1. Xiyimo xa Khabinete mayelana na timhaka ta nkoka eka nkarhi wa sweswi
1.1. Khabinete yi navelela khale ka Phuresidente Nelson Mandela ku hatla a hola na ku tshembisa rixaka leswaku u le ku kumeni ka vutshunguri bya xiyimo xa le henhla. Khabinete yi tsakisiwa hi ku va a kombisa ku pfuneka eka vutshunguri naswona yi vuyelela xikombelo eka vahangalasi va mahungu na le ka vaaki ku xixima xihundla xa khale ka Phuresidente na ndyangu wa yena eka nkarhi lowu.
1.2. Khabinete yi khensa ntirho wa Xipano xa Xiyenge xa Mitirho yo Sivela Vukungundzwana (ACTT) xa Ntlawa wa Vululami, Ku sivela Vugevenga na Vusirheleli lexi tumbuluxiweke hi Phuresidente Jacob Zuma hi 2010. I ro sungula eka matimu ya xidemokirasi xa hina, ku va swigevenga leswi nga tirhisa mali ya mfumo na switirhisiwa hi ndlela yo biha ku va swi tiveka na ku va na vutihlamuleri ka swendlo swa vona ku va swi tiviwa hi mani na mani. Ku sivela vugevenga eAfrika-Dzonga eka vukungundzwana swi hi fikisa ekusuhi na xivono xa 2030 laha rixaka ra Afrika-Dzonga ri vumbiwaka hi swipimelo swa nawu swa xiyimo xa le henhla na xindzhuti.
Xiyimo lexi xo tika xi kongomisa eka ku ringeta ku sivela vanhu eka swiyenge swa phurayivhete na swa mfumo ku tinghenisa eka migingiriko ya vukungundzwana na ya swa vugevenga naswona swi kuceteriwa hi ku tiyimisela ka hina eka ku tiyisisa leswaku hinkwavo vaakatiko va kumeka va hlayisekile.
1.3. Khabinete yi tshinya hi vukarhi swinene maendlelo lama nga ha ku humelelaka ya xihlawulambala eka swiphemu swa tiko ra hina. A ku na ndhawu ya xihlawulambala eka tiko ra hina naswona ra xidemokirasi, hambi ku ri eswikolweni swa hina, laha nkoka wa Vumbiwa ra hina ri faneleke ku tlakusiwa na ku sirheleriwa.
Khabinete yi khensa Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo ku va yi hatlile yi teka magoza ya xihatla eka ku tirhana na xihlawulambala eswikolweni na ku xanisiwa eswikolweni. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku tirhisana na mfumo ku lwisana na xihlawulambala loko swi humelela eka rixaka ra ka hina.
1.4. Khabinete yi amukela ku endzela eRiphabuliki ra Afrika-Dzonga hi Phuresidente wa Amerika, Barack Obama leri nga xiphemu xa rendzo ro endzela matiko manharhu, ku nga Senegal, Tanzania na Afrika-Dzonga exikarhi ka 26 Khotavuxika na 3 Mawuwani 2013. Xitirateji xa mbulavurisano wa hina wa swa tipolitiki na Amerika wu ya emahlweni wu tisa ku cinca lokukulu eka mitwanano ya hina exikarhi ka matiko lama mambirhi. Amerika yi tshama ya ha ri ya nkoka eka ntirhisano eka swa mabindzu, vuvekisi, vupfhumba na swa thekinoloji.
1.5. Khabinete yi pasisile nhlengeletano ya xiyimo xa le henhla eka Kimberley Process Certification Scheme (KPCS) leyi khomiweke exikarhi ka 4 na 7 Khotavuxika 2013 eKimberley. Eka swilo swin’wana swa leswi nhlengeletano yi kaneleke hi swona eka ku ndlandlamuxa matshalatshala ya setifikheti ya xikimi xa dayimani yo khwaxa. Leswi i ku tiyisisa leswaku bindzu ra dayimani a ri hakeli madzolonga ya ku fambafamba ka vakokelatlhelo na vanghana va vona lava lavaka ku tekela ehansi mifumo leyi nga enawini. Swibumabumelo swo huma eka nhlengeletano leyi swi ta tekeriwa enhlokweni eka ntshamo wa nhlengeletano leyi nga ta tisa xintshuxo ya KPCS leyi nga ta khomiwa hi ku hela ka lembe leri.
1.6. Khabinete yi tivisiwile leswaku nkhuvo wo tsundzuka Siku ra Lavantshwa ra Xitereko xa le Soweto hi 2013 wu ta fikisa malembe ya xitsundzuxo ya vu ma 37 na leswaku ri ta tlangeriwa ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku tirhisana eka nhluvukiso wa lavantshwa na Afrika-Dzonga ro hava swidzidziharisi”. Khabinete yi amukela ku tinyiketa loku endliweke hi vadyondzi va 1976 eka ku cinca matimu ya tiko na ku veka Afrika-Dzonga eka ndlela yo ya eka xidemokirasi. Khabinete yi vula nakambe leswaku, tanihileswi vantshwa va 1976 va lwela ntshuxeko na ku tumbuluxiwa ka mfumo wa xidemokirasi, vugingirikelatiko hi lavantshwa va namuntlha byi kongomisiwa eka ku humelerisa ku lulamisa ka mitlhontlho ya ku herisa vusweti, mpfumaleko wa mitirho, vuvabyi bya HIV na AIDS, nhluvukiso wa vanhu; na ku tirhisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo biha. Khabinete yi khutaza maAfrika-Dzonga na mihlangano hinkwayo ku tirha kun’we eka ku antswisa vutomi bya lavantshwa na ku lwela ku susa lava xavisaka swidzidziharisi endzeni ka miganga ya hina. Nkhuvo wo tsundzuka Siku ra Lavantshwa etikweni ri ta va kona hi Sonto, hi 16 Khotavuxika 2013 eNewcastle, eKwaZulu-Natal.
1.7. Khabinete ya tinyungubyisa hi Nhlangano wa Machudeni wa Afrika-Dzonga (Cosas) eka nkhuvo wa vona wo tsundzuka wa vu ma 34, lowu nga na timitsu eka ku lwela ntshuxeko, dyondzo ya mahala, ya xiyimo xa le henhla na dyondzo yo yelana. Tiko ri joyina Cosas eka ku tlangela ku humelela ka vona ka xiyimo xa le henhla na le ka ku yisa emahlweni nkoka wa dyondzo eka hinkwavo. Nakambe Khabinete yi khensa vurhangeri bya Cosas ku va byi sungurile matshalatshala eka ku seketela lavantshwa eka ku lwisana na ku tirhisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo biha.
1.8. Khabinete yi sola hi vukarhi maendlelo yo halatiwa ka mahuma eKapa-Vupeladyambu hi vakombisa-ku-vilela ehenhla ka swihambukelo swa mabakiti swo khomiwa hi mavoko. Tanihileswi, Mfumo wu xiximaka mfanelo ya vaakatiko yo kombisa ku vilela, xivumbeko xa muxaka lowu xi hava xindzhuti naswona xi na nxungeto lowukulu wa rihanyo ra khombo eka vaaki na le ka vona vakombisa-ku-vilela. Khabinete yi kombela vaakatiko ku humesela erivaleni swivilelo swa vona hi ndlela leyinene na ku kongomisa eka swiyenge swa mfumo hi ndlela ya xiyimo xa le henhla hi ndlela yo kombisa ku xixima handle ka xiyimo xa vona naswona Khabinete yi khoma swiyenge swa mfumo hi ndlela ya xiyimo xa le henhla swinene handle ka swivilelo swa vona. Khabinete yi ya emahlweni yi kombela swiyenge swa mifumo ku hatlisa swi lulamisa timhaka hi ndlela leyi va tirhisaka Vumbiwa ra hina.
1.9 Mfumo, ehansi ka vurhangeri bya Xandla xa Phuresidente Kgalema Motlanthe, wu hlanganile na varhangeri va swa vukhongeri lava yimelaka Huvo ya Tikereke ta Afrika-Dzonga na Khonferense ya Vafundhisi va Khatholiki va Afrika-Dzonga (SACBC) ku kanela swivilelo swa vona leswaku Gauteng Freeway Improvement Project (GFIP) yi ta khumba eka swisiwana na leswaku mfumo wa tikeriwa eka swilaveko swa swisiwana.
Khabinete yi vula nakambe leswaku mfumo wu pfumelerile swifambo swa mani na mani (leswi tirhisiwaka ngopfu hi swisiwana) eka tigede to hakela mali eka magondzo lama ku hakeriwaka mali eGauteng. Nakambe, ku lulamisa swivilelo swa van’wamimovha van’wana, mfumo wu hungutile tihakelo na ku nghenisa mali leyintshwa leyi pimiweke eka swiyenge hinkwaswo swa timovha.
Khabinete yi khutaza van’wamimovha eGauteng ku titsarisela ti-e-tags na ku tekela enhlokweni phurojeke leyi tanihi xiphemu xa ku fambisa tiko eka ku aka miako ya mfumo.
1.10. Khabinete yi khensisa swipano swa Bolo ya Milenge swa Bafana Bafana na Banyana Banyana na Xipano xa Khirikhete xa Proteas eka ku hlula ka swona eka nkarhi wa sweswi eka bolo ya milenge na khirikhete. Khabinete yi khensisa swipano swa rixaka eka ku hlula ka vona ka matimba swinene eka mavhiki lama nga hundza na ku khutaza maAfrika-Dzonga hinkwavo ku seketela swipano swa hina swa rixaka.
1.11. Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Power FM, xitici lexintshwa xa xiyanimoya xo cincana miehleketo, tanihi xiphemu lexintshwa eka tikhampani ta swa mahungu. Khabinete yi tivisiwile leswaku xitici xi tirhana na timhaka ta swa tipolitiki, vanhu na timhaka ta swa mitlangu tanihi mhakankulu na ku joyina nxaxameto wa swihonzo swa rhediyo leswi nga tirhisiwaka ku tivisa maAfrika-Dzonga mahungu.
1.12. Khabinete yi khensisa Mulawuri-Angarhelo wa Ndzawulo ya Rihanyo, Dok. Malebona Precious Matsoso, ku thoriwa ka yena tanihi xirho na ku un’wana wa Xandla xa Vatshamaxitulu va Huvo ya Huvonkulu ya Nhlangano wa Rihanyo wa Misava ku ringana malembe manharhu.
2. Mikanerisano na swiboho swa nkoka swa Khabinete
2.1. Khabinete yi tivisiwile leswaku Senthara ya Vunhlori ya swa Timali ya Afrika yi ta rhurhela tinhlengeletano to Lulamisa Nhlengeletano ya Lembe na ya Ntlawa wa Mitirho hi ku Angarhela eka swiyenge swa Vunhlori bya swa Timali.
Egmont Group i nhlangano wa swiyenge swa vunhlori bya swa timali ku suka eka 131 wa matiko. Va tshama va karhi hlangana hi ku ringana ku endlela leswaku ntirhisano wa matiko ya misava wu vona ku yisa emahlweni ka vugevenga, ku herisa ku ngungumerisiwa ka mali na ku nyika mali eka swa vutherorisi hi xikongomelo xo sirhelela ndzhuti wa mafambiselo ya swa timali.
2.2. Khabinete yi tivisiwile hi ku hlawuriwa ka Afrika-Dzonga ku tirha eka Huvo ya Ikhonomi na swa Vanhu ya Nhlangano wa Matiko (ECOSOC) eka nkarhi wa 2013 – 2015. Leswi swi nyika nkarhi wa ku vekela Afrika-Dzonga eka xiyimo xa vurhangeri bya timhaka ta nhluvukiso na ku tiyisisa ntirho wa tiko tanihi muhoxi wa xandla loku nga cinceki eka rifuwo.
Afrika-Dzonga ri ta tlhela ri tiyisisa leswaku ECOSOC ri ya emahlweni ri ndlandlamuxa na ku vumba hi vuntshwa ku antswisa ku hlangana eka ku lulamisa mitlhontlho ya matiko ya misava na swilaveko swa matiko lama ma ha hluvukaka.
2.3. Khabinete yi tivisiwile hi xiviko xa vuxirho bya Afrika-Dzonga byo ka byi nga bya Nkarhi Hinkwawo eka Huvo ya Vusirheleli ya Nhlangano wa Matiko (UNSC) ku suka hi 1 Sunguti 2011 ku fika 31 N’wendzamhala 2012.
Xiviko xi hlamusela nkucetelo wa Afrika-Dzonga eka mafambiselo ya mafumelo emisaveni hinkwayo eka malawulelo ya ku rhula na vusirheleli.
Hi mayelana na vumunhu na ku tsakela ka vapfhumba, Afrika-Dzonga eka UNSC ri lava ku leswaku ku herisa madzolonga na ku rhula na ntshamiseko eka Tikonkulu ra Afrika ku va xirhangana. Vuxirho bya UNSC byi tlhela byi nyika Afrika-Dzonga nkarhi wa ku ndlandlamuxa vuxaka na vatirhisani bya matiko ya nkoka lama ma ha hluvukaka – Brazil, India, Nigeria na China – lama avelana vuxirho bya Huvo na Afrika-Dzonga.
3. Nawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile leswaku Nawumbisi wa ku Antswisiwa Vulawuri bya Makhombo byi kandziyisiwa leswaku vaaki va nyika mavonelo.
Nawumbisi lowu wu kongomisa eka ku lulamisa mitlhontlho leyi ku hlanganiwaka na yona exikarhi ka swiyenge swa mfumo endzhaku ka ku sungula ka Nawu wa Vulawuri bya Khombo wa 2002. Ku Antswisiwa swi ta tiyisisa ku tirha ka swifundzankulu swa timasipala mayelana na vutihlamuleri eka ku tumbuluxiwa ka vuswikoti ka nhluvukiso na ku kondleteriwa ka kungu ra vulawuri bya makhombo. Leswi swi katsa matirhiselo ya ntirho wa vulawuri bya makhombo ka ndhawu ya masipala.
Nawu wa Vulawuri bya Makhombo wa 2002 wu kongomisa eka mitirho ya mune: Wu tumbuluxa nhlamuselo ya rimba ra swa xiyenge xa vulawuri bya makhombo; wu tiyisisa nhlamuselo ya pholisi ya nhluvukiso na rimba ra vulawuri bya makhombo. Nawumbisi wu ya emahlweni wu nyika nhlamuselo na ku tiyisisa ka makhombo; naswona eka xifundzankulu swi tirhana na ku nyika mali ka ndhawu leyi a ku ri na makhombo na ku nyika switsundzuxo. Swi nyika Vatinyiketeri va vulawuri va makhombo na ku nyika nseketelo katsongo eka timhaka tin’wana.
3.2. Khabinete yi pasisile ku xikombelo xa Nawumbisi wa Maantswiselo ya Tihakelo ta nhundzu ya Masipala eka Mfumo wa Muganga ePalamende.
Mfumo wa Muganga: Nawu wa tihakelo ta Nhundzu ya Masipala wu hundzukile nawu ku sukela hi 2 Mawuwani 2005. Wu antswisiwile kambirhi hi 2008 na 2009. Ku antswisiwa i ku lava ku susa ku nga twisiseki na ku nyika leswikulu swa xinawu hi ku hetiseka.
Ku antswisiwa ku ta pfumelela vukalaxihundla eka ku vekela mipimo ka swiyenge swa nhundzu yo hambanahambana, hikokwalaho ku yisa emahlweni ku twisisa ka vini va nhundzu eka mavekelo ya mixavo. Ku antswisa a swi nga katsi mitirho ya miako yin’wana ya mfumo (PSI) ku fana na tanihi magondzo, switimela, mpahla ya le ka switici swa swihahampfhuka na switsutsumi, madamu na ku joyina mati ku suka eka mati lama hakeleriwaka. Leswi swa lawuriwa naswona a swi tsandzekisi swiyenge swa phurayivhete. Leswi swi ta tlakusa migingiriko ya ikhonomi exikarhi ka mindzilekano ya masipala.
Nakambe swi ta hoxa xandla eka ntirho wa swa nhluvukiso wa Mabindzu ya Mfumo hi ku hunguta mixavo ya vona leyi vekiweke.
3.3. Khabinete yi pasisile swiphemu swa Milawu ya swa Swikepe swo Bindzula ku andlariwa ePalamende. Milawumbisi leyi yi vumba xiphemu xa ntlawa wa swipimelo leswi endliweke ku nyika ku humesa eka timfanelo ta Afrika-Dzonga ehansi ka Phurotokholo ya Nhlangano wa swa le Lwandle eMisaveni ya1992.
3.3.1 Xikongomelo xa Nawumbisi wa swa Swikepe swo Bindzula (Nhlengeletano ya Vaaki ya Swikweleti) i ku: simeka nawu wa Phurotokholo wa Nhlangano wa swa le Lwandle eMisaveni, Nawu wa 1992; na ku wu pasisa leswaku wu va nawu eku antswisiweni ka Nhlengeletano ya Misava eka Swikweleti swa Vaaki ka Ku Onhiwa hi Nthyakiso wa Oyili, wa 1969. Nhlengeletano ya Vaaki ya Vutihlamuleri yi tumbuluxa na ku lawula xikweleti xa n’wini wa xikepe loyi a nga tsarisiwa.
3.3.2 Xikongomelo xa Nawumbisi wa Swikepe swo Bindzula (Nkwama wa Misava wa Ndziriso wa Nthyakiso wa Oyili) i ku: tirhisa Phurotokholo ya 1992 ya le ka Nhlengeletano ya Misava eka ku Tumbuluxiwa ka Ku Onhiwa hi Nthyakiso wa Oyili, Nawu wa 1971 (Nhlengeletano ya Nkwama).
Nhlengeletano ya Nkwama yi tumbuluxa Nkwama wa misava, lowu vuriwaka Nkwama wa Misava wa Ndziriso wa Nthyakiso wa Oyili (IOPC). Xikongomelo xa Mali i ku hakela ndziriso eka vaxanisiwa hi ku onhiwa hi nthyakiso (endzeni ka nhlamuselo ya Nhlengeletano ya Swikweleti swa Vaaki) laha va nga kotangiki ku kuma ndziriso, kumbe ndziriso hi ku hetiseka, ehansi ka mitirho ya Nhlengeletano ya Swikweleti swa Vaaki. Nkwama wa IOPC wu kuma mali ya wona ku suka eka vini va swikepe swo rhwala mindzhwalo.
Nawumbisi wa Xikweleti xa Vaaki na wa Tinhlengeletano ta Nkwama swi tirhana na swivutiso swa swikweleti na ndziriso ka ku lahlekeriwa kumbe onhakeriwa loku vangiweke hi ntluleto wa ku huma kumbe ku pfuta loku nga heriki ka oyili emathangini.
3.3.3 Nawumbisi wa swa Swikepe swo Bindzula (Nawumbisi wa Minyikelo eka Nkwama wa Misava wa Ndziriso eka Nthyakiso wa Oyili) na Nawumbisi wa swa Swikepe swo Bindzula (Mafambiselo ya Nkwama wa Misava wa Ndziriso wa Nthyakiso wa Oyili) wu nyika ku simekiwa ya Phurotokholo ya Nhlangano wa swa le Lwandle eMisaveni eka Ku tumbuluxiwa ka Nkwama wa Misava ka Ku Onhiwa ka Nthyakiso hi Oyili, hi Afrika-Dzonga.
Nawumbisi wa Mafambiselo wu ta nyika mafambiselo ya xinawu eka ku pfuna Xiyenge xa Xibalo xa Afrika-Dzonga (SARS) ku lawula ku hlengeletiwa ka mali ya ku Hoxa xandla ya Nkwama wa Misava wa Ndziriso wa Nthyakiso wa Oyili. Nawumbisi wa Mali leyi Hlengeletiweke i mali leyi Nawumbisi yi barisa na ku hlengeleta ka mali leyi hlengeletiwaka leyi faneleke ku hakeriwa eka Nkwama.
4. Ku thoriwa ka vanhu
4.1. Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka nkombo (7) wa swirho eka nkarhi wo ringana ntlhanu (5) wa malembe ku suka hi 12 Khotavuxika 2013, ku tirha eka swa Mitlangu na le ka Xiyenge xa Mphakelo wa swa Vuhungasi, hi ku landza Nawu wa Lotteries (Nawu wa Nomboro ya 57 wa 1997).
a. Dokodela Vukile Charles Mehana;
b. Tatana Thandisenzo Aleck Skhosana;
c. Manana Muditambi Ravele;
d. Manana Annamarie Louise van Wieringen;
e. Manana Krubavathi Jaram;
f. Tatana Ado Moloabi; na
g. Tatana Goliath Munro.
4.2. Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka swirho swinharhu (3) ka nkarhi wa ntlhanu (5) wa malembe ku suka hi 12 Khotavuxika 2013, ku tirha eka swa Vutshila, Mfuwo na Xiyenge xa Mphakelo wa swa Ndzhaka ya Rixaka hi ku landza Nawu wa Lotteries (Nawu wa Nomboro ya 57 wa 1997).
a. Manana Hellen Kentse Makgae
b. Manana Violet Tyamzashe; and
c. Manana Brenda Sesane.
4.3. Khabinete yi pasisile ku thoriwa Ravumbirhi ka Vafambisi vambirhi lava nga riki swirho eka Huvo ya Bangi ya Nhluvukiso ya Dzonga wa Afrika (DBSA) hi ku landza xiyenge xa Nawu wa DBSA, (Nawu wa 13 wa 1997).
a. Manana Thembisa Dingaan
b. Phurofesa Omar Latiff.
4.4 Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka Swandla swa Valawuri-Angarhelo lava landzelaka:
a. Manana Maseapo Kganedi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Mitirho ya Mitlawa eka Ndzawulo wa Vutshila na Mfuwo.
b. Tatana Mpho Joseph Mofokeng: Mulawurinkulu wa swa Tinkota: Tiakhawunti ta Bindzu ra swa Mati eka Ndzawulo ya Timhaka ta Mati.
Swivutiso: Phumla Williams (Mukhomelamuvulavuleri wa Khabinete)
Nomboro ya Vutihlanganisi: 083 501 0139
