhaofisiri vha accounting vhane vha balelwa u tevhedzela izwi, vha ḓo livhana na masiandoitwa.
Kha Mulaedza wa Lushaka wa 2010, ndo ḓivhadza ngaha tshikwama tsha mushumo, kha izwo ho vha na themendelo ya biḽioni tharu ya dzirannda ya thandela dza u sika mishumo.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Tshivhalo tsha nṱhanyana ha tshararu tsha vhathu vha na minwaha ire fhasi ha 15. Shango ḽashu, u fana na maṅwe mashango manzhi, ḽi na khaedu ya u sa shuma ha vhaswa.
Mahoḽa nga Shundunthule ndo humbela vhakhethi vha tshiimiswa tsha NEDLAC uri vha ite nyambedzano ngaha zwiṱuṱuwedzi zwa u sa shuma ha vhaswa. Ndo takalela uri nyambedzano dzo khunyeledzwa na uri ho swikelelwa thendelano dza ndeme. Mahoro a ḓo saina thendelano nga murahu kha ṅwedzi uno.
Zwiṱuṱuwedzi izwi zwi ḓo engedza kha zwine Muvhuso wo no thoma u ita kha u mannḓafhadza vhaswa.
Khamphani dzi langwaho nga muvhuso dzi ḓo ṋetshedza zwikili kha vhugudiswa na u gudisa mishumo kha vhane vha khou ṱhaphudza pfunzo dzavho zwine ri khou ṱuṱuwedza uri zwi engedzwe. Ro humbela uri sekithara ya phuraivethe i ṱanganedze matshudeni vha 11 000 vha FET vho lindelaho u ṱanganedzwa.
Muhasho wa Mveledziso ya Mahayani na Tshanduko ya Mavu ndi wone u tshimbidzaho Davhi ḽa Lushaka ḽa Tshumelo dza Vhaswa vha Mahayani, ḽine ḽo ṅwalisa vhaswa vha linganaho 11 740 kha mbekanyamushumo dza u gudisa dzo fhambanaho.
Muhasho u khou puḽana fhethu ha u shumela ha ṱahe kha Vhaswa vha Mahayani kha vunḓu ḽiṅwe na ḽiṅwe, hu tshi katelwa zwiṱiriki zwi shayesaho zwi linganaho 23 kha shango.
Ri ḓo dovha ra shumisa Mbekanyamushumo yo Engedzwaho ya Mishumo ya Tshitshavha na Mbekanyamushumo ya Mushumo wa Tshitshavha kha u dzhia vhaswa.
Nga u shuma roṱhe ri ḓo wana thandululo ya u sa shuma ha vhaswa.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ro ṱalusa vhuendelamashango sa tshiṅwe tsha zwitshimbidzi zwashu zwa mishumo.
U ḓa ha vhaendelamashango ho aluwa lu takadzaho lwa phesenthe dzi linganaho 10.7 vhukati ha Phando na Khubvumedzi 2012, hu ne ha vha nṱha ha tshikati tsha ḽifhasi tsha 4% ya mahoḽa.
Tshi mangadzaho ndi uri mvelaphanḓa ye ya vha hone malugana na ndondolo ya lushaka ya Afurika Tshipembe ye ya ita uri hu vhe na tshivhalo tshi re nṱha ha 73% tsha dzitshugulu dzo londolwaho, zwo ita uri shango ḽashu ḽi kunge zwigwada zwo fhambanaho zwa dzitshaka zwine zwa zwima dzitshugulu zwi si ho mulayoni.
Ri khou shumisana na mashango a vhuvhambadzi a ngaho Vietnam, Thailand na China na uri a khou khwaṱhisa vhuḓidini hashu ha u lwa na thambulo iyi.
Tshipikara tshi ṱhonifheaho
Mudzulatshidulo a ṱhonifheaho,
Zwa migodi, zwine sa ḓivhazwakale zwa vha thikho ya ikonomi, zwo vha na u konḓelwa kha miṅwedzi ya zwezwino.
Mahoḽa kha sekithara iyi ho vha na mugwalabo muhulu wa khakhathi ngei Marikana he vhathu vha fhiraho 44 vha vhulawa.
Ro thoma Komiti ya Vhuminisiṱiri ha Ngangomu yo vhumbwaho nga Minisiṱa khulwane dza khabinethe uri i thuse miṱa nga tshifhinga itsho tsha musi zwithu zwi tshi khou lemela.
Khomishini ya Ṱhoḓuluso ya zwa Mulayo yo rangwaho phanḓa nga Muhaṱuli Vho Ian Farlam i khou isa phanḓa na mushumo wayo.
Nga kha u shumisana roṱhe ro kona u vhuedzedza vhudziki ha matshilisano kha vhupo uvho.
Muvhuso, zwa mishumo nga kha COSATU, NACTU na FEDUSA, Vhuthihi ha Mabindu a Afurika Tshipembe, Khoro ya Mabindu a Vharema na sekithara ya tshitshavha zwo ṱangana nga Tshimedzi zwa swikelela thendelano i na mutheo wa u shuma kha nḓowetshumo ya migodini.
Zwo ralo, ro tendelana kha u shumisana uri hu vhe na nyambedzano yo khwaṱhaho; kha u amba ngaha thaidzo ya dzinnḓu ḓoroboni dzire na mimaini; u tikedza Mbekanyamushumo ya Themamveledziso ya Lushaka; u mba ngaha u sa shuma ha vhaswa; na u amba ngaha maga ane a nga dzhiiwa kha u fhungudza u sa vha hone ha ndinganyo.
Mushumo wo no thomiwa na uri thimu i ḓo ṋea muvhigo musi zwo tea kha puḽane dza Rustenburg, Lephalale, Emalahleni, West Rand, Welkom, Klerksdorp, Burgersfort/Steelport, Carletonville na Madibeng.
Vhegeni mbili dzo fhiraho, ndo vha na muṱangano ngei Pretoria na Vho Sir John Parker, mudzulatshidulo wa Anglo-American Plc ri tshi khou amba ngaha puḽane dzo vhigwaho dza u vhumbulula na u litshisa mushumo vhashumi vha linganaho 14 000 kha Anglo American Platinum.
Vha hashu,
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ri tenda kha uri kha tshiimo tsha mbekanyamaitele ro kona u ḓisa fulufhelo kha sekithara ya zwa migodi. Nyambedzano ya ngaha u ita uri zwithu zwivhe zwa lushaka yo khunyeledzwa nga Nyendavhusiku kha khuvhangano ya lushaka ya ḽihoro ḽivhusi.
Kha u vhona uri tshumelo dza muvhuso dzine ra isa kha vhathu vhashu ṋamusi dzi ḓi ya phanḓa na u iswa kha vhathu vhashu matshelo, zwi ṱoḓa uri ri vhe na mbekanyamaitele dzo teaho dza muthelo uri ri kone u bveledza mbuelo yo linganaho ya u badela hedzi tshumelo.
Tshifhinga tshoṱhe, hu itwa dzingudo kha mbekanyamaitele dza muthelo washu, u sedzulusa tshiimo tshine ha swikelelwa ṱhoḓea ya mbuyelo ya lushaka.
Ngamurahu ṋaṅwaha, Minisiṱa wa zwa Gwama vha ḓo ṋea ndaela ya ngudo ya mbekanyamaitele dza muthelo washu wa zwino, u vhona uri ri na muthelo wa mbuelo dzo teaho wa u tikedza zwine muvhuso wa shumisa.
Tshipiḓa tsha ngudo iyi, tshi ḓo sedzulusa vhuvhusi ha migodini ha zwino, malugana na vhukoni hayo kha u shumela vhathu vhashu.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vhaeni vho khetheaho,
Kha mulaedza wa mahoḽa ro amba ngaha vhathu vha holaho tshelede nnzhi kha uri vha swikelele nnḓu dza RDP ine tshelede ya hone ya vha ṱhukhu kha uri vha swikelele bondo ya banngani.
U bva Lambamai 2012 u swika Nyendavhusiku 2012, mihasho ya mavunḓu yo ṋekedza mugaganyagwama wa 126 miḽioni ya dzirannda ya Mundende wa Mveledziso ya Madzulo a Vhathu u itela heyi mbekanyamushumo, ine ya ḓivhiwa sa Mbekanyamushumo ya Thikhedzo ya Vhathu yo Ṱumanywaho na Masheleni.
Tshelede i khou shumiswa nga kha Nyanḓano ya Masheleni a Phaṱhele ya Lushaka, ine mushumo wayo wa vha u ṋetshedza nnḓu nga kha thandela dza fumimbili dzo ṅwaliswaho kha vhathu vha holaho masheleni manzhi kha uri vha swikelele nnḓu dza RDP ane a vha maṱuku kha uri vha swikelele bondo ya banngani.
Masheleni a linganaho 70 miḽioni ya dzirannda o no shumiswa u swika zwino.
Thandela dzi katela Walmer Linkngei Kapa Vhubvaḓuvha, Lady Selbourne, Nellmapius, Bohlabela Borwa, Cosmo City na Fleurhof ngei Gauteng, Intabazwe Corridor Housing ngei Free State na Seraleng Devhula Vhukovhela.
U bveledziswa ha thandela dza phaṱhele dza malo dza GAP ho no thomiwa.
Vha hashu na dzikhonani,
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Kha zwa pfunzo, ri takadzwa nga phimo ya u phasa ya Gireidi 12 ire kha tshiimo tsha nṱha. Ri fhululedza Kiḽasi ya 2012, vhadededzi vhavho, vhabebi na zwitshavha kha u khwiniswa hune ha kha ḓi ya phanḓa.
Ri fhululedza vunḓu ḽa nṱhesa ḽa 2012, Gauteng na mugudiswa wa nṱhesa wa Gireidi 12, Madikgetho Komane, a bvaho kha tshiṱiriki tsha Sekhukhune, Limpopo, ane a vha mueni washu o khetheaho.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Tsenguluso ya Lushaka ya Ṅwaha nga Ṅwaha zwikoloni zwashu, yo no vha tshishumiswa tsha mannḓa tsha u ṱola mutakalo wa sisiṱeme ya pfunzo yashu.
Ri ṱanganedza nyaluwo ya ṅwaha nga ṅwaha ya mvelelo dza ANA, fhedzi hu tea u itwa zwinzhi kha u khwinisa mbalo, saintsi na thekhinoḽodzhi.
Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo u ḓo thoma thimu ya lushaka ya u khwaṱhisa na u thomiwa ha Tshiṱirathedzhi tsha Mbalo, Saintsi na Thekhinoḽodzhi.
Ri ṱuṱuwedza sekithara ya phuraivethe uri i farisane na muvhuso kha u thoma, na u dzhia kana u lambedza akhademi dza mbalo na saintsi kana Zwikolo zwa mugivhela.
Vha hashu,
Ri khou takadzwa nga nyaluwo ya mbekanyamushumo ya pfunzo yo vhilulaho ya hana, hu tshi katelwa na Gireidi R.
Ri dovha ra takadzwa nga mbekanyamushumo yashu ya pfunzo ya vhaaluwa, Khari Gude, ine yo swikelela vhathu vha linganaho 2,2 miḽioni vhukati ha 2008 na 2011.
Ri khou isa phanḓa na u ṱuṱuwedza vhathu u bva kha masia oṱhe uri vha songo litsha u guda. Vhanzhi vho ṱuṱuwedzea musi ramuzika vhane vha dovha vha vha mueni wanga o khetheaho Vho Sipho Hotstix Mabuse vha tshi khunyeledza maṱiriki mahoḽa, vhe na miṅwaha ya 60.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ro bula pfunzo sa tshone tshithu tsha ndeme nga 2009. Ri khou ṱoḓa u vhona muṅwe na muṅwe kha shango ḽashu a tshi limuwa zwa uri pfunzo ndi tshumelo ya ndeme kha lushaka lwashu.
Ri tshi ri pfunzo ndi tshumelo ya ndeme ari khou thudzela thungo pfanelo dza Ndayotewa dza vhadededzi sa vhashumi, dzi ngaho pfanelo ya u gwalaba.
Zwi amba uri ri khou ṱoḓa sekithara ya pfunzo na tshitshavha zwi tshi dzhiela nṱha zwa pfunzo u fhirisa zwine zwa khou itea zwino.
Zwitshavha zwoṱhe zwo bvelelaho zwi na tshithu tshithihi tshi itaho uri zwi fane – zwi bindudza nga kha pfunzo. Miholo na nyimele dza tshumelo dzavhuḓi zwi ḓo shela mulenzhe nga nḓila khulwane kha u kunga, u ṱuṱuwedza na u vha na vhadededzi vha na zwikili.
Nga kha izwi, ri ḓo thoma Khomishini ya Muholo wa Vhuphuresidennde ine ya ḓo ita ṱhoḓuluso kha vhungona ha miholo na nyimele dza tshumelo dzi ṋetshedzwaho nga Muvhuso kha vhashumi vhawo.
Ndo sumbedzisa zwa uri ndeme ya u thoma itea u ya kha vhadededzi.
Khomishini i ḓo sengulusa mbuelo ha vhubindudzi.
Kha u alusa pfunzo uri iye kha vhuimo ho teaho, ri khou ṱoḓa u vhona nyaluwo kha ndeme ya u guda, u funza na vhulangi ha tshikolo. Ri khou ṱoḓa u vhona nyaluwo kha maime, nyimele na dzimvelelo.
Nga u shumisana na vhadededzi, vhabebi, tshitshavha na vhatikedzamboho vho fhambanaho, ri ḓo kona u shandukisa zwikolo zwashu zwa vha senthara dza vhukoni.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Miṅwahani miṱanu yo fhiraho, Afurika Tshipembe ḽo vha na ndavhelelo ya fhasi ya vhutshilo ine vhaḓivhi vha sumbedzisa zwa uri nga 2015, ndavhelelo yashu ya vhutshilo i ḓo vha i hanefhaḽa he ya vha i hone nga 1955.
Zwo vha zwi muhumbulo wavhuḓi ro takala musi mahoḽa mafheloni a ṅwaha, ngudo dzi bvaho kha Khoro ya Tsedzuluso ya Mishonga, dzhenaḽa ya mishonga ya Lancet dzi tshi thoma u vhiga ngaha nyengedzedzo ya ndavhelelo ya vhutshilo u bva kha tshikati tsha mutheo wa miṅwaha ya 56 nga 2009 u ya kha miṅwaha ya 60 nga 2011. Mivhigo iyi yo sumbedzisa u fhungudzea huhulwane ha dzitshetshe na u lovha ha vhana vha miṅwaha ya fhasi ha miṱanu.
U engedzea ha ndavhelelo ya vhutshilo ndi zwa ndeme kha mveledziso ya shango. Vhathu vha khou humela mishumoni, vha khou bvelela, siani ḽa ikonomi na kha matshilisano. Tshivhumbeo tsha muṱa tshi khou ya phanḓa kha u vha kha tshiimo tshithihi na uri vhabebi vha tshila lwa tshifhinga tshilapfu zwi itaho uri vha kone u ṱhogomela vhana vhavho.
Ri songo tou vha vho fusheaho tshoṱhe, kha u bvelela uhu.
Ro ṱanganyisa tshumelo idzi, zwo itwa nga u kavhiwa huhulwane hu re hone ha HIV na TB.
Mushumo u kha ḓi ya phanḓa kha zwa tsedzuluso. Afurika Tshipembe ḽo wanulusa mushonga wa u alafha Malaria.
Hu tshi engedzwa, vhasedzulusi kha Senthara ya Mbekanyamushumo ya AIDS ya u Sedzulusa kha Nyanḓano ya Afurika Tshipembe, vho wanulusa zwieluli zwihulwane zwi lwaho na HIV.
Muthusa Muphuresidennde Vho Motlanthe vho nanga miraḓo miswa ya Fulufhelo ḽa Khoro ya Aids ya Afurika Tshipembe. Ri fhululedza thimu iyo, yo rangwaho phanḓa nga Muhaṱuli vho nothaho Vho Zac Yacoob, sa mudzulatshidulo.
Malwadze a kutshilele a khou hulela nga nḓila khulwane. Ri khou tea u lwa na u fhungudza tshiimo tsha u daha, zwibveledzi zwa khombo ya zwikambi, zwiḽiwa zwi si na pfushi na u nona lwo kalulaho.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Nga 2014 ri ḓo thoma Tshikwama tsha Ndindakhombo ya Mutakalo wa Lushaka. Muhasho wa Mutakalo u ḓo engedza na u khwaṱhisa tshanḓa kha mvelaphanḓa ya zwiṱiriki zwa u lingedza.
Nga kha zwezwi, u bva nga Lambamai ṋaṅwaha, tshigwada tsha u thoma tsha vho gudelaho zwa mishonga vha no bva kha phuraivethe vha linganaho 600 vha ḓo ṋetshedza tshumelo ya zwa mishonga kha kiḽiniki dzi linganaho 533 dza mivhunduni na kha zwikolobulasi kha zwiṱiriki zwa u lingedza zwa fumi.
Vha hashu na dzikhonani,
Nga Fulwi ri ḓo vhea tshiga tsha ṅwahaḓana wa Mulayo wa Mavu wa 1913 wo itaho uri vharema vha vhe vhashashati, vhashumi na u pfa vha songo ṱanganedzea kha mavu avho.
Muphuresidende wa kale wa ANC Vho Sefako Makgatho vho amba zwi tevhelaho kha mulaedza wavho wa vhuphuresidennde kha khuvhangano ya ANC nga 1919.
Vho ri;
“Mulayo wa Mavu wa Vharema u kha ḓi shuma nga nḓila ya tshiṱuhu kha zwipiḓa zwo fhambanaho zwa Mbumbano, zwo ralo miṱa minzhi ya vharema i kha ḓi shumela vhorabulasi vha vhatshena i tshi itela u wana zwiḽiwa’’.
Ro dovha ra hulisea, kha ṅwaha uno wa u pembelela Mulayo wa Mavu wa 1913, une nga khawo ri na, Vho Mme Nomhlangano Beauty Mkhize, muṅwe wa vhalwela mbofholowo vhane vhoṱhe na mufarisi wavho, Vho Saul Mkhize, vho rangaphanḓa mugwalabo wa u lwa na u bviswa ha ndaka nga u kombetshedza ngei Driefontein na Daggaskraal, zwezwino kha Vunḓu ḽa Mpumalanga.
Fhungo ḽa zwa mavu ndi mbudziso khulwane vhukuma.
Ri khou tea u ḽi tandulula nga nḓila yavhuḓi nga kha muhanga wa Ndayotewa ya mulayo.
Ndo ṱanganedza mulaedza kha Facebook u no bva kha Vho Thulani Zondi vho ṱahisaho mbilaelo yavho ngaha u ongolowa hu re hone kha u humiselwa ha mavu murahu. Vho ri: “Muphuresidennde, vhunga ri tshi khou elelwa miṅwaha ya 100 u bva tshe mulayo wa Mavu wa 1913 wa ḓivhadzwa kha u sundudzwa ha vhunzhi ha maAfurika.
“Ndi vha ṱuṱuwedza uri vha ṱavhanyise zwa u humiselwa ha mavu murahu kha vhathu vha Afurika vha si naho mavu.
“Musi ri tshi humisela mavu murahu ri tea u humbula ngaha tsireledzo ya zwiḽiwa. Vho rabulasi vha vhuvhambadzi vhane vha khou bvelela vha vharema vha tea u gudiswa na u tsivhudzwa”.
U bva 1994, ro vha ri khou ḓi amba ngaha thaidzo ya tshanduko ya mavu nga kha mbuedzedzo, u humisela hafhu na tshanduko ya vhuṋe ha vhulangi.
Sa zwo ambiwaho mathomoni, ari nga koni u swikelela zwipikwa zwashu zwa u humisela hafhu.
Tsedzuluso ya themo ya vhukati ya muvhuso ya mahoḽa yo sumbedzisa u kundelwa hu na tshivhalo kha u bveledza mbekanyamushumo yashu ya tshanduko ya mavu. Ri ḓo shumisa ngudo idzo uri ri kone u khwinisa mveledziso.
Tsha u thoma, ri tea u fhungudza tshifhinga tshi dzhiiwaho uri mbilo i khunyelele. Nga kha zwezwo, Muvhuso u ḓo salana murahu na mulayo wa ndiliso wo linganaho nahone wo fanelaho, sa zwe wa vheiswa zwone kha Ndayotewa u fhirisa mulayo wa “murengi o ḓiṋetshedzelaho, murengisi o ḓiṋetshedzelaho”, u kombetshedzaho muvhuso u badela zwinzhi kha mavu u fhirisa zwo teaho.
Tsha vhuvhili, huna khwinisedzo dzo kumedzwaho kha Mulayo wa Mbuedzedzo ya Pfanelo dza Mavu wa 1994, u itela u vulwa hafhu kha u ḓiswa ha mbilo dza mbuedzedzo, nga vhathu vho balelwaho u isa nga ḓuvha ḽa u vala ḽa dzi 31 Nyandavhusiku 1998.
Zwiṅwe hafhu zwine zwa tea u lavheleswa, ndi phambuwi dza datumu ya mutumulo wa Fulwi 1913 u itela u katela mbilo dza vhatumbukwa vha Khoi na San khathihi na fhethu ha vhufa na zwiga zwa shango.
Iṅwe ngudo ya ndeme ndi u ṋetshedza thikhedzo yo fanelaho ya mudzudzo kha vhaṋe vha mavu vhaswa uri mavu a ise phanḓa na u bveledzisa.
Ri dovha hafhu ra tea u ṋetshedza zwiṱuṱuwedzi zwa khwine kha vhorabulasi vha vhubindudzi vhane vha takalela na u ḓo kona u tsivhudza vhorabulasi vha sa athu bvelelaho.
Iṅwe khaedu ye ra ṱangana nayo ndi musi vhaṅwe vhaiti vha mbilo vha tshi ṱoḓa masheleni nṱhani ha mavu, zwine a zwi ri thusi tshithu u shandukisa tshivhumbeo tsha vhuṋe ha vhulangi ha mavu.
Sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya u dzhenelela ha vhatikedzamboho vha Vhuphuresidennde, phanḓa ha Mulaedza wa Lushaka Mufarisa Muphuresidennde Vho Motlanthe vho fara muṱangano na vho rabulasi na vhashumi vha mabulasini ngei Paarl nga Ḽavhuvhili.
Vhatikedzamboho vho tendelana uri hu tea u vha na mulalo na vhudziki kha sekithara ya zwa vhulimi na uri nyimele dza u shumela na hune vhashumi vha mabulasini vha shuma hone hu tea u khwiniswa nga u ṱavhanya.
Zwi a ṱuṱuwedza vhukuma uri na vhorabulasi vha khou ima na zwa u shandukiswa ha mavu nga u ṱavhanya na u tikedza vhorabulasi vhane vha khou bvelela.
Ri ḓo isa phanḓa na u kwamana na vhorabulasi na vhashumi vha mabulasini.
Vha hashu na dzikhonani,
Ri tea hafhu u humbula ngaha vhuḓorobiso hune ha khou itea nga u ṱavhanya. Zwitatisitiki zwa Mbalavhathu zwo sumbedzisa uri 63% ya vhathu vha dzula kha vhupo ha ḓoroboni. Ine i nga gonya ya swika kha 70% nga 2030.
Maitele a apariṱeiṱi a kha ḓivha hone dziḓoroboni dzashu. Mimasipala i nga si kone nga yoṱhe u lwa na heyi khaedu. Ri khou ṱoḓa maele a lushaka.
Musi mveledziso ya vhupo ha mahayani i tshi kha ḓivha i dzhielwaho nṱha nga muvhuso, ndi zwa ndeme uri ri bveledze muhanga wo ṱanganelaho wa mveledziso ya ḓoroboni u itela u thusa mimasipala uri i lange vhuḓorobiso nga u ṱavhanya.
Sa tshipiḓa tsha u bveledzisa Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka, khungulu dzoṱhe tharu dza muvhuso dzi tea u langa gabelo ḽiswa ḽa vhuḓorobiso nga nḓila dzine dza ḓo sia mveledziso ya mahayani i tshi khou shela mulenzhe.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
U khwinisa tshiimo tsha vhafumakadzi zwi ḓi dzula zwi zwi dzhielwaho nṱha nga muvhuso uno.
Mulayotibe wa Ndinganyo ya Mbeu na u Mannḓafhadzwa ha Vhafumakadzi wo themendelwa nga Khabinethe u itela maambiwa nga lushaka. Mulayotibe uyu u kwasha maitele a kwamaho vhafumakadzi na vhasidzana nga nḓila i si yone.
I dovha ya sima mulayo wa vhuimo ha mbekanyamaitele ya 50/50 maelana na u vhuimeleli ha vhafumakadzi kha zwivhumbeo zwa u dzhia tsheo.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
U tzhipiwa na u vhulawa lwa tshiṱuhu ha Anene Booysen na vhaṅwe vhafumakadzi na vhasidzana zwa zwezwino ho ri vula maṱo kha ṱhoḓea ya vhuthihi ha u dzhia maga a u fhelisa thambulo iyi.
Tshiṱuhu tshine tsha khou itwa kha vhafumakadzi vha sa koni u ḓilwela a tshi ṱanganedzei na uri a tshi na vhudzulo fhano kha shango ḽashu. Mahoḽa ho thomiwa Khoro ya Lushaka ya Khakhathi dzo Livhanaho na Mbeu.
I katela muvhuso, Madzangano a si a muvhuso, Madzangano o Thewaho kha Tshitshavha, Madzangano o Thewaho kha zwa Lutendo, akhademia, zwiimiswa zwa tsedzuluso, zwigwada zwa vhanna, vhuimeleli ha vhafumakadzi, vhana na vhathu vho holefhalaho.
Ri khou ṱuṱuwedza itshi tshiimiswa uri tshi ite uri fulo iḽi ḽa u lwa na khakhathi dza vhafumakadzi ḽi vhe ḽa ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe.
Ri rwela zwanḓa sekithara dzoṱhe dza mafulo ono itwaho, a u sumbedzisa uri zwiito zwo raloho a zwi nga ḓo konḓelelwa.
Ndo sumbedzisa mazhendedzi a zwa mulayo uri a shumane na milandu iyi nga u ṱavhanya na vhundeme. Yunithi dza Khakhathi dza Miṱani, Tsireledzo ya Vhana na Milandu ya zwa Vhudzekani, dzine dzo thomiwa hafhu nga 2010, dzo engedzedza vhashumi.
Kha ṅwaha wa muvhalelano wo fhiraho, Yunithi dzo wana milandu ya zwigwevho zwa vhutshilo hoṱhe i linganaho 363, i na phimo ya 73% ya milandu ya u lwa na vhafumakadzi vha miṅwaha ya nṱha ha 18 na 70% ya milandu ya u lwa na vhana vha miṅwaha ya fhasi ha 18.
Ari shumisane ro khwaṱha kha u lwa na thaidzo ine ra khou ṱangana nayo ya vhathu vhane vha khou tzhipa vhafumakadzi, vhana na vhakegulu. Ndi zwiito zwa vhutshinyi zwi shonisaho. Mutshinyi u tea u vhigwa mapholisani a fariwa.
Muvhuso u khou engedza maṅwe maitele a u tsireledza vhafumakadzi, u fana na Mulayotibe wa Tsireledzo i bvaho kha u Tambudzwa. Ngeno Mulayo wa Khakhathi dza Miṱani na wone u tshi ṋetshedza tsireledzo, wone u shuma fhedzi kha vhathu vha re na vhushaka miṱani.
Mulayotibe wa Tsireledzo i bvaho kha u Tambudzwa i dovha ya sedzana na u tambudzwa hu itwaho nga vhathu vhane vha salana murahu kana u shushedza zwipondwa zwavho nga kha Vhudavhidzani ha eḽekiṱhironiki.
U engedza kha izwo, Mulayotibe wa u Lwa na u Rengiswa ha Vhathu wo phasiswa nga Buthano ḽa Lushaka mahoḽa ḽine zwazwino ndi Nnḓu ya Lushaka ya Mavunḓu.
Musi wo no bveledzwa, mulayo u ḓo thusa vhafumakadzi na vhana, vhane vha vha zwipondwa zwa uvhu vhutshinyi ho vhifhaho.
Vha hashu na dzikhonani,
Huna nyengedzeo kha mbonalo ya tshipholisa ine i khou shela mulenzhe kha phungudzo ya maimo a vhutshinyi vhuhulwane.
Maitele ayo o sedzaho kha zwigidi zwi siho mulayoni, goloi dzo tswiwaho na dza vhufhura, zwikambi na zwidzidzivhadzi zwine zwi dzhiiwa sa zwone zwibveledzi zwihulwane zwa vhutshinyi o thusa vhukuma kha phungudzo ya vhutshinyi.
Vha hashu na dzikhonani,
Muvhuso u kha ḓi isa phanḓa na u lwa na vhufhura.
Yunithi yo Khetheaho ya u Sedzulusa yo aluwa u bva kha miraḓo ya tshiṱafu ya u thoma ya 70 u ya kha i fhiraho 600 zwazwino.
U bva 2009, ndo saina milevho ya 34 ndi tshi khou sumbedza SIU uri i sedzuluse milandu ya vhutshinyi, vhufhura kana vhulanguli vhu shumaho nga nḓila i si yone kha mihasho ya muvhuso yo fhambanaho na zwiimiswa zwa muvhuso.
Mafheloni a Khubvumedzi nga 2012 ho vha ho no itwa tsedzuluso dza vhutshinyi kha vhahwelelwa vha linganaho 203 kha milandu mihulwane ine ya kha ḓi sedzuluswa i linganaho 67.
Nga u angaredza, tsengo dza u ranga dzo itwa kha vhathu vha linganaho 191. Vhathu vha linganaho 66 vhane vha kha ḓi vha fhasi ha tsedzuluso, vhane vha khou humbulelwa uri vho ṱanganedza masheleni a linganaho R5 miḽioni kana mbuelo dzi fhiraho idzo nga kha vhufhura. Ha imiswa dzi Oda dza vhathu ha linganaho 46.
Kha huṅwe u bvelela, kha ṅwaha wa muvhalelano wo fhiraho, vhaofisiri vha linganaho 107 kha sisiṱeme ya vhulamukanyi ha vhutshinyi vho wanala vha na milandu.
Yunithi ya Ndozwo ya Ndaka yo dzhia ndaka i na ndeme i fhiraho R541 miḽioni. Nyangaredzo ya R61 miḽioni ya ndaka iyo yo lozwelwa Muvhuso. Ndaka i khou vhuiselwa murahu hu nḓila ya u lwa na vhutshinyi na vhufhura nga kha Akhounthu ya Mbuedzedzo ya Ndaka dza Vhugevhenga.
Mahoḽa, ndambedzo ya nyengedzedzo i linganaho R150 miḽioni u bva kha Akhaunthu ya Mbuedzedzo ya Ndaka dza Vhugevhenga yo themendelwa hu tshi itelwa mushumo wa Thimu i Lwaho na Vhutshinyi i katelaho Hawks, Yunithi yo Khetheaho ya u Sedzulusa na Mannḓalanga a Vhutshutshisi ha Lushaka.
Tshomedzo idzo dzo itelwa u khwaṱhisa tshikhala tsha mazhendedzi a zwa mulayo kha u lwa hashu na vhufhura.
Ri ṱuṱuwedza sekithara ya phuraivethe uri nayo i dzhiele nṱha iyi nndwa ya u lwa na vhufhura uri ri kone u shumana nazwo kha masia oṱhe.
U isa phanḓa na u khwaṱhisa kha u lwa na vhufhura, ri ḓo ḓadza poso dzoṱhe dzi si na vhathu kha vhuimo ha nṱha kha sisiṱeme ya vhulamukanyi ha vhutshinyi.
Vha hashu na dzikhonani,
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Huna dziṅwe ngudo dzo iteaho Marikana na dziṅwe khombo dzine a ri nga tendi dzi tshi dovha dza bvelela kha shango ḽashu.
Ndayotewa yashu ndi tswikelelo yashu khulwane ya lushaka. Tshiṅwe na tshiṅwe tshine ra ita sa muvhuso ri vha ri tshi khou tevhedzela Ndayotewa yashu na bono ḽayo ḽa tshitshavha tshine ra khou fhaṱa.
Ri ita khunguwedzo kha vhadzulapo vhoṱhe uri vha pembelele, u alusa na u tsireledza Ndayotewa yashu.
Mulayotibe washu wa Pfanelo u themendela uri “muṅwe na muṅwe u na pfanelo, nga Mulalo hu si na zwiṱhavhane, tshaya tsireledzo, ya u kuvhanganya, u sumbedzisa, u gwalaba na u kumedza phethisheni”.
Zwo ralo ri ita khunguwedzo kha vhathu vhashu uri vha ite nḓowedzo ya pfanelo dzavho dzau gwalaba nga mulalo na hone hu si na dzikhakhathi.
A zwi ṱanganedzei musi pfanelo dza vhathu dzi tshi khakhiswa nga vhatshinyi vha zwiito zwa khakhathi, sa zwiito zwi siaho hu na khuvhalo na u lovha ha vhathu, u tshinyadzwa ha ndaka na u khakhiswa ha themamveledziso dza muvhuso.
Mushumo washu uri kombetshedza, u tsireledza na u ṱhonifha Ndayotewa sa mulayo muhulwanesa wa Rephabuḽiki. Ahuna na tshithihi tshine tsha ḓo ri thivhela u ita izwo.
Nga kha muhumbulo uyo, ndo laela Tshigwada tsha Vhulamukanyi, Vhuthivhela Vhutshinyi na Vhutsireledzi uri tshi shume nga u ṱavhanya, u vhona uri khombo iṅwe na iṅwe ya mugwalabo wa khakhathi yo shumiwa, u sedzuluswa na u tshutshiswa.
Khothe dzi ḓo shumana na milandu iyo nga vhuvhekanyandeme. Mulayo u tea u vhonala wo kwaṱha nga nḓila yo teaho, i bveledzaho nahone nga u ṱavhanya.
Vhadzulapo vha shango ḽashu vha na pfanelo dza u lavhelela uri muvhuso wavho wa dimokirasi u ḓo ita nḓowedzo ya mannḓalanga ayo kha u tsireledza Ndayotewa ine vhanzhi vho tambula lwa tshifhinga tshilapfu vha tshi itela yone. Ri nga si khukhulise ndavhelelo iyo.
Tshigwada tsha JCPS tsho vhea maga kha ḽeveḽe ya lushaka, ya vunḓu na ḽeveḽe yapo uri tshi shume na khombo idzi nga nḓila i bveledzaho.
Kha vha ri ndi engedze nga uri mihasho ya muvhuso kha maimo oṱhe i tea u shumela tsini na zwitshavha na u vhona uri mbilaelo dzoṱhe dzo lavheleswa phanḓa ha musi dzi sa athu hulela. Vhuḓifhinduleli uho vhu dzula vhu hone. Ri muvhuso u londaho.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ṋaṅwaha ri khou pembelela ṅwaha wa vhu 50 wa u bebwa ha Dzangano ḽa Vhuthihi ha Afurika ḽine ḽo bveledziswa nga Mbumbano ya Afurika.
Ri livhisa ndivhuwo dzashu kha OAU kha u lwa hayo i sa neti i tshi itela ndungululo ya vhukoḽoni ha dzhango ḽashu, hu tshi katelwa u shela mulenzhe kha mbofholowo yashu.
Ri ḓo isa phanḓa na u shuma kha u khwaṱhisa na u bveledzisa dzangano ḽa mbumbano yashu.
Mbekanyamushumo ya NEPAD khathihi na Maitele a u Sedzulusa Ndinganyo ya Afurika dzo pembelela ṅwaha wadzo wa vhufumi tshe dza vha hone.
Sa murangaphanḓa wa Vhurangeli ha Vhugweṋa ha Thememveledziso dza Vhuphuresidennde ha NEPAD, Afurika Tshipembe ḽi isa phanḓa kha u shuma na dziṅwe ngweṋa u bveledza tshanduko khulwane kha themamveledziso ya dzithandela kha dzhango.
Kha mulalo na vhutsireledzi, ri ima na vhathu vha Mali kha u ḓidina havho kha u ita mbilo na u tsireledza tshirunzi tsha vhuḓivhusi ha shango ḽavho.
Ri ṱuṱuwedza vhurangaphanḓa ha Riphabuḽiki ya Vhukati ya Afurika, Guinea Bissau na Somalia kha u isa phanḓa na u matshela u vha hone ha mulalo kha vhathu vha tshi itela vhathu vhavho. Ri khou hanedzana na tshanduko dzi si dza ndayotewa kha muvhuso.
Ro ṱuṱuwedzwa nga mveledziso dzire vhukati ha Sudan na Tshipembe ha Sudan. Ri khoḓa Muphuresidennde washu wa kale Vho Thabo Mbeki na miṅwe miraḓo ya Phaneḽe ya Vhuimo ha Nṱha ya AU nga nḓila ye vha ḓi kumedzela ngayo musi vha tshi khou shuma thungo mbili.
Ri kha vhuthihi na shango ḽa DRC kha u lwela vhutsireledzi haḽo.
Afurika Tshipembe ḽi ḓo isa phanḓa na u tikedza tswikelelo ya mulalo Afurika nga kha nyambedzano, u dzhenelela ha zwigwada zwa u ḓisa mulalo, na u ṋetshedza zwishumiswa na thikhedzo ya masheleni.
Nga kha zwezwi, ro sedza phanḓa kha u khunyeledzwa ha nyambedzano dza poḽotiki ngei Zimbabwe na Madagascar.
Bono ḽashu ḽa u vha Afurika ḽa khwine kha shango ḽa khwine ḽi ḓo wana mannḓa musi ri tshi fara Samithi ya Vhuṱanu ya BRICS ṅwedzi u ḓaho ngei Durban.
Ro ṱuṱuwedzwa nga nyaluwo i ṱavhanyaho ya vhushaka ha masia mavhili, a vhudipuḽomati na a ikonomi, vhukati ha Afurika Tshipembe na maṅwe mashango a BRICS.
U khwaṱhisa vhushaka ha Tshipembe-Devhula zwi dzula zwi zwa ndeme kha adzhenda ya mbekanyamaitele ya mashangoḓavha.
Ri khwaṱhisedza hafhu u shumisana hashu na mashango a devhula, nga mannḓa USA, Europe na Japan.
Bembela ḽa vhu 70 ḽa UN ḽi ḓisa tshikhala tsha u isa tshanduko phanḓa ya Khoro ya Vhutsireledzi ya UN.
Ri ḓo isa phanḓa na u shumisa G20 kha u sumbedzisa zwipikwa zwa vhathu vha Afurika ra susumedza tshanduko ya zwiimiswa zwa Bretton Woods.
U anḓana ha Afurika Tshipembe na dziṅwe dzitshaka zwi na vhuthihi ho khwaṱhaho khazwo. Ri ima na vhathu vha Palestine musi vha tshi khou lwa na u rembulusa ṱari ḽiswa ḽa pfanelo dza vhuḓiimisi; zwo ralo ri tikedza ṋetshedzo yavho ya u vha lushaka lwo ḓiimisaho.
Nyengedzedzo ya madzulo a Israeli kha ḓisi ḽa Palestine ndi tshikhukhulisi tshihulwane vhukuma kha thandululo ya khuḓano.
Pfanelo ya vhuḓiimiseli ha vhathu vha Vhukovhela ha Sahara i tea u dzhielwa nṱha.
Ri kha ḓi vha ro khwaṱhisa kha mbidzo yashu ya u takusa thivhelo i lwaho na ikonomi ya Cuba.
Nga u shuma roṱhe ri nga ita zwinzhi kha u sika Afurika na ḽifhasi ḽa khwine.
Vha hashu,
Kha ṅwaha wa 2012, ro vha ro sedza kha u vhulunga na u alusa vhufa ha mvelele ya shango ḽashu nga kha nyombedzelo ya mbofholowo ya vhufa hashu
Ro dovha hafhu ra fara Samithi ya Lushaka kha Vhuthihi ha tshitshavha, ro sedza kha u fhaṱa lushaka lu na matshilisano, lu londaho nahone lu ḓihudzaho.
Kha u bveledzisa mbekanyamushumo yashu ri ḓo shuma na Vhaambeli vhashu vha Tshumisano ya Matshilisano; maAfurika Tshipembe a ṱhonifheaho u bva kha sekithara dzo fhambanaho dza tshitshavha tshashu.
Ri a ḓihudza madekwana a ḓuvha ḽa ṋamusi ngauri vhukati hashu ri na, vhaambeli vhashu vhavhili vha ṱhonifheaho vha vhuthihi ha tshitshavha, Muhaṱuli Vho Yvonne Mokgoro na Muambeli Vho George Bizos.
Vha hashu,
Ṅwaha uno u swaya bembela ḽa vhu 50 kha u Ṱhaselwa ha Bulasi ḽa Liliesleaf, u Ponya u bva Marshall Square khathihi na u Thoma ha Tsengo ya Rivonia.
Hu khou puḽanwa vhuṱambo ho vhalaho kha ṅwaha woṱhe ha u swaya vhuṱambo u vho vhuraru, hu u itela u swikelela u elelwa ha lushaka nga dzi 11 dza Fulwana.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ri kha ḓi bva u khunyeledza thonamennde yavhuḓi yo bvelelaho ya Tshiphuga tsha Afurika tsha Dzitshaka. Ri fhululedza ngweṋa dza Afurika zwi tshi bva mbiluni, Rephabuḽiki ya Federal ya Nigeria na thimu dzoṱhe dzo dzhenelelaho kha u shela mulenzhe hu u sumbedzisa tshiimo tsha bola ya milenzhe ya Afurika.
Ri livhuwa vhathu vhashu vhoṱhe kha u vha vhatikedzi vha nṱhesa.
Ndo vha na tshikhala tsha u vhonana na Muphuresidennde a Ṱhonifheaho wa CAF Vho Issa Hayatou ndi tshi vha livhuwa kha uri ṋea khuliso ya u vha shango ḽa u farela AFCON.
Vha hashu na dzikhonani,
Sa musi ndo amba mathomoni, Mbekanyamushumo ya Kushumele i ḓo bveledziswa nga nḓila dzo fhambanaho vhunga mishumo ya mihasho i tshi ḓo livhanywa na Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka.
Vha hashu,
Ndi sa athu khunyeledza, kha vha ri ndi ise maipfi a ndiliso kha muṱa wa mulwela mbofholowo vhane vha dovha vha vha axennḓe ḽa pfanelo dza vhathu, Khomureidi Vho Phyllis Naidoo vho ri siaho ṋamusi.
Zwezwino, Khomureidi Vho Amina Cachalia vho ri sia.
Ro vhaiswa vhukuma nga u ṱutshelwa uhu.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vha hashu,
Sa maAfurika Tshipembe, ri tea u isa phanḓa kha u vha na tshipikwa tshithihi tshihulwane – uri shango ḽashu ḽi vhe lushaka lu bvelelaho.
Ḓuvha ḽa Vhuḓi ḽa Vhafunani kha vhathu vhoṱhe!
Ndo livhuwa.
Issued by: The Presidency
Related information
