MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Hafu ya lembe kwatsa, yi hundzile kusukela loko hi tivise xiyimo xa rixaka xa mhangu hi ku angula eka ntungukulu wa khoronavhayirasi.
Hi nkarhi wolowo, kutlula 15 000 ya maAfrika-Dzonga va lahlekeriwile hi vutomi hikwalaho ka vuvabyi lebyi naswona kutlula 650 000 va tiyisisiwile ku va va tluleriwile hi vuvabyi.
Ikhonomi ya hina na rixaka ra ka hina swi karhatiwile hi ku onhakeriwa lokukulu.
Hi kondzelerile xidzedze xa vukarhi na ku va xo onhetela.nKambe, hi ku yima swin’we, hi tshama ha ha tiyimiserile, hi xi kondzelerile.
Tin’hweti timbirhi leti nga hundza, emaninginingini ya xidzedze, a hi rhekoda 12,000 wa timhangu tintshwa hi siku. Sweswi, hi nhlayoxikarhi hi le ku rhekodeni ehansi ka 2,000 wa timhangu hi siku.
Sweswi hi na mpimo wa nhlakarhelo wa 89%.
Hambiloko swipimelo swi olovisiwile eka n’hweti leyi nga hundza hi ku cincela eka levhele ya vulemukisi ya 2, ku vile na ku ehla ko nonoka, kambe ko phikelela ka mitluletavuvabyi leyintshwa, ku amukeriwa eswibedhlele na mafu.
Ku laviwa ka mibedo ya xibedhlele, michini yo pfuneta ku hefemula, moyatenga na swilaveko swa vutshunguri swa nkoka swin’wana ku tlhele ku hunguteka hi ndlela leyi phikelelaka.
Hi humelerile eka ku hlula xiyimo xa ntungukulu lowu loko hi ri karhi hi sirhelela vuswikoti bya sisiteme ya hina ya swa rihanyo.
Ndzi navela ku mi hoyozela, vanhu va Afrika-Dzonga, eka mfikelelo lowu na le ka magidi ya vutomi lebyi ponisiweke hikwalaho ka swiendlo swa nhlanganelo.
Mfikelelo lowu wu tlhele wu tekeriwa enhlokweni hi Nhlangano wa Rihanyo wa Misava lowu a wu ri eku tirhisaneni swinene na hina ku tiyisa angulo wa hina.
Tanihilaha hi vuleke hakona ekusunguleni va yile emahlweni va hi nyika switsundzuxo na swona va pfange no rhumela vativinkulu va vona etikweni ra ka hina.
Hi khensa nseketelo hinkwawo lowu hi wu kumeke kusuka eka Mulawuri-Jenerala wa Nhlangano wa Rihanyo wa Misava eGeneva, xikan’we na Senthara ya Vulawuri na Nsivelo wa Mavabyi ya Afrika.
Hambileswi hi khatseke ndzima yo tivikana, vanhu va ka hina vo tala va ha tluleriwa hi vuvabyi naswona van’wana va lahlekeriwa hi vutomi.
Hi mpimo wihi kumbe wihi, ha ha ri exikarhi ka ntungukulu lowu wa khombo. Ntlhontlho wa hina lowukulukumba sweswi – na xintirhwana xa hina xa nkoka swonghasi – i ku tiyisisa leswaku a hi hlangani na ku tlakuka kuntshwa eka mitluletavuvabyi.
Matiko mo talanyana emisaveni hinkwayo ma hlaseriwile hi ‘gandlati ra vumbirhi’ kumbe ku tumbuluka hi vuntshwa ka mitluletavuvabyi.
Matiko lama yo hlayanyana ya hundzile maninginingi ya vuvabyi lebyi naswona ya tikombile ya tisile xitsongwatsongwana lexi ehansi ka vulawuri.
Man’wana ma wona ya vile ya susile vunyingi bya swipimelo eka nghingiriko wa swa ikhonomi na swa vanhu.
Eka swiyimo swo tala, gandlati ra vumbirhi a ri tikile swinene kutlula lero sungula.
Matiko yo talanyana ya bohekile ku rhwexa hi vuntshwa ku pfaleriwa ka matimba.
Angulo wa hina wa rihanyo ra vaaki sweswi wu kongomile eka ku hungutiwa ku ya emahlweni ka ku hundziseriwa ka xitsongwatsongwana lexi na ku lulamiseriwa ka ku tumbuluka hi vuntshwa loku nga tshukaka ku va kona.
Sweswi hi tekile xiboho xa ku tshama hi ri karhi hi engetela ku kamberiwa ka khoronavhayirasi.
Hikwalaho ka ku ehla eka mitluletavuvabyi yintshwa na ntshikelelo lowu hungutekeke eka miako ya hina ya swa rihanyo, sweswi hi na vuswikoti byo ringanela ku ndlandlamukisa mipimo ya ku kambela.
Exikarhi ka mikhetekanyo ya vanhu, sweswi hi ta kota ku kambela hinkwavo lavaya va amukeriweke exibedhlele, vavabyi lava taka exibedhlele kambe va nga amukeriwi lava nga na swikombeto swa COVID-19, na vanhu hi un’weun’we lava va veke ekusuhisuhi na timhangu leti tiyisisiweke hambiloko vona hi voxe va ri na swikombeto kumbe va ri hava.
Hi le tlhelo ka ku kamberiwa loku engeteleke, hi le ku antswiseni ka ku landzelerisa lava u hlanganeke na vona hi ku tirhisiwa ka app ya selifoni ya COVID-19 Alert South Africa na pulatifomo ya COVID-19 Connect WhatsApp.
Tisisiteme to kambela na to landzelerisa lava u hlanganeke na vona leti ti tirhaka kahle ti ta hi kotisa ku kuma hi ku hatlisa na ku kamanyeta ku tumbuluka ku nga si hangalaka ku ya emahlweni.
Ndzi lava ku endla xikombelo madyambu lama eka munhu un’wana na un’wana loyi a nga na selifoni leyi nga na inthanete eAfrika-Dzonga ku dawuniloda app ya selifoni ya COVID-19 Alert eka Apple App Store kumbe Google Play Store.
App leyi yi hakerisiwa xibalo xa ziro hi tinetiweke ta tiselifoni, hikokwalaho u nga kota ku yi dawuniloda ku ri hava tihakelo ta data tihi kumbe tihi.
Hi ku tirhisa thekinoloji ya Bluetooth, app leyi yi ta lemukisa mutirhisi wihi kumbe wihi loko a vile ekusuhisuhi na mutirhisi un’wana wihi kumbe wihi loyi a kamberiweke a kumeka a ri na khoronavhayirasi eka 14 wa masiku lama nga hundza.
App leyi i xikalavito, a yi hlengeleti vuxokoxoko bya munhu yena n’wini byihi kumbe byihi, naswona a yi landzelerisi ndhawu leyi munhu wihi kumbe wihi a nga eka yona.
Ndzawulo ya Rihanyo yi tlhele yi tumbuluxa tisisiteme ta WhatsApp na ta SMS ta vanhu lava nga hava tiselifoni leti nga na inthanete ku va nyika mivuyelo ya swikambelo na ku va lemukisa loko va vile eka xiyimo xihi kumbe xihi lexi nga tshukaka xi vile na khoronavhayirasi.
Ku landzelerisiwa ka lava u hlanganeke na vona i goza ro sivela ra nkoka ku tisirhelela wena na maxaka na vanghana va wena.
Hi ta va hi endla mbalango wa tiko hinkwaro ku hlela tilevhele ta xiviri ta ntluletavuvabyi erixakeni.
Mbalango lowu – lowu tivekaka tanihi mbalango wa mpimo wa vukona bya xitsongwatsongwana erixakeni – wu tirhisa swikambelo swa swilwisaswitsongwatsongwana ku vona loko munhu a vile eka xiyimo lexi nga na khoronavhayirasi.
Ndzavisiso wa tiko hinkwaro wu ta kotisa van’watisayense ku kumbetela mpimo wa mitluletavuvabyi leyi nga riki na swikombeto na nsawuto erixakeni xikan’we na ku twisisa ku antswa tipatironi ta ku hundziseriwa ka xitsongwatsongwana lexi.
Hi ya emahlweni hi hlayisa vuswikoti bya hina bya nhlayiso wa swa rihanyo ku tiyisisa leswaku hi kota ku lawula ku tumbuluka loku nga endlekaka kwihi kumbe kwihi ka mitluletavuvabyi hi ndlela leyi tirhaka kahle, na ku tiyisisa leswaku munhu un’wana na un’wana u kuma nhlayiso lowu a wu dingaka.
Ndzawulo ya Rihanyo yi le ku tirhisaneni na tiyuniyoni to yimela vatirhi na vakhomaxiave van’wana ku tiyisisa leswaku vatirhi va vuthu ra le mahlweni va nhlayiso wa swa rihanyo na van’wana hinkwavo va kuma switirhisiwa swa nsirhelelo wa munhu yena n’wini na swiyimo swo tirha swo hlayiseka.
Ndzi navela ku khensa vatirhi va vuthu ra le mahlweni eka ku boxa xiphiqo xa vuhlayiseki hi ndlela leyi nga erivaleni yo twisiseka na hi ndlela yo fanana swinene.
Ndzi navela ku va khensa eka vutiyimiseri bya vona ku ongola vanhu va ka hina na vutipfumati lebyikulu lebyi va byi endleke.
Loko ha ha ri eku tirheni ku sivela ku hundziseriwa ku ya emahlweni ka xitsongwatsongwana lexi, hi tlhela hi va hi ri eku lulamiseni ka nkarhi lowu xisawutisi xi nga ta kumeka hawona.
Ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga yi kota ku fikelela xisawutisi lexi tirhaka kahle hi ku hatlisa hilaha swi kotekaka hakona na hi mipimo yo ringanela ku sirhelela vanhu hinkwavo, tiko ri le ku tekeni ka xiave eka pfhumba ra misava hinkwayo hi Nhlangano wa Rihanyo wa Misava ku hlengeleta swipfuno swa nhluvukiso na ku hangalasiwa ka xisawutisi.
Hi ku tirhisa pfhumba leri, Afrika-Dzonga yi tikatsa na matiko man’wana eka ku seketela minongonoko ya nhluvukiso wa swisawutisi yo talanyana na ku lava mfikelelo wo ringana wa swisawutisi hi hakelo ya le hansi swinene.
Hi ku tirhisa xiyimo xa hina tanihi mutshamaxitulu wa Yuniyoni ya Afrika, hi vile hi ri eku seketeleni ka mfikelelo wo ringanela emisaveni hinkwayo ku endlela leswaku ku nga vi na tiko leri siyiwaka endzhaku.
Hi tlhela hi va hi ri eku vekiseni eka vuswikoti bya hina vini ku humesa na ku hangalasa xisawutisi laha tikweni, ku endlela leswaku Afrika-Dzonga yi kota ku tlanga xiavekulu eka matshalatshala ya ku ndlandlamukisa mfikelelo wa swisawutisi.
Tiko ra ka hina se ri le ku tekeni ka xiave eka miringeto ya swisawutisi swinharhu, leswi swi kombisaka vuswikoti bya muganga wa ka hina wa swa sayense.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu, N’hweti leyi nga hundza, ku hunguteka ko tivikana eka mitluletavuvabyi yintshwa swi kotisile tiko ku cincela eka levhele ya vulemukisi ya khoronavhayirasi ya 2. Sweswi, ndzima yo yisa emahlweni leyi hi yi khatseke tanihiloko mitluletavuvabyi yi hungutekile ku ya emahlweni, sweswi hi lunghekerile xiyimo xintshwa eka angulo wa hina eka ntungukulu lowu.
Hi kondzelerile xidzedze xa khoronavhayirasi.
Sweswi i nkarhi wa ku vuyisela tiko ra ka hina, vanhu va rona na ikhonomi ya hina eka xiyimo lexi nga xa ntolovelo swinene, lexi xi yelanaka swinene na vutomi lebyi a hi byi hanya tsevu wa tin’hweti leti nga hundza.
I nkarhi wa ku cincela eka leswi swi nga ta va ntolovelo wuntshwa ntsena loko khoronavhayirasi yi ri exikarhi ka hina.
Loko nghingiriko wa ikhonomi lowukulu wu sungurile kusuka hi Khotavuxika, sweswi i nkarhi wa ku susa swipimelo leswi nga sala eka nghingiriko wa ikhonomi na wa vanhu tanihileswi swi nga hlayiseka hi ndlela yo tivikana.
Endzhaku ka mikanerisano na vayimeri va mfumo wa swifundzakulu na wa miganga, na ku tswonga eka switsundzuxo swa van’watisayense na mivulavurisano na vakhomaxiave vo hambanahambana, Khabinete yi teke xiboho mixo walowu leswaku tiko ri ta cincela eka levhele ya vulemukisi ya 1.
Ku cincela eka levhele ya vulemukisi ya 1 swi ta sungula exikarhi ka vusiku hi Sonto 20 Ndzati 2020.
Ku cinca loku ku tekela enhlokweni tilevhele ta ntluletavuvabyi leti ti tikombaka ti ri ehansi na leswaku ku na vuswikoti byo ringanela eka sisiteme ya hina ya swa rihanyo ku lawula xidingo xa nkarhi wa sweswi.
Ku cincela eka levhele ya vulemukisi ya 1 swi ta vula ku olovisiwa ku ya emahlweni ka swipimelo eka tinhlengeletano.
- Tinhlengeletano ta vanhu, ta swa vukhongeri, ta swa tipolitiki na tin’wana ti ta pfumeleriwa, ntsena loko nhlayo ya vanhu yi nga hundzi 50% ta vundzeni bya ntolovelo bya ndhawu, kufika eka mpimohenhla wa 250 wa vanhu eka tinhlengeletano ta le ndzeni ka miako na 500 wa vanhu eka tinhlengeletano ta le handle ka miako.
Milawu ya swa rihanyo, yo tanihi ku hlambiwa ka swandla kumbe ku kutliwa ka swibasisi swa swandla, ku siya mpfhuka exikarhi ka vanhu na ku ambala xipfalaxikandza, yi ta dinga ku landzeleriwa swinene.
- Nhlayo ya mpimohenhla ya vanhu lava va nga ha yaka enkosini yi engeteriwile kusuka eka 50 kufika eka 100 hikwalaho ka nxungeto wa le henhla wa ku hundzisiwa ka xitsongwatsongwana emikosini. Mirindzelo a yi si pfumeleriwa.
- Tindhawu ta vutiolori, mitlangu na vuhungasi – tanihi tijimi na tithiyetara – leti a ti pimeriwile ku nga tluli 50 wa vanhu, sweswi ti ta pfumeleriwa ku rhurhela kufika eka 50% ta vundzeni bya ndhawu tanihilaha swi kumisisiwaka hakona hi xivandla xa fuloro lexi nga kona, ku ri karhi ku landzeleriwa ku siyiwa ka mpfhuka exikarhi ka vanhu na milawu ya swa rihanyo yin'wana.
- Swipimelo leswi nga kona eka swiendleko swa mitlangu swi ta tshama swi ri eku tirheni.
Laha hi lavekaka eka swikongomelo swa ntsariso wa vavhoti kumbe ku vhota ko hlawuleka, Khomixini ya Nhlawulo leyi Tiyimelaka yi ta pfumeleriwa ku endzela tisenthara ta swa makhotso, miako ya swa vutshunguri, makaya ya vadyuhari na mihlangano yo yelana yin'wana.
Leswi swi ta landzelela milawu ya swa rihanyo hinkwayo, ku katsa na ku ambariwa ka xipfalaxikandza na ku hlamba swandla kumbe ku kutla swibasisi swa swandla.
Rin'wana ra magoza ya le kusunguleni lama hi ma tekeke ku kamanyeta ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi a ku ri ku tshimbisa ku fika ka swihahampfhuka swa matiko ya misava na ku pfala mindzilekana ya ka hina.
Hi ku cincela eka levhele ya vulemukisi ya 1, hi katsongotsongo na hi vurhonwana hi ta olovisa swipimelo eka ku teka rendzo ka matiko ya misava.
Hi ta pfumelela ku teka rendzo ku nghena na ku huma eAfrika-Dzonga ku ta endla bindzu, vuhungasi na ku teka rendzo kun’wana kusukela hi 1 Nhlangula 2020.
Leswi swi ta va swi ri karhi swi landzelela magoza yo kamanyeta na ku hunguta yo hambanahambana:
- Ku teka rendzo swi nga pimeriwa kuya na kusuka eka matiko yo karhi lama ma nga na mipimo ya ntluletavuvabyi ya le henhla. Nxaxamelo wa matiko lama wu ta kandziyisiwa hi ku ya hi data ya xisayense leya ha ku humaka.
- Vatekarendzo va ta kota ntsena ku tirhisa yin’we ya tindhawu to kambela ku nghena na ku huma etikweni ta le misaveni leti ti tshameke ti ri karhi ti tirha hi nkarhi wa ku pfaleriwa kumbe yin’we ya timbalakulu ta vuhahiselo letinharhu: Timbala ta Vuhahiselo ta Matiko ya Misava ta King Shaka, OR Tambo na Kapa.
- Xikan’wekan’we loko va fika, vatekarendzo va ta dinga ku humesa mbuyelo wa xikambelo xa COVID-19 lowu kombisaka ku va hava xitsongwatsongwana lowu nga riki kutlula 72 wa tiawara hi vukhale kusuka eka nkarhi wa ku suka lomu va taka hi kona.
- Laha mutekarendzo a nga endlangiki xikambelo xa COVID-19 a nga si suka, u ta laveka ku tshama eka nhlambulo lowu bohaka hi ku tihakelela yena n’wini.
- Vatekarendzo hinkwavo va ta hleriwa loko va fika naswona lava va taka va ri na swikombeto va ta laveka ku tshama enhlambulweni kufikela loko xikambelo xa COVID-19 xo vuyelela xi endliwa.
- Vatekarendzo hinkwavo va ta komberiwa ku vekela app ya le ka selifoni ya COVID-19 Alert South Africa.
Matiko lama ma tirhiseke muxaka lowu wa app ma kotile ku lawula ntungukulu lowu wa xitsongwatsongwana hi ndlela leyi tirhaka kahle swinene.
Eka ku lulamisa ku pfuriwa hi vuntshwa ka mindzelakana ya hina, tindlu ta vuyimeri bya tiko ta Afrika-Dzonga leti nga endzhandzheni ti ta pfula leswaku ku ta endliwa swikombelo swa tivhisa naswona tivhisa ta nkarhi wo leha ti ta tlhela ti endliwa hi vuntshwa.
Sekitara ya vupfhumba hi yin’wana ya swilawuri swa hina swa ikhonomi leswikulu.
Hi lunghekile ku pfulela nakambe misava tinyangwa ta hina, na ku rhamba vatekarendzo ku tiphina hi tintshava ta hina, tibuwa ta hina, madorobakulu ma hina lamo nyanyula na mitanga ya hina ya swiharhi swa nhova hi ku hlayiseka na hi vutitshembi.
Nakambe tanihi xiphemu xa ku vuyela hi katsongotsongo eka nghingiriko wa swa ikhonomi na swa vanhu:
- Tiawara ta xinawana xa nkarhi lowu pimeriweke ku va u ri ekaya ti cinciwile. Xinawana xa nkarhi lowu pimeriweke ku va u ri ekaya sweswi xi ta tirha exikarhi ka vusiku na 4am.
- Ku xavisiwa ka byalwa eka tindhawu to xavisa ku ya nwela ekaya sweswi swi ta pfumeleriwa kusuka hi Musumbunuku kufika hi Ravuntlhanu, kusuka hi 09:00 kufika hi 17:00.
- Byalwa byi ta pfumeleriwa ku nwiwa endhawini leyi byi xavisiwaka eka yona eka tindhawu leti nga na tilayisense ntsena naswona ku ri karhi ku landzeleriwa hi ku hetiseka xinawana xa nkarhi lowu pimeriweke ku va u ri ekaya.
Eka masiku mangarimangani lama landzeleka, swinawana leswi pfuxetiweke swi ta kandziyisiwa naswona Vaholobye va ta nyika vuxokoxoko hi ku hetiseka.
Ndzawulo ya Vukorhokeri bya Mfumo na Mafambiselo ku nga ri khale yi ta nyika vatirhelamfumo hinkwavo tisekhula hi mayelana na magoza lama ma nga ta kotisa ku vuyela eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo eka matirhelo ya vutalo hi ku hlayiseka naswona ku ri hava ku hlwela loku nga fanelangiki.
Hikuva ku na swipimelo leswa ha saleke swo talanyana leswi swi nga rhwexiwa ntsena hi ku tirhisa swinawana swa timhangu, se hi engeterile xiyimo xa rixaka xa mhangu hi n’hweti kufika 15 Nhlangula 2020.
Ku cincela eka levhele ya vulemukisi ya 1 swi susa swo tala swa swipimelo eka nghingiriko wa ikhonomi, hambileswi swi nga teka nkarhinyana swi nga si hlayiseka leswaku tisekitara hinkwato ti vuyela eka matirhelo ya vutalo.
Ku laviwa na ku phakeriwa ka tinhundzu na vukorhokeri ka le matikweni ya misava na laha tikweni eka tisekitara tin’wana swi ta tshama swa ha ri ehansi ku ringana nkarhi lowu taka lowu nga kunguhateriwaka, swi nga ri na mhaka ku susiwa ka swipimelo.
Hikokwalaho i swa nkoka leswaku hi famba hi xihatla ku aka hi vuntshwa ikhonomi ya hina, ku vuyisa ku kula na ku tumbuluxa mitirho.
Endzhaku ka mavhiki yo talanyana ya ku vulavurisana, vatirhisani lava nga na ku tsakela kun’we lava nga eka NEDLAC va khatsile ndzima yo tivikana swinene hi ntwanano wa vaaki lowu nga na ku navela swa le henhla eka nhlakarhelo wa ikhonomi.
Leswi swi yimela ndzima ya nkoka eka matimu ya tiko ra ka hina, swi kombisa leswi swi nga fikeleriwaka loko hi va na vun’we ku jamelana na xirilo lexa xihatla.
Khabinete yi ta aka ehenhla ka ntwanano lowu tumbulukaka wa ku hetisisa kungu ra ku aka hi vuntshwa na nhlakarhelo ra ikhonomi emavhikini lama taka.
Kungu ra ku aka hi vuntshwa na nhlakarhelo leri ri nga ta hetisisiwa ri ta aka ehenhla ka R500 wa tibiliyoni ta mpako wa mphalalo wa ikhonomi na vaaki lowu hi wu tiviseke hi Dzivamisoko, lowu wu nyikeke nseketelo wa nkoka swonghasi wa miti, tikhamphani na vatirhi hi nkarhi wa xidingo lexikulu.
Hi ku tirhisa timali ta nhlayiso ta COVID-19 na ntlakuso wa timali ta nhlayiso leti nga kona, ehenhlanyana swinene ka R30 wa tibiliyoni eka nseketelo wo engetela se ti nyikiwile hi ku kongoma eka 16 wa timiliyoni ta vanhu kusuka eka miti leyi nga swela.
Kutlula 800,000 wa tikhamphani ti vuyeriwile hikwalaho ka xikimi xa nseketelo wa miholo xa UIF na hikwalaho ka timali ta nhlayiso na tiloni leti nyikiweke hi tindzawulo ta mfumo na mavandla ya mfumo yo hambanahambana.
Kutlula 4 wa timiliyoni ta vatirhi ti kumile R42 wa tibiliyoni eka nseketelo wa miholo, ku pfuna ku sirhelela mitirho leyi hambiloko tikhamphani ti nga ri eku tirheni.
Nseketelo lowu wu khumbile vutomi bya timiliyoni ta maAfrika-Dzonga, naswona wu endlile ku hambana ka xiviri eka lava a va ri na xidingo lexikulu.
Mbuyelo wa UIF wu ndlandlamukisiwile kufikela emakumu ka xiyimo xa rixaka xa mhangu ku tiyisisa leswaku vatirhi na tikhamphani letiya malinghena ya tona yi tshamaka ya ha ri enxungetweni ti kota ku ya emahlweni ti seketeriwa.
Hi ku engetela eka mabindzu lamaya ma kumeke nseketelo wo kongoma, tikhamphani tin'wana to tala ti vuyeriwile kusuka eka magoza ya mphalalo wa xibalo lama nga na nkoka lowu nga eka mpimo wa R70 wa tibiliyoni.
Naswona timiliyoni ta maAfrika-Dzonga ti vuyeriwile kusuka eka hunguteko lowu wa nkoka eka matimu eka timali ta ntswalo.
Micinco yo fambelanisa yi endliwile eka Xikimi xa Ntiyisiso wa Tiloni ku olovisela tikhamphani ta sayizi yihi kumbe yihi ku kuma xikweleti hi mali ya ntswalo wa le hansi, naswona timali leti tlherisiwaka ti hlwerisiwa ku ringana kwalomu ka khumembirhi wa tin'hweti.
Hi ta khutaza tikhamphani leti ti langutaneke na nkavanyeto eka timali ta tona leti nghenisiwaka ku lava nseketelo kusuka eka xikimi lexi loko ikhonomi yi ri karhi yi hlakarhela.
Emasungulweni ya ntungukulu lowu hi kombele maAfrika-Dzonga hinkwavo ku kombisa nseketelano na vurhandzatiko bya vona hi ku seketela matshalatshala ya mfumo eka ku tirhana na ntungukulu lowu.
Hi tumbuluxe Nkwama wa Nseketelano, lowu wu kumeke 300 000 ya minyikelo kusuka eka kwalomu ka 15 000 ya vanhu hi un'weun'we na kwalomu ka 2 500 wa tikhamphani.
Minyikelo leyi yi te yi huma eka vanhu ntsenantsena na vatirhi, mihlangano ya vukhongeri, mavandla ya tipolitiki, mihlangano leyi nga riki ya mfumo, tithirasiti na tifawundexini.
Hikwalaho ka ntirho wa wona, Nkwama wa Nseketelano wu kombisile matimba ya xinakulobye na ntirhisano.
Kusukela loko wu simekiwile, wu tlakusile kutlula R3.1 wa tibiliyoni eka minyikelo kusuka eka tikhamphani, tifawundexini na vanhu hi un'weun'we.
Kutafika sweswi, wu avele R2.4 wa tibiliyoni ku seketela swiyengekulu swa angulo wa hina wa khoronavhayirasi wa rixaka.
Leswi swi katsa ku xaviwa ka switirhisiwa swo kambela, switirhisiwa swa vutshunguri na switirhisiwa swa nsirhelelo wa munhu yena n’wini na ku endliwa ka laha tikweni ka michini yo pfuneta ku hefemula. Swi ndlandlamuka kufika eka swakudya swa mphalalo eka miti leyi nga sirhelelekangiki, tivhawuchara ta varimi vo tihanyisa, nhlayiso wa lava poneke va madzolonga yo ya hi rimbewu na pfhumba ra vulemukisi ra COVID-19.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu, Madzolonga ehenhla ka vavasati na vana ma yile emahlweni ma nga hunguteki hi nkarhi wa ntungukulu.
Hi tiyimiserile ku ya emahlweni na vutinyiketeri bya hina ku tirhana na manyala ya madzolonga yo ya hi rimbewu na ku dlayeteriwa ka vaxisati.
Hi ku ya hi data leya ha ku humaka, hi kumile 30 wa tindhawu ta khombo etikweni hinkwaro laha xiphiqo lexi xi nga tala kona swinene.
Loko hi ri karhi hi cincela eka levhele ya vulemukisi leyi landzelaka, hi le ku engeteleni na ku antswisa vukorhokeri bya nseketelo bya lava poneke madzolonga yo ya hi rimbewu, ngopfungopfu eka tindhawu ta khombo leti kumekeke.
Hi boheka ku endla tano hikuva ku pfaleriwa ka rixaka ku le ku olovisiweni, kambe tanihi xiphemu xa ntirho lowu se wu nga eku endliweni ku simeka Kungu ra Xiqhinga ra Rixaka leri amukeriweke hi Khabinete emasungulweni ya nan'waka.
Leswi swi katsa ku simekiwa ka modlolo lowu pfanganisiweke wa marhavinyingi lowu katsaka nseketelo wa swa miehleketo swa vaaki, ndzavisiso wa milandzu, vukorhokeri bya swa tindlu na havexerisamatimba wa swa ikhonomi eka lava poneke endhawini yin'we.
Tisenthara ta Khuseleka leti nga na Vukorhokeri Hinkwabyo eka Ndhawu yin'we ti ndlandlamukisa eka xilerisoximfumo xa netiweke leyi nga kona ya Tisenthara ta Nhlayiso ta Thuthuzela, naswona se ti le ku tirheni eka swifundzatsongo swa le N'walungu-Vupeladyambu, Limpopo na Kapa-Vuhumadyambu.
Ntirho wu le ku tirhiweni ku ndlandlamukisa modlolo lowu wa nhlayiso na nseketelo wa swifundzakulu hinkwaswo. Hi nga fuhlekeni ntamu eka ku herisa xiphiqo xa madzolonga ehenhla ka vavasati na vana.
Ntungukulu wa khoronavhayirasi wu humesele erivaleni mpimo lowu kufika eka wona vukungundzwana byi hlaseleke rixaka ra ka hina na ku pfumata tiko ra ka hina swipfuno swa nkoka swonghasi hi nkarhi lowu swi dingiwaka swonghasi.
Tiejensi ta ka hina ta nsindziso wa nawu ti le ku khatseni ka ndzima yo tivikana eka ku lavisisa swihehlo hinkwaswo swa matirhiselo yo homboloka lama fambelanaka na COVID-19.
Yuniti yo Lavisisa yo Hlawuleka yi rhumerile xiviko xa nkarhinyana xo sungula eka mina, yi koxometa ndzima ya vulavisisi bya yona eka swifundzakulu hinkwaswo na le ka tindzawulo ta rixaka tin'wana na mavandla.
Tanihiloko SIU yi ri karhi yi fikisa emakumu vulavisisi bya yona, hi ta va eka xiyimo xa ku tivisa swikumiwa swa yona.
SIU yi tirhisana na 8 wa tiejensi tin’wana eka senthara ya nhlanganelo ya COVID-19 ku thumba, ku lavisisa na ku tengisa swiyimo swihi kumbe swihi swa vukungundzwana.
Tanihi xiphemu xa matshalatshala ya ku hlohlotela nkavuciva na vutihlamuleri, Vutamelankwama bya Rixaka byi kandziyisile eka inthanete vuxokoxoko bya tikontiraka leti fambelanaka na COVID-19 hinkwato leti nyikiweke mavandla ya mfumo eka levhele ya rixaka na ya swifundzakulu.
Leswi hi leswi nga eku humeleleni swa nkoka eka matimu leswi hi langutelaka leswaku swi veka xikombiso xa matirhiselo ya timali ya nkarhi lowu taka hinkwawo ya muxaka lowu.
Hofisi ya Oditara-Jenerala yi tlhele yi tirha xiave xa nkoka swonghasi eka ku kuma mitsano na mixungeto eka malawulelo ya swipfuno swa COVID-19 na ku thumba milandzu ya vumbabva lebyi nga vaka byi endlekile ku va byi lavisisiwa hi tiejensi leti yimeriweke eka senthara ya nhlanganelo.
Hi ya emahlweni hi tirha ku tiyisa matshalatshala ma hina ma ku lwisana na vukungundzwana hi ku tirhisa magoza ku nyika NPA na tiejensi ta nsindziso wa nawu tin'wana swipfuno swa ximunhu na swa timali leswi dingiwaka ku tirhana na vukungundzwana, ku tiyisiwa ka tikhoto ta vugevenga bya swa mabindzu leti kongomisaka, leswi swi nga ta pfuna ku hatlisisa milandzu leyi fambelanaka na COVID-19, na ku hetisisiwa ka Qhinga ro Lwisana na Vukungundzwana ra Rixaka.
Hi tiyimiserile ku tiyisisa leswaku leswo tika kutlula mpimo swa ntungukulu lowu swi va endzhaku ka hina.
A hi nge kondzeleli ku tumbuluka hi vuntshwa ka mitluletavuvabyi etikweni ra ka hina.
Gandlati ra vumbirhi ri nga onhetela swinene etikweni ra ka hina, naswona ri nga tlhela ri kavanyeta vutomi na vutihanyisi bya hina.
Swi le ka muAfrika-Dzonga un'wana na un'wana ku tiyisisa leswaku leswi a swi humeleli.
Tanihiloko hi ri karhi hi tshamiseka eka ntolovelo wuntshwa na ku dyondza ku hanya ku ri na xitsongwatsongwana lexi, hi boheka ku ya emahlweni ku tirhisa goza ro sivela leri nga kotekaka rin'wana na rin'wana ku papalata ku tluleta van'wana.
Leswi hi swona leswi hi nga ta tihlayisisa xiswona na ku endla ikhonomi ya hina yi tshama yi pfulekile:
Xosungula, hi boheka ku ambala xipfalaxikandza kwihi na kwihi loko hi ri evanhwini na ku tiyisisa leswaku xi funengeta havumbirhi bya nhompfu na nomu.
Xavumbirhi, hi boheka ku hlayisa mpfhuka wa n'we na hafu ya timitara kusuka eka vanhu van'wana hi mikarhi hinkwayo na ku tiyisa leswaku hi le ka tindhawu leti ti nga na nkhuluko wa kahle wa moya.
Xavunharhu, hi boheka ku hlamba swandla kumbe hi tirhisa xibasisaswandla nkarhi na nkarhi.
Xavumune, hi boheka ku dawuniloda app ya COVID-19 Alert South Africa, kutani hi sirhelela mindyangu na miganga ya ka hina.
Eka kutlulanyana vhiki kusuka sweswi, maAfrika-Dzonga hinkwavo va ta tlangela Siku ra Ndzhaka ehansi ka swiyimo leswi nga ta va swi antswa hi tindlela to tala kusuka eka leswi hi swi tokoteke etin'hwetini ta tsevu leti nga hundza.
Ndzi khutaza munhu unwana na un'wana ku tirhisa holideyi leya mani na mani tanihi nkarhi wa ndyangu, ku kambisisa hi rendzo lero tika leri hi ri tekeke hinkwerhu, ku tsundzuka lavaya va lahlekeriweke hi vutomi bya vona, na ku tlangela hi timiyelerile eka ndzhaka leyo vonaka na ku hambana ya rixaka ra ka hina.
Naswona ku nga va ku ri hava ntlangelo wo antswa wa vuAfrika-Dzonga kutlula ku tikatsa na nchumu wa misava hinkwayo lowu nga ntlhontlho wa ncino wa Yerusalema.
Hikokwalaho ndza mi khutaza ku teka ntlhontlho lowu hi Siku ra Ndzhaka kutani mi kombisa misava leswi hi swi kotaka.
Tanihileswi hi tirhisaneke ku hlula xitsongwatsongwana lexi, hi boheka ku pfinya tihembhe kutani hi tirha ku aka hi vuntshwa ikhonomi ya hina.
Hi na xintirhwana lexikulu emahlweni ka hina.
Swi ta teka matshalatshala lama katsanisiweke ya muAfrika-Dzonga un'wana na un'wana ku vuyisa rixaka ra ka hina eka ku humelela na nhluvukiso.
Sweswi leswi i xintirhwana xa rixaka ra ka hina naswona ntirho wa hina wu sungula namuntlha.
Hi hlurile ku kanakana na swicele ku jamelana na nxungeto wa rihanyo ra vaaki lowukulu eka nkhumbhulo wa ku hanya.
Hi kombisile leswi maAfrika-Dzonga va swi kotaka loko hi khomisana ntirho.
A hi khomeleleni eka moya wolowo wa vun'we na nseketelano.
A hi yeni emahlweni hi vutiyimeri na vutinyiketeri.
Xikwembu a xi ye emahlweni xi katekisa Afrika-Dzonga na vanhu va yona.
Ndza mi khensa.
