MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Madyambulawa, a ndzi ta tsakela ku bula na n’wina mayelana na swilo swa mune leswi nga ni nkoka ku lwa na ntungu wa COVID-19 kun’we ni ku pfuxeleleka ka vanhu va hina na ikhonomi.
Hi leswi landzelaka, xosungula, ku tlakusiwa ka pfhumba ra hina ra nsawutiso wa rixaka; xavumbirhi, magoza lawa hi nga ma tekaka ku yisa emahlweni ku pfuriwa ka ikhonomi ya hina; xavunharhu, ku sunguriwa ka xitifikheti xa nsawutiso; kutani, xavumune, mbhurisano wa hina na United Kingdom ku vuyisa tendzo, vupfhumba na ku xaviselana.
Masiku mangarimangani lama hundzeke, Modelling Consortium ya COVID-19 ya Afrika-Dzonga yi tiyisise leswaku Afrika-Dzonga ri vonakile eka gandlati ra vunharhu ra mitlulelo ya COVID-19.
Gandlati leri, leri a ri fambisiwa hi muxaka wa Delta, a ri ri ni matimba swinene ku tlula magandlati mambirhi lamosungula.
Gandlati leri ri tekile ku tlula 130 wa masiku, naswona a ri lehile hi kwalomu ka mavhiki mambirhi ku tlula gandlati rin’wana ni rin’wana ra lamosungula.
Enhlohlorhini ya gandlati ra vunharhu, a hi kandziyisa 20 000 wa timhangu tintshwa siku na siku.
Eka masiku ya nkombo mo hetelela, nhlayoxikarhi ya timhangu tintshwa a yi ri kwalomu ka 1 800 hi siku.
Ku tlhela ku va ni ku enhla mikarhi hinkwayo ka ku amukeriwa eswibedhlele ni mafu hi COVID-19 eka swifundzhankulu hinkwaswo.
Lawa i mahungu lama amukelekaka eka hina hinkwerhu.
Sweswi a hi hanya ehansi ka ndzhuti wa ntungu ku ringana 574 wa masiku, kutani hinkwerhu ka hina hi twile ku vava.
Hi hlanganile ni ntshikelelo wo tika swinene, kutani lexi tikaka swinene eka leswi i ku va maxaka ya hina votala, vatirhikulobye na vanghana va hi lahlekerile hikwalaho ka ntungu lowu. Ha va rila hi un’weun’we.
Hi ntolovelo hinkwerhu hi lava ku tlhela hi sungula migingiriko yotala leyi a hi nga koti ku endla swotala eka malembe mambirhi lama hundzeke.
Hi lava ku nghenelela eka swa magandzelelo ya xintu, mitlangu ya masiku ya ku velekiwa, micato na mitirho yin’wana yo hungasa ni vanghana va hina na mindyangu hi ntshuxekile.
Hi ni torha ra nkarhi lowu hi nga yaka ekerekeni, eka timoski, tisinagoge ni le tempeleni handle ka swipimelo, ni ku kota ku vukarhana hi tlhela hi qhavulana handle ko vilerisiwa hi ku khomiwa hi vuvabyi.
Vaseketeri va swa mitlangu exikarhi ka hina va swi rindzerile ku tlhelela eFNB, Moses Mabhida, Royal Bafokeng, Newlands, na le Loftus ku nyika matimba eka swipanu swa hina.
Hi lava ku hungasa nakambe hi ntshuxekile emavhengeleni yo xavisa swakudya swo swekiwa, etithavhenini ni le ka tindhawu to hlalela swa tifilimi, naswona hi lava ku teka tendzo nkarhi wihi ni wihi hi ya kwihi ni kwihi lomu hi nga ta ku hlawula hi ntshuxekile.
Mitshuxeko leyi, leyi hinkwerhu hi nga ni torha ra yona, ya fikeleleka.
Kambe hi ta swi kota ntsena ku fika kona loko hinkwerhu hi sawutisiwile naswona hinkwerhu hi ya emahlweni hi landzelela swinawana swa nkoka swa rihanyu.
Hi mpfhuka hi simeka ku hatlisisa nsawutiso wa hina wa rixaka, ku vile wona mpimo wa mahlengeletanelo.
Ku fikela namuntlha hi fambisile ku tlula 17 wa timiliyoni ta mathonsi ya ntlhavelo.
Ku tlula vanhu va 8.6 wa timiliyoni va sawutisiwile hi ku hetiseka, laha ku nga ku tlula n’we xa ntlhanu wa vanhu lavakulu.
Xa nkoka swinene, 60% ya MaAfrika-Dzonga lava nga ni malembe ya le henhla ka 60, naswona 50% ya vanhu lava nga ni malembe ya le xikarhi ka 50 na 59 sweswi va se va amukele kwalomu ka thonsi rin’we ra ntlhavelo.
Tinhlayo leti ti hi nyika ntshembo ni ku titshemba.
Hi kongome ku sawutisa 70% wa vanhu lavakulu eAfrika-Dzonga loko lembe ri hela.
Loko ho fikelela xikongomelo lexi, Ndzawulo ya Rihanyu yi pimanyeta leswaku hi nga ponisa vutomi bya kwalomu ka 20 000.
Sweswo swi yimela 20 000 wa vanhu – vamanana, vatatana, vafana na vanhwanyana – lava rifu ra vona ri nga siveriwaka loko votala va hina hi hlawula ku sawutisiwa.
Ku fikelela xikongomelo xa hina hi fanele ku fambisa ntlhandlekelo wa 16 wa timiliyoni ta mathonsi ya ntlhavelo lembe leri, leswi ringanaka kwalomu ka 250 000 wa thonsi rosungula ra misawutiso siku rin’wana ni rin’wana ra ntirho ra vhiki rin’wana na rin’wana ku fikela exikarhi ka N’wendzamhala.
Ha swi tiva leswaku loko u karhi u kula, u va ekhombyeni lerikulu ra leswaku u ta khoma hi vuvabyi byo tika swinene bya COVID-19 kumbe u ta lava ku amukeriwa exibedhlele.
Hi tlhela hi swi tiva leswaku khombo ra rifu ro vangiwa hi COVID-19 ri le henhla exikarhi ka vadyuhari ku tlula vanhu lavatsongo.
Ku ponisa vutomi ni ku sivela switirhisiwa swa hina swa rihanyu na vatirhi eka ntshikeleo, hikwalaho hi endle xirhangana xo sawutisiwa lava nga ni malembe ya le henhla ka 50 ni lava nga ni malembe ya le henhla ka 60.
Leswi a swi vuli leswaku vanhu lava nga ni malembe ya le hansi ka 50 a va le khombyeni.
Eka tin’hweti leta ha ku hundzaka, hi vone nhlayo leyi tlakukeke ya vanhu lavatsongo va amukeriwa eswibedhlele naswona va karhi va fa hikwalaho ka COVID-19.
Hi xona xivangelo lexi endleke leswaku ku sukela hi ti20 ta Mhawuri hi engeteleke nongonoko wa hina wa nsawutiso eka vanhu hinkwavo lava nga ni malembe ya le henhla ka 18 hi vukhale eAfrika-Dzonga.
Hambiloko hi kote ku humelela swinene, naswona hi hlayise mathonsi yo ringana ya ntlhavelo wa vanhu lava hi va kongomeke, nongonoko wa hina wa nsawutiso wa ha nonoka swinene.
Hikokwalaho hi teke xiboho xo antswisa pfhumba ra hina ra nsawutiso hi ku simeka pfhumba ra ‘Vooma Vaccination Weekends’ ku sukela mundzuku.
Pfhumba ra Vooma Vaccination Weekends ri ta fambisiwa etikweni hinkwaro ku hlohlotela vanhu va hina leswaku va sawutisiwa.
Ha swi tiva leswaku ku ya eka tindhawu ta nsawutiso exikarhi ka vhiki swi nga va swi tikela vanhu votala, ngopfungopfu lava tirhaka, lava faneleke ku famba mipfhuka yo leha, kumbe va ri ni mitirho ya ndyangu.
Lava va nga ta ka va nga koti ku kuma ntlhavelo exikarhi ka vhiki va nga tirhisa nkateko lowu.
Mundzuku, hi siku ra 1 Nhlangula na hi Mugqivela wa ti2 ta Nhlangula, hi ta va hi pfula tindhawu ta nsawutiso etikweni hinkwaro ku fikelela ku tlula hafu ya miliyoni ya vanhu.
Ndzawulo ya Rihanyu yi hlawule swifundzhatsongo swa nkoka eka xifundzhankulu xin’wana ni xin’wana ku ya hi nhlayo ya vanhu lava nga sawutisiwangiki ni nsawutiso wa sweswi wo angarhela eka xifundzhatsongo xin’wana ni xin’wana.
Leyi ku ta va Vooma Vaccination Weekend yo sungula eka ndzandzelelana wa minongoloko yo fikelela vaaki.
Varhangeri vo huma eka mihlangano yo hambana ya swa tipolitiki, mihlangano ya vaaki, varhangeri va swa vukhongeri, varhangeri va swa ndhavuko, mitirho na mabindzu va ta hlohlotela vaaki ku tshama va hlayisekile hi ku sawutisiwa.
Xandla xa Presidente na mina, ku katsa na Vaholobye, Swandla swa Vaholobye, Tindhunankulu, vaMEC, Vameyara na Vakhanselara, na vona va ta ya emigangeni hi Ravuntlhanu na Muqgivela ku hlohlotela vaaki leswaku va sawutisiwa.
Nsawutiso i mahala eka un’wana ni un’wana loyi a tshamaka eAfrika-Dzonga, kumbexana u nga va muaki wa Afrika-Dzonga kumbe u huma eka tiko rin’wana.
U nga ya eka mfumo kumbe eka swiyimisiwa swa rihanyu swo ka swi nga ri swa mfumo leswi phakelaka misawutiso, hambiloko u ri hava mpfuno wa swa vutshunguri.
U nga ya eka ndhawu ya nsawutiso ya le kusuhi u ri ni pasi ra wena kumbe vumbhoni byin’wana byo titivisa kutani u titsarisela eka ndhawu yoleyo.
Hi Vooma Vaccination Weekends ku tlhela ku va nkateko ku tekela enhlokweni switsundzuxo swo tala leswi endliweke hi vatirhi va swa rihanyu lava rhangaka emahlweni na vafambisi va vukorhokeri bya swa rihanyu – ku suka eka vatirhi va hina va le migangeni va swa rihanyu lava fambeke muti hi muti va hlohlotela vanhu ku ya eka tindhawu ta nsawutiso ni le ka vatirhi va hina eka tindhawu teleto ku katsa ni swifambo swa mfikelelo wa vaaki naswona ni le ka switirhisiwa swa rihanyu etikweni hinkwaro.
Hi tlhela hi tsakela ku tekela enhlokweni nhlayo leyikulu ya vapfuni lava pfuneke ku katsa na swipfuno swo tala hi varhangeri va miganga.
Hi fanele ku hoyozela matimba lama endliweke hi mabindzu ya ku endla leswaku vatirhi va vona va sawutisiwa.
Hi rhamba mabindzu hinkwawo ku fambisa nsawutiso wa vatirhi va vona ni ku hlohlotela vatirhi va vona leswaku va sawutisiwa.
Ku tinghenelerisa ka swiyenge hinkwaswo swa vanhu eka matimba ya rixaka swi ta va ni nkoka lowukulu swinene eka ku fambisa mihlawulo ya miganga ya mfumo hi Hukuri
Migingiriko yo gangisela nhlawulo yi vanga khombo lerikulu ro hangalasa mitlulela hi vuntshwa.
Un’wana ni un’wana wa hina – ku suka eka varhangeri va mihlangano na vakondleteli ku fika eka vaseketeri na vafambisi va mihlawulo – u ni vutihlamuleri byo tiyisisa leswaku milawu ya landzeleriwa naswona milawu hinkwayo ya swa rihanyu ya landzeleriwa hi nkarhi wa pfhumba ro gangisela nhlawulo.
Khomixini ya Nhlawulo leyi Tiyimelaka yi le ku vekeni ka magoza erivaleni ku tiyisisa leswaku muvhoti wihi ni wihi a nga tirhisa timfanelo ta yena ta xidemokiratiki a ntshuxekile handle ko vonaka laha ku nga ni khombo swi nga ri na nkoka.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Loko ndzi tivisile hi ti12 ta Ndzati leswaku tiko ri nga yisiwa eka Levhele yo Lemukisa yo Hungutiwa ya 2, ndzi boxe leswaku hi ta va hi karhi hi kambisisa xiyimo endzhaku ka mavhiki mambirhi.
Ndzhendzeleko wa sweswi hi ku antswa ka ntungu wu vula leswaku swipimelo swo hlaya leswi nga kona swi nga olovisiwa, ku ya hi swibumabumelo swa Komiti yo Tsundzuxa Vaholobye hi COVID-19.
Hi ku landzelela tihlengeletano ta Huvo ya Rixaka ya Valawuri va Khoronavhayirasi na Huvo ya Vufambisi ya Presidente, Khabinete yi tekile xiboho xo susa Afrika-Dzonga ku suka eka Levhele yo Lemukisa yo Hungutiwa ya 2 ku ya eka Levhele yo Lemukisa yo Hungutiwa ya 1 ku sukela exikarhi ka vusiku bya namuntlha.
Magoza lama landzelaka ma ta landzeleriwa tanihi xiphemu xa Levhele yo Lemukisa ya 1:
- Nkarhi wo yirisa ku fambafamba wu ta cinca, wu ta sungula hi awara ya 12 exikarhi ka vusiku kutani wu hela hi awara ya 4 nimixo.
Swiyimisiwa leswi nga riki swa nkoka ngopfu tanihi mavhekele yo xavisa swakudya swo swekiwa, tindhawu to xavisa byala ni tindhawu ta vutiolori ti fanele ku pfala hi awara ya 11 nivusiku ku kota ku pfumelela vathoriwa ni vaxavi va vona ku tlhelela emakaya ku nga si fika nkarhi wo yirisa ku fambafamba.
- Nhlayo ya le henhla ya vanhu lava pfumeleriwaka ku hlengeletana endzeni ka miako yi ta tlakuka yi sukela eka 250 ku fika eka 750, kutani nhlayo ya le henhla ya vanhu lava pfumeleriwaka ku hlengeletana ehandle yi ta tlakuka yi sukela eka 500 ku fika eka 2 000.
Laha ndhawu yi nga yitsongo swinene ku amukela tinhlayo leti laha ku nga ni mpfhuka lowu ringaneke ku siyiwa exikarhi ka vanhu, kutani a ku nga pfumeleriwi ku tlula 50% wa vanhu lava nga amukeriwaka eka ndhawu yoleyo.
Leswi swi katsa vukorhokeri bya swa vukhongeri, migingiriko ya swa tipolitiki ni tihlengeletano to tihungasela, ku katsa ni mavhengele yo xavisa swakudya swo swekiwa, tindhawu to xavisa byala, tithavhene ni tindhawu leti yelanaka.
- Nhlayo ya le henhla ya vanhu lava pfumeleriwaka enkosini yi ta tlakuka ku suka eka 50 yi ya eka 100. Tanihi le kusunguleni, mirindzelo, tihlengelatano endzhaku ko lahla na tihlengeletano endzhaku ko rila a swi pfumeleriwi.
- Ku xavisiwa ka xihoko – hinkwaswo xo famba na xona ni xo nwela kona – swi ta pfumeleriwa, ku ya hi swipimelo swa ntolovelo swa layisense. Hambiswiritano, a swi pfumeleriwi ku xavisa xihoko endzhaku ka awara ya 11 nivusiku.
- Ku ambala masiki eka tindhawu ta mani na mani swa ha boha, kutani ku hluleka ku ambala masiki loko swi laveka ka ha ri nandzu wa vugevenga.
Tanihi xiphemu xa matimba ku vuyisela swiphemu swo tala swa ikhonomi leswi khumbekeke leswaku swi tlhela swi tirha hi le ku languteni ku tlhela hi olovisa swipimelo, ngopfungopfu hi ku hlonipha migingiriko ya swa mitlangu na ndhavuko.
Tanihi loko ndzi boxile ekusunguleni, hinkwerhu hi ni torha ra ku vuyiseriwa ntshuxeko wa hina, kutani loko hi ya emahlweni hi tirha kun’we tanihi loko a hi ri ekuswiendleni, tindhawu to tala ta migingiriko ti ta pfula.
Ndzawulo ya Rihanyu yi ta hangalasa xitifikheti xa nsawutiso ku nga ri khale, lexi nga ta nyika nsirhelelo ni vumbhoni byo tiyisisa bya nsawutiso.
Xi nga tirhisiwa ku lawula ku teka tendzo, ku fikelela eka swiyimisiwa na tihlengeletano ni migingiriko yin’wana leyi lavaka vumbhoni bya xiyimo xa nsawutiso.
Maendlelo ma hina ma leteriwa hi switsundzuxo hi Nhlangano wa swa Rihanyo wa Misava naswona ma fambisana ni milawu ya matiko ya misava.
Ku xaxameta ni ku ringanisa vumbhoni bya nsawutiso swi ta olovisa ku yirisiwa ka vupfhumba byo hlaya bya matiko ya misava ni ya tiko ra hina ku ringana nkarhi wo leha.
Ku sawutisiwa a hi mayelana ni ku tisirhelela ka wena ntsena kambe ni lava nga ekusuhi na wena.
Nakambe i ku sivela mixaka yintshwa naswona ya khombo yotala leswaku yi nga tumbuluki, tanihi loko xitsongwatsongwana xi kota ku hangalaka ni ku cinca eka vanhu lava nga sawutisiwangiki.
Hambiswiritano, hi fanele ku tsundzuka leswaku hambiloko hi sawutisiwile, hi fanele ku ya emahlweni hi landzelela milawu ya nkoka ku hunguta ku hangalaka ka xitsongwatsongwana ku suka eka munhu un’wana ku ya eka un’wana.
Ha swi tiva leswaku tihlengeletano ta le ndzeni ka miako, ngopfungopfu eka tindhawu leti nga ni ku tsana ka ku hunga ka moya, hi tona xivangelo lexikulu xa mitungu na migingiriko yo hangalasa hi matimba.
Hi fanele ku ya emahlweni hi ambala timasiki ta hina mikarhi hinkwayo loko hi ri eka ndhawu ya mani na mani, ku siya mpfhuka exikarhi ka van’wana ni ku tiyisisa leswaku mikarhi hinkwayo mafisitere ma pfuriwile naswona ku ni ku hunga ka moya wo tenga.
Loko hi ya emahlweni hi landzelela milawu leyi, loko hi khoma nhlayo ya mitlulelo yi va ehansi, naswona swa nkoka swinene loko hi sawutisa nhlayo ya le henhla ya vanhu lavakulu, hi ta khoma ntungu leswaku wu nga ha hangalaki kutani ekuheteleleni, wu ta tshikeleleka leswaku wu ya ehansi.
Hi ku tirhisa matimba yo sivela ku kula ka mitlulelo, matiko mo hlaya emisaveni hinkwayo va hlawule ku hunguta vupfhumba ku suka eka matiko man’wana.
United Kingdom ri endle hi matimba ku yirisa vupfhumba eAfrika-Dzonga hi ku yirisa tiko ra hina.
Leswi swi hi veke eka xiyimo xa ntsandziso, tanihi loko United Kingdom ku ri xihlovo lexikulu xa vupfhumba xa Afrika-Dzonga ku sukela eka matiko ya n’walungu ni vatirhisanikulobye va nkoka eka ku xaviselana.
Loko van’watisayense va UK va vilerisiwe hi mayelana ni vukona bya muxaka wa Beta eAfrika-Dzonga, ntiyiso hileswaku sweswi muxaka wa Delta hi wona muxaka lowu lawulaka swinene etikweni.
Namuntlha nimixo ndzi vile na riqingho na Holobyenkulu wa Britain Boris Johnson ku burisana hi mhaka leyi. Ndzi veke xiyimo xa Afrika-Dzonga eka yena, lexi a xi twisiseke swinene.
Hinkwerhu hi pfumelelanile leswaku swiboho swa muxaka lowu swi fanele ku leteriwa hi sayense naswona ku ni ku tshemba leswaku mbuyelo wu ta va lowunene loko mhaka yi humela erivaleni leswaku yi kambisisiwa eka masiku lamataka.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Sweswi xirhangana xa hina lexikulu i ku tiyisisa leswaku ikhonomi yi pfuxeleleka hi xihatla swinene, leswaku hi ta tumbuluxa mitirho ni ku pfuna mabindzu ku vuyela evutshan’wini bya wona.
Nchumu wun’we lowu hi nga wu endlaka hiloko MaAfrika-Dzonga votala va hlawula ku sawutisiwa, hi ku hatlisa swinene.
Loko vanhu va hina vo tala vo sawutisiwa, hi nga tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga i ndhawu yo hlayiseka kutani hi tlhela hi amukela vapfhumba hi nkarhi wa nguva ya xumumu.
Hi nga tlhela hi sungula migingiriko ya mitlangu ni vuyimbeleri, ku hunguta swipimelo eka mavhengele yo xavisa swakudya swo swekiwa na tindhawu to xavisa byala, kutani hi hlohlotela vanhu ku tlhelela etindhawini ta vona to tirhela va hlayisekile, emavhengeleni ni le ka tindhawu ta mani na mani.
Loko ho fikelela swikongomelo swa hina swa nsawutiso loko lembe leri ri hela, hi nga papalata swipimelo swo ya emahlweni ni ku hatlisisa mpfuxeto wa ikhonomi ya hina hi gerhe ya le henhla.
Ndzi lava ku mi hlohlotela hinkwerhu ku teka mpfuno wa Vooma Vaccination Weekends.
A hi fambeni hi ya sawutisiwa.
A hi tekeni vanghana va hina na mindyangu lava nga si ku sawutisiwaka leswaku va ya sawutisiwa.
Tanihi un’we a hi fikeleleni 70% ya xikongomelo xa hina hi N’wendzamhala.
A hi engeteleni mpimo. Hi Vooma.
Xikwembu a xi katekise Afrika-Dzonga ni ku ya emahlweni xi sirhelela vanhu va rona.
Ndza khensa.
