Xitatimente hi Phuresidente Cyril Ramaphosa hi Ndzima leyi Khatsiweke eka Matshalatshala ya Rixaka ku Kamanyeta Ntungukulu wa COVID-19
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ko va ntsena 11 wa masiku kusukela loko ndzi vulavurisanile na n'wina.
Kutani ndzi vike hi swikombo swa ku tlakuka hi vuntshwa ka mitluletavuvabyi ya khoronavhayirasi eka swiphemu swo hambanahamanaa swa tiko.
Hi siku rero, siku ra vu3 ra N'wendzamhala, tiko ra ka hina ri rhekode kutlula 4 400 ya timhangu tintshwa.
Tolo, siku ra vu3 ra N'wendzamhala, tiko ra ka hina ri rhekode kwalomu ka 8 000 ya timhangu tintshwa.
Nhlayo leyi pfelelaka ya timhangu ta khoronavhayirasi leti tiyisisiweke eAfrika-Dzonga sweswi yi yima eka 866 127.
Tinhlayo leti hi tona xivangelo xa xivileriso lexikulu.
Ku nge he vi na ku kanakana kwihi kumbe kwihi – tiko ri nghenile eka gandlati ra vumbirhi ra mitluletavuvabyi ya khoronavhayirasi.
Loko ku tekeriwa enhlokweni mpimo lowu timhangu letintshwa ti kuleke hawona eka mavhiki mambirhi lama nga hundza, ku na nkoteko hinkwawo wa leswaku loko hi nga teki goza hi ku hatlisa na loko hi nga tirhisani, gandlati lera vumbirhi ri ta tikisa kutlula gandlati lero sungula.
Nhlayoxikarhi ya siku na siku ya timhangu letintshwa etikweni hinkwaro eka 7 wa masiku lama ha ku hundzaka i 74% ehenhla kutlula nkombo wa masiku lama nga hundza.
Eka nkarhi lowu, nhlayo ya timhangu letintshwa yi tlakukile kusuka eka nhlayoxikarhi ya siku na siku ya kwalomu ka 3 800 kufika ehenhlanyana ka 6 600 hi siku.
Nhlayoxikarhi ya siku na siku ya mafu ya COVID-19 yi tlakukile hi kwalomu ka 50% eka nkarhi wo fana kusuka ehenhlanyana ka 100 ra mafu hi siku kufika ehenhlanyana ka 150 wa mafu.
Swifundzakulu swa mune leswi swi nga rhangela gandlati lera vumbirhi i Kapa-Vuhumadyambu, Kapa-Vuyeladyambu, KwaZulu-Natal na Gauteng.
I rosungula eka ntungukulu, vunyingi bya mitluletavuvabyi leyintshwa byi ri exikarhi ka vantshwa, ngopfungopfu lavaya va le ka ntlawa wa malembe hi vukhale wa 15 kufika eka 19 wa malembe.
Swi nga endleka ku ri na swivangelo swo tala swa ntlakuko lowukulu eka mitluletavuvabyi, kambe swihoxaxandlakulu swin'wana swi le ku veni erivaleni.
Tinhlengeletano – ngopfungopfu tinhlengeletano ta vaaki na tiphati – hi tona xihlovo lexikulukumba xa mitumbuluko.
Eka to tala ta tinhlengeletano leti, ku siyiwa ka mpfhuka exikarhi vanhu a swi le ku landzeleriweni, tindhawu ti tele hi mitshungu naswona a ti na nkhuluko wo ringanela wa moya, xibasisaswandla a xi tshami xi vekiwile, naswona vanhu a va le ku ambaleni ka swipfalaxikandza.
Vanhu vo tala va nwa swakunwa leswi nga na xihoko eka swiendleko leswa ‘swihangalasikulu’, laha swi vangaka leswaku vanhu va nga ri na mhaka ngopfu na ku teka magoza ku tisirhelela na ku sivela ntluletavuvabyi.
Xiendleko xa Fesithivhali yo Nyanyula xa le ndzhaku ka matiriki lexa ha ku vaka kona eBallito i xitsundzuxo xo vava xa hilaha tinhlengeletano letikulu ti nga vaka na khombo hakona.
Sweswi ha swi tiva leswaku kwalomu ka 1 000 ra vantshwa kusuka eGauteng lava va yeke eka xiendleko lexi va kamberiwile va kumeka va ri na khoronavhayirasi. Leswi hi nga si swi tivaka hileswaku i vanhu vangani van'wana lava un'wana na un'wana wa vona a va tluleteke vuvabyi.
Ku vuriwa leswaku kufika eka 300 ma mindyangu endzhaku ka swona yi nga va yi tluletiwile vuvabyi.
Ntiyiso wo khomisa tingana hi mayelana na ntungukulu lowu hileswaku tifesithivhali, tikhonsati na tiphati – leswi swi faneleke ku va swiendleko swa ku tsaka na ku tiphina – swi le ku kombeni ka vumbhoni bya ku va swihlovo swa ntluletavuvabyi na vuvabyi, naswona swi nga ha vanga rifu.
Xihlohloteri xin'wana eka ntlakuko wa mitluletavuvabyi i ku tekiwa ka tendzo loku tlakukeke.
Vanhu vo tala a va landzeleli magoza yo sivela tanihiloko va ri karhi va fambafamba exikarhi ka madorobakulu, madoroba na tindhawu ta le matikoxikaya, na le exikarhi ka tindhawu to hambanahambana.
Hi fanele ku lemuka leswaku loko hi tshama hi ri karhi hi teka tendzo, ku na nkoteko lowukulukumba wa ku hangalasiwa ka vhayirasi leyi.
Sweswo swi vula ku ambariwa ka xipfalaxikandza loko u ri eka xifambo xa mani na mani naswona u tiyisisa leswaku mafasitere ma pfuriwile hi mikarhi hinkwayo.
Nakambe swi vula ku hunguta nhlayo ya vanhu lava u tirhisaka nkarhi na vona loko u ri eku tekeni ka rendzo ku endzela ndyangu na vanghana eka swiphemu swin'wana swa tiko.
Swi hlayisekile swinene ku tikatsa na vanhu va maxaka ya wena ya le kusuhisuhi kutlula tinhlengeletano letikulu leti ti nga vangaka vhayirasi leyi ku hangalaka.
Hi ku angarhela swinene, ntlakuko lowukulu eka mitluletavuvabyi wu vangiwa hi vanhu lava nga landzeleleriki maendlelo ya masungulo – naswona ma nga yo olova ku ma landzelela.
Magoza lama i ya nkoka swinene tanihileswi hundziselo hakanyingi wu vangiwaka hi vanhu lava va tluleriweke hi vuvabyi kambe va nga si kombaka swikombeto, loko va ri na swikombeto hakunene, naswona va nga ka va nga swi tivi loko va ri na vhayirasi leyi.
Mipimo ya le hansi swinene ya ntluletavuvabyi eka tin'hweti tingaritingani leti nga hundza yi hi endlile hi debyisa tintambhu swinene hi mayelana na ku ambala xipfalaxikandza ehenhla ka nhompfu na nomu nkarhi hinkwawo loko hi huma hi ya evanhwini.
A ha ha voni nkoka wa ku papalata tindhawu leti nga tala ntshungu, kumbe ku yima 1.5 wa timitara ekule na le kule, kumbe ku tshama hi pfule mafasitere loko hi teka tendzo hi xifambo xa mani na mani kumbe ku fafazela swibasisi eka tindhawu leti tshamaka ti ri karhi ti tirhisiwa.
Hi nghenile eka moya wa Khisimusi wa ha ri nkarhi naswona hi le ku rhambeni ka vanghana na maxaka eka va-hi-hlanganeni.
Hambiswiritano, i ku hluleka ka hina ku landzelela swinenenene magoza lamo sivela ya masungulo hinkwawo hi mikarhi hinkwayo leswi swi hi tiseleke gandlati lera vumbirhi.
Magoza lamo sivela ya vuhlayiseki ma nga ka ma nga tikombi ku va ya ri ya nkoka kufikela loko munhu un'wana loyi u n'wi rhandzaka a tluleriwa hi vhayirasi leyi hikwalaho ka vusopfa bya wena.
Nguva leya makhisimusi sweswi yi tisa nxungeto lowukulukumba eka rihanyu na ku hanya kahle ka rixaka ra hina.
Yi tisa nxungeto lowukulukumba nakambe eka nhlakarhelo wa ikhonomi ya hina.
Leswi swi hikwalaho ka leswi nguva leya makhisimusi hi ndhavuko yi nga nkarhi wa tinhlengeletano, wa ku teka tendzo, wa ku hlangana na vanghana na maxaka, na ku tilondla endzhaku ka lembe lero tika na ku va ra mabibi.
Eka swiyimo leswi, nguva leya makhisimusi ya fana swinene na nkarhi wa Paseka.
I swa nkoka ku tsundzuka leswaku hi nkarhi wa Paseka nan'waka, hi kotile ku hunguta nhlayo ya mitluletavuvabyi hikuva hinkwerhu hi tikhomile, hinkwerhu hi landzelele swipimelo naswona hinkwerhu hi landzelele magoza ya rihanyu ya masungulo.
Eka mhaka leyi, hi tekela enhlokweni vutipfumati lebyi tikereke ti byi endleke ku yimisa swikhongelo swa Paseka, hakunene na vuhoxaxandla lebyi vupfumeri hinkwabyo byi byi endleke elembeni hinkwaro ku hlayisa vutomi.
Tanihilaha hi endleke hakona hi nkarhi wa Paseka, hi dinga ku tlhela nakambe hi landzelela milawu ya rihanyu ya masungulo.
Loko hi nga endli swilo hi ndlela yo hambana nguva leya makhisimusi, hi ta amukela lembe lerintshwa kungari hi ntsako, kambe hi nhlomulo.
Vo tala va vanghana va hina, maxaka na vatirhikulobye va ta tluleriwa hi vuvabyi, van'wana va ta vabya swinene, kasi van'wana, hi ndlela yo khomisa tingana, va ta lova.
Handle ka loko, hi endla swilo hi ndlela yo hambana, leri ri ta va Khisimusi ro hetelela, eka maAfrika-Dzonga vo tala swinene.
Leswi hakunene hi leswi hi nga swi laviki. Hinkwerhu hi lava ku hanya na ku endla leswaku varhandziwa va hina va hanya.
Hikokwalaho i swa nkoka swonghasi leswaku hi teka magoza lama nga tolovelekangiki naswitsanana ku kamanyeta gandlati lera vumbirhi na ku ponisa vutomi, loko hi ri karhi hi tirha ku sirhelela vutihanyisi.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Khumen'we wa masiku lama nga hundza, hi tivise Nelson Mandela Bay ku va tindhawu ta ‘khombo’ ta khoronavhayirasi, hi ku fambisana na endlelo ra hina leri hambanisiweke eka malawulelo ya ntungukulu lowu.
Ku na timasipala tin'wana leti ti nga tlhela ti komba ntlakuko wa matimba swinene eka mitluletavuvabyi.
Holobye wa Rihanyu Dkd Zwelini Mkhize u endzerile tindhawu leti naswona endzhaku ka mikanerisano na vakhomaxiave vo hambanahambana, Khabinete yi bohile ku tlhela yi tivisa swifunzatsongo leswi landzelaka tanihi tindhawu ta khombo ta khoronavhayirasi.
Leswi i:
- Xifundzatsongo xa Sarah Baartman
- Xifundzatsongo xa Garden Route
Leswi hinkwaswo swi vula leswaku swipimelo swo engetela swo fana leswi hi swi tirhiseke eNelson Mandela Bay swi ta tirha eka swifundzatsongo leswi kusuka exikarhi ka vusiku madyambu ya namutlha naswona swi ta ya emahlweni kufikela loko hi vona ku ehla loku nga erivaleni na ku va loku yisekaka emahlweni eka mitluletavuvabyi.
Loko tindhawu leta khombo ta ha lava nkongomiso wo karhi wa miehleketo, nguva leya makhisimusi yi tisa mixungeto yo tivikana etikweni hinkwaro.
Hikokwalaho hi endlile mikanerisano eka swifundzakulu, ku katsa na levhele ya timasipala, hi magoza lama dingaka ku tekiwa ku kamanyeta gandlati lera vumbirhi.
Ku vile na mikanerisano yo angarhela endzeni ka Khansele yo Lawula Khoronavhayirasi ya Rixaka na Khansele yo Tirhisana ya Phuresidente, leyi tisaka vayimeri va mfumo wa rixaka, wa swifundzakulu na wa miganga endhawini yin'we.
Hi ku ya hi swibumabumelo kusuka eka tinhlengeletano leti, Kabinete yi bohile swipimelo swo yisa emahlweni leswi swi dingaka ku rhwexiwa etikweni hinkwaro kusuka exikarhi ka vusiku madyambu ya namuntlha.
Xosungula, hi ta tiyisisa leswaku ku na nsindziso wo tiya swinene wa swipimelo swa vulemukisi swa levhele ya 1 leswi nga kona etikweni hinkwaro hi nkarhi wa nguva leya makhisimusi na kuhundza kwalaho.
Leswi swi katsa xilaveko xa leswaku vachayeri na valawuri va muxaka wihi kumbe wihi wa xifambo xa mani na mani va boheka ku tiyisisa leswaku vakhandziyi hinkwavo va ambala xipfalaxikandza.
Vafambisi kumbe vini va miako, tindhawu kumbe miako ya ximfumo – ku katsa na mavhengele, tisenthara ta mavhengele, na miako ya mfumo – va boheka hi nawu ku tiyisisa leswaku tikhasimende hinkwato leti ti nghenaka eka miako ya vona ti ambala xipfalaxikandza.
Muthori u boheka ku tiyisisa leswaku vatirhi hinkwavo va ambala xipfalaxikandza loko va tirha mitirho ya vona.
Leswi swi rhwexa vutihlamuleri ehenhla ka vini, vafambisi na vathori hinkwavo – na le henhla ka hinkwerhu ka hina – ku tiyisisa leswaku maAfrika-Dzonga va hlayisekile nkarhi wihi na wihi loko va ri eka yihi kumbe yihi ya tindhawu leti.
Vanhu lava nga na vutihlamuleri lava va nga tiyisisiki ku landzeleriwa ka swinawana leswi hi vakhandziyi va vona, tikhasimende kumbe vatirhi va ta boheka ku humesa ndziho kumbe ku pfaleriwa ekhotsweni kufika eka tsevu wa tin'hweti.
Xavumbirhi, hi le ku tekeni ka magoza ku hunguta nxungeto wa swiendleko swa swihangalasikulu.
Swipimelo swa nkarhi wa sweswi eka sayizi ya tinhlengeletano a swi endli ku ringanela ku sivela ku hlengeletana eka xiyimo xa nkarhi wa sweswi laha timhangu tintshwa ti tlakukaka hi ku hatlisa.
Hikokwalaho, tinhlengeletano – ku katsa na tinhlengeletano ta vukhongeri – ti nga ka ti nga ngheneriwi hi kutlula 100 wa vanhu eka swiendleko swa le ndzeni ka miako na 250 eka swiendleko swa le handle ka miako.
Hi mikarhi hinkwayo, ngopfungopfu eka tindhawu letitsongo, nhlayo hinkwayo ya vanhu lava nga endhawini yo karhi yi nga ka yi nga hundzi kutlula 50% ta vundzeni bya ndhawu leyi.
Tinhlengeletano hinkwato ti boheka ku katsa nkhuluko wo ringanela wa moya, ku siyiwa ka mpfhuka exikarhi vanhu, ku ambariwa ka swipfalaxikandza na ku nyikiwa ka xibasisaswandla.
Hikwalaho ka vuswikoti bya hundziselo, tinhlengeletano ta le ndzhaku ka nkosi hinkwato, ku katsa na tiphati ta le ‘ndzhaku ka ku rila’ ti tshimbisiwile.
Wun'wana wa mitlhontlho leyikulukumba leyi hi yi dingaka ku jamelana na yona i mitshungu leyikulu leyi yi khitikanaka yi ya etibuweni na le tiphakeni ta vuhungasi hi tiholideyi ta mani na mani hi nguva leya makhisimusi.
Hi endlile mikanerisano yo angarhela hi mhaka leyi ku endlela leswaku hi kota ku kuma endlelo leri ri hungutaka nxungeto wa hundziselo wa xikalu lexikulu hi ku hunguta nkhumbo wo homboloka eka mabindzu lama nga etindhawini ta le tibuweni.
Hikokwalaho hi twananile ku amukela endlelo leri hambanisiweke, leri ri tekelaka enhlokweni swiyimo swo hambanahambana eka tindhawu to hambanahambana ta tiko.
Eka tindhawu leti nga na mpimo wa le henhlahenhla wa ntluletavuvabyi, tibuwa na tiphaka ta mani na mani swi ta pfariwa hi nkarhi wa nguva leya makhisimusi kusuka hi siku ra vu16 ra N'wendzamhala kufika ra vu3 ra Sunguti.
Leswi swi ta tirha hinkwako eKapa-Vuhumadyambu, xikan'we na le ka xifundzatsongo eKapa-Vupeladyambu.
EKwaZulu-Natal, tibuwa na tiphaka ta mani na mani ti ta pfariwa hi masiku lama hi ndhavuko ma nga masiku ma mphensamphesa ma nguva leyi.
Masiku lama i ya vu16, vu25, vu26 na vu31 ya N'wendzamhala 2020 na ya vu1, vu2 na vu3 ya Sunguti 2021.
Tibuwa na tiphaka ta mani na mani ta Kapa-N'walungu na Kapa-Vupeladyambu – ku ri karhi ku nga katsiwi Garden Route – ti ta tshama ti pfurile eka vaaki eka nguva leya makhisimusi.
Tifesithivhali, vuyimbeleri lebyi chayiwaka ku ri na vanhu, na ku tlanga vuyimbeleri ku ri na vanhu etibuweni swi tshimbisiwile.
Tibuwa na tiphaka leti ti nga pfula eka vaaki ti ta pfula ntsena exikarhi ka awara ya 9 nimixo na awara ya 6 nimadyambu.
Xiyimo lexi xi ta vekiwa tihlo siku na siku hi valawuri va miganga ku tiyisisa leswaku ku landzeleriwa swinawana eka tinhlengeletano na ku tshimbisiwa ka xihoko.
Eka swiyimo, laha ku nga na mitshungu leyikulu kumbe ku landzeleriwa ka xiyimo xa le hansi ka magoza ya vuhlayiseki, tibuwa to karhi na tiphaka ta vuhungasi ti ta pfariwa.
Tiphaka ta rixaka na ta swifundzakulu na tiphaka tin'wana laha magoza yo lawula mfikelelo na swipimelo swo nghena se swi nga kona ti nga ha tshama ti pfurile.
Lexi i xiyimo xo ringa swinene, lexi xi lavaka nkongomiso wa miehleketo lowu nga cincacinciki.
Ndzi lerisile leswaku swirho hinkwaswo swa Khansele yo Lawula Khoronavhayirasi ya Rixaka na vatirhi va nkoka swonghasi va fanele ku tshama va rindzerile ku vitaniwa ku tiyisisa leswaku ku na vuvekatihlo na nhlahluvo lowu nga cincacinciki wa xiyimo etikweni hinkwaro.
Loko xiyimo lexi xo tshhuka xi nyanya, goza ro yisa emahlweni ri ta tekiwa ku sirhelela vanhu va ka hina.
Ndhawu ya vunharhu ya nkongomo eka nkarhi lowu i ku sivela swiendleko swa swihangalasikulu na ku hunguta ndzhwalo ehenhla ka vukorhokeri bya nhlayiso wa swa rihanyu hikwalaho ka ku nwiwa ka xihoko hi ndlela yo pfumala vutihlamuleri.
Hikokwalaho magoza lama landzelaka ma ta simekiwa:
Tiawara ta nkarhi lowu pimiweke endhawini yo karhi ti ta leha swinene, ku sungula hi awara ya 11 nivusiku kutani ti fika emakumu hi awara ya 4 nivurhonga.
Mihlangano leyi nga riki ya vukorhokeri bya nkoka, kukatsa tikhefi to xavisa swakudya swo dyela kwalaho na tibara, ti ta boheka ku pfala hi awara ya 10 nivusiku leswaku vatirhi na tikhasimende ti ta kota ku fika ekaya ku nga si sindzisiwa xinawana xo va endzeni ka miako xa ndhawu.
Xinawana xo va endzeni ka miako xa ndhawu xi endleriwa ku sivela tinhlengeletano leti kokaka kukondza byi va vusiku swinene, loko ku ri karhi ku kotisiwa tikhefi to xavisa swakudya swo dyela kwalaho, tibara na tithavhene ku ya emahlweni swi tirha na ku nghenisa malinghena.
Hinkwerhu hi fanele ku tsundzuka leswaku tiawara ta xinawana xo va endzeni ka miako xa ndhawu ti tlhela ti tirha hi Siku ro Xuxela Khisimusi na Siku ro Xuxela Novinjara. Leswi swi vula leswaku hinkwerhu hi dinga ku cinca ndlela leyi hi tlangelaka hayona swiendleko leswi.
Ku xavisiwa ka xihoko emavhengeleni swi ta pfumeleriwa ntsena exikarhi ka awara ya 10 nimixo na awara ya 6 nimadyambu kusuka Musumbhunuku kufika Ravummune.
Tindhawu to endla vhinyo leti tsarisiweke na mapurasi ya vhinyo swi nga ha ya emahlweni swi nyika miringiso na mixaviso ya vhinyo eka vaaki leswaku va nwela ekule na tindhawu leti hi masiku ya ku hela ka vhiki. Mpfumelelo lowu wu endliwa hikwalaho ka vuhoxaxandla bya nkoka swonghasi bya mihlangano leyi eka sekitara ya vupfhumba eka swiphemu swo talanyana swa tiko.
Ku nwiwa ka xihoko eka tindhawu ta mani na mani, to tanihi tibuwa na tiphaka, swi yirisiwile swinene.
A hi ge pfumeleli tinhlayo letikulu ta vanhu ti hlengeletana endhawini yin'we yihi kumbe yihi ku ri hava swilawuri kumbe milawu leyi faneleke leyi nga kona.
Swipimelo swa nguva leya makhisimusi swi ta pfuxetiwa emasungulweni ya Sunguti hi ku ya hi xiyimo xa ntungukulu lowu etikweni hinkwaro.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Eka ku boha angulo wa hina eka gandlati lera vumbirhi ra mitluletavuvabyi, hi lavile ku ringanisa hi vukheta xidingo xa ku ponisa vutomi na ku sirhelela vutihanyisi.
Ku pfaleriwa ka rixaka loku ku rhwexiweke emasungulweni ka ntungu lowu ku endleriwile ku hlwerisa ku hangalaka ka vhayirasi leyi ku endlela leswaku hi ta kota ku lulamisa hi ku ringanela sisiteme ya hina ya rihanyu ku angula eka ntlakuko wa mitluletavuvabyi.
Hi nkarhi wolowo, a hi nga lunghekelangi ku kondzelela ntlakuko wa xitshuketa wa timhangu na ku amukeriwa eswibedhlele.
Hi dinge ku kuma switirhisiwa na swiphakeriwa swo ringanela, ku endla leswaku ndhawu yo engetela yi kumeka eka miako ya hina ya swa rihanyu, ku letela vatirhi va hina va nhlayiso wa swa rihanyu na ku endla tisisiteme ti va kona ku veka tihlo na ku angula eka maendlekelo ya ntungu lowu.
Ku pfaleriwa ko hetiseka a ku fanerile hakunene ku hlwerisa ntungu lowu kambe a ku nga ta tirha xikongomelo xo fana sweswi.
Eka tin'hweti to talanyana leti nga hundza, hi vekile magoza yo hambanahambana ku tiyisa vuswikoti bya hina ku angula.
Hikwalaho ka ku tirha hi matimba ka vatirhi va hina va nhlayiso wa swa rihanyu, vatirhelamfumo, vativikulu va swa vutshunguri na vatsundzuxi va swa sayense, hi hlengeletile hinkwaswo swa swipfuno swa hina ku sirhelela vanhu va Afrika-Dzonga na ku nyika nhlayiso eka lavaya va wu dingaka.
Mgoza lama hi ma tekeke emasungulweni ya ntungu lowu, na swiendlo swa muAfrika-Dzonga un'wana na un'wana, swi hi kotisile ku ponisa vutomi byo tala seni.
Sweswi, hi boheka ku sirhelela mivuyelo leyi hi yi kumeke na ku tirhisana ku kamanyeta gandlati lera vumbirhi.
Tanihilaha hi endleke hakona kusukela emasungulweni, hi boheka ku tirha hi ku ya hi vumbhoni bya xisayense bya kahle swinene lebyi hi byi kumaka.
Tanihiloko madokodela ma ka hina, vaongori na vatirhi lava tirhanaka na vaaki hi ku kongoma va ri eku tirheni va nga karhali ku sirhelela hina, hi boheka ku tirha hi nga karhali ku va sirhelela.
Kutafika sweswi, kutlula 38 000 ya vatirhi va swa rihanyu lava nga eka sekitara ya mfumo va kamberiwile va kumeka va ri na khoronavhayirasi. Eka lava, kwalomu ka 5,000 va amukeriwile exibedhlele.
Xo khomisa tingana, 391 wa vatirhi va swa rihanyu lava nga eka sekitara ya mfumo va lovile.
Tanihi rixaka, hi kolota swo tala swinene eka vanhu lava xitiyanhlana na ku va vo tiyimisela na le ka mindyangu ya ka vona, hikuva handle ka vona, a hi ta va hi nga fikanga laha.
Tanihiloko hi ri karhi hi jamelana na gandlati ra vumbirhi ra mitluletavuvabyi, hi boheka ku endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka ku seketela na ku sirhelela vatirhi va hina va swa rihanyu.
Handle ka loko hi endla hi ndlela ya vutihlamuleri sweswi, handle ka loko hi landzelela hi mikarhi hinkwayo magoza yo sirhelela ya masungulo lama hinkwerhu hi ma tivaka, hi ta langutana na lembe lerintshwa ra munyama.
Hambileswi ku nga na swipimelo eka yo tala ya migingiriko ya hina ya ntolovelo, nguva leyi yi nga kota havumbirhi ku va yi tele ntsako na ku hlayiseka.
Nguva leya makhisimusi, ndzi mi kombela ku endla mitlangelo ya n'wina yi va leyitsongo na ku papalata mitshungu.
Loko mi tirhisa nkarhi na vanhu van'wana, ndzi mi kombela ku endla tano ehandle, mi tiphina hi maxelo ya ximumu ya Afrika-Dzonga, kumbe hi mpimo lowutsongo mi tiyisisa leswaku mi le ka xivandla lexi nga na nkhuluko wa kahle wa moya.
Ndzi mi kombela ku ambala xipfalaxikandza lexi xi funengetaka nhompfu na nomu wa wena loko mi ri evanhwini, kumbe mi ri swin'we na vanhu lava mi nga tshamiki swin'we.
Ku hava nkoka wa ku ambala xipfalaxikandza exilebvini xa wena, ku xi panga exikahwameni xa wena kumbe ku xi ehlisa loko u vulavula na munhu un'wana.
Tsundzukani ku hlamba swandla swa n'wina hi xisibi na mati ku ringana 20 wa tisekondi kumbe hi xibasisaswandla.
Hungutani ku teka ka n'wina ka tendzo swinene hilaha swi kotekaka hakona. Loko mi fanele ku teka tendzo, tiyisisani leswaku mi teka tendzo hi ndlela leyi hlayisekeke.
Loko mi endzela vanghana na maxaka, hungutani nhlayo ya n'wina ya vanhu lava mi hlanganaka na vona ku ringana vhiki rin'we mi nga si teka rendzo naswona mi ringeta ku tirhisa nkarhi na maxaka ya n'wina ya le kusuhisuhi ntsena kumbe ntlawa lowutsongo wa vanhu hilaha swi kotekaka hakona.
Ha swi tiva leswaku COVID-19 yi khumba vanhu hi ku hambanahambana.
Hi ku ya hi Nhlangano wa Rihanyu wa Misava, vanhu vo tala va tala ku khomiwa hi mavabyi ya mpimo wo vevuka kumbe ya mpimo wa le xikarhi naswona va hlakarhela handle ko amukeriwa exibedhlele.
Swikombeto swo toloveleka swinene i ku hisa ka miri, nkhohlolo wo oma, na nkarhalo. Swikombeto, leswi nga toloveleka switsongo, kambe swa mpimo wa le xikarhi, i ku pandza ka swirho na swivavi, nkolo wo vava, na ndzahlekelo hi nantswo kumbe risema.
Loko u ri na swikombeto leswi, kutani u fanele ku tiveka wexe kusuka eka van'wana.
Loko u ri na swikombeto swo tikisa, swo tanihi ku tikeriwa hi ku hefemuela kumbe ku tlhakamala, xivavi xa le xifuveni, ndzahlekelo hi mbulavulo kumbe mfambafambo, u fanele ku lava mpfuno wa vutshunguri wa xihatla.
Hi kombela leswaku mi tsundzuka leswaku loko u kamberiwile u kumeka u ri na khoronavhayirasi kumbe loko u vile ekusuhisuhi na munhu un'wana loyi a kamberiweke a kumeka a ri na yona, u fanele ku tiveka wexe xikan'wekan'we kusuka eka vanhu van'wana.
Tanihilaha hi vuleke hakona eka nkarhi lowu nga hundza vusirheleri byo tirha kahle byi ri byoxe lebyi hi nga ta va na byona ku lwisana na COVID-19 byi ta va xisawutisi.
Afrika-Dzonga yi fikisile emakumu tiphurosese leti faneleke hinkwato ku tiyisisa vutekaxiave bya yona eka Xitirhisiwa xa Mfikelelo wa Xisawutisi xa Misava Hinkwayo xa COVID-19 xa Nhlangano wa Rihanyu wa Misava.
Xitirhisiwa lexi – lexi tivekaka tanihi COVAX – xi hlengeleta swipfuno na ku avelana nxungeto wa nhluvukiso wa xisawutisi ku tiyisisa leswaku ku va na mfikelelo wo ringana wa swisawutisi loko swi kumeka.
Tanihi xiphemu xa xitirhisiwa lexi, swi languteriwile leswaku Afrika-Dzonga yi ta kuma swisawutisi swa masungulo ku angarhela 10% ta vanhu va yona va rixaka eka xiphemu xa le masungulweni xa haxawa.
Hi tlhela hi va xiphemu xa Xipano xa Xintirhwana xo Kuma Xisawutisi xa Afrika lexi xi nga eku languteni ka tindlela to hakelela tin'wana ku kuma swisawutisi swa matiko ya Afrika ematshan'wini ya COVAX.
Holobye wa Rihanyu i xiphemu xa Xipano lexa Xintirhwana naswona u tlhela a va a ri eku languteni ka swinakulobye swa maendlelo lamatshwa na sekitara leyi nga riki ya mfumo ku tiyisisa leswaku maAfrika-Dzonga va kuma mfikelelo wa xisawutisi lexi tirhaka kahle lexi xi ringanelaka swiyimo swa hina.
Mavhiki mangarimangani lama taka ma ta va ndzingo lowukulu wa vutiyimiseri na ku tikhoma ka hina.
Nkarhi lowu wu ta lava un'wana na un'wana wa hina ku endla swilo hi ndlela yo hambana eka malembe lama nga hundza hikuva lembe leri a ri fani na rin'wana rihi kumbe rihi leri hi nga hanya eka rona.
Swi ta hi lava ku tipfumata vutiphini bya nkarhinyana byin'wana ku tisirhelela hina na van'wana, na ku tiyisisa leswaku hi kota ku tiphina mikarhi yoleyo hi ri swin'we emalembeni lama taka.
Ndza kholwa leswaku un'wana na un'wana wa hina u ta tlanga xiphemu xa yena, loko un'wana na un'wana wa hina a landzelela magoza yo sivela ya masungulo mangarimangani, kutani hinkwerhu hi nga kota ku va na nguva ya makhisimusi ya ntsako – naswona, xa nkoka swinene, hinkwerhu hi nga kota ku va na lembe lerintshwa ra ntsako, rihanyu na ku humelela.
Ndzi mi navelela nguva ya makhisimusi ya mikateko, leswaku mi tshama mi hlayisekile naswona mi va na rihanyu lerinene, na leswaku mi amukela lembe lerintshwa tanihi rixaka leri nga na vun'we na vutiboheleri.
Xikwembu a xi Katekise Afrika-Dzonga na ku sirhelela vanhu va yona.
Ndza khensa.
