A. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu
1. Ku hangalasiwa ka swisawutisi swa Vuvabyi bya Khoronavhayirasi (COVID-19)
1.1. Khabinete yi amukele ndzima leyi khatsiweke misawutiso ya COVID-19 leyi hi Ravumbirhi, 8 Khotavuxika 2021 yi nga fika eka 1, 524, 589 naswona misawutiso ya Mpimamurhi wo Sungula ya Pfizer yi hundzise nhlayo ya miliyoni yin’we hi ku fika eka 1, 045, 245, leswi ku nga ku humelela lo ko hlamarisa. Hi ku engetela, kutlula vanhu va timiliyoni tinharhu va tsarisile eka Sisiteme ya Data ya Nsawutiso ya Xielekitironiki, leswi faneleke ku tlangeriwa eka ku tiyimisela ka hina ku lwisana na ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi.
1.2. Ku tirhisana na sekitara leyi nga riki xa mfumo eka nsawutiso na le ka nongonoko wa COVID-19 hi ku angarhela swi tiyisa matshalatshala ya rixaka ra ka hina yo tiyisisa leswaku swisawutisi swo ponisa vutomi na hungu ra magoza ya vuhlayiseki ehenhla ka ntungukulu wa COVID-19 ri fikelela vanhu vo tala.
1.3. Khabinete yi tlhela yi amukela ku tiyisisiwa ka xisawutisi xa COVID-19 wa Sinovac hi Nhlangano wa Rihanyu wa Misava ku va wu tirhisiwa eka xiyimo xa xilamulelamhangu, leswi swi kotisaka Vulawuri byo Lawula Swikumiwa swa Rihanyu bya Afrika-Dzonga ku tekela enhlokweni hi ku hatlisisa xikombelo xo huma eka Sinovac.
1.4. Khabinete yi tsundzuxa Maafrika-Dzonga hinkwawo ku tshama va vambe ngoma na ku landzelela swipimelo ehansi ka ku Levhele ya Vulemukisi ya Mbirhi ka ku pfariwa ka tiko hinkwaro. Gandlati ra vunharhu ri le ndleleni naswona hi na matimba yo hunguta ku ya ehenhla ka tinhlayohlayo. A hi tekeni vutihlamuleri bya ku ambala swipfalaxikandza loko hi ri exikarhi ka vanhu, ku landzelela ku siya mpfhuka exikarhi ka vanhu lowu nga riki ehansi ka timitara ta 1.5, ku hlamba mavoko mikarhi hinkwayo hi xisibi na mati kumbe sanithayizara ya swandla leyi nga na xihoko xa 70%, na ku papalata tindhawu ta mani na mani na tinhlengeletano ta mitshungu.
2. Mbalango wa Vatirhi Hinkwavo wa Kotara na Kotara (QLFS)
2.1. Khabinete yi lemuke mivuyelo ya QLFS ya kotara yo sungula ya 2021 leyi kombaka leswaku nhlayo ya vanhu lava tirhaka a yi kombanga ku cinca ko nyawula eka 15,0 wa timiliyoni, na ku ya ehansi kutsongo ka 28 000 eka kotara yo sungula ya 2021. Nhlayo ya vanhu lava nga tirhiki na yona a yi kombanga ku cinca ko nyawula eka 7,2 wa timiliyoni loko yi pimanisiwa na kotara ya vumune ya 2020 (yi tlakuke hi 8 000). Nhlayo ya vanhu lava nga hela matimba yo lava ntirho yi tlakuke hi 201 000 (6,9%) exikarhi ka tikotara letimbirhi, na ku tlakuka ka 164 000 eka vanhu lava nga hoxiki xandla eka ikhonomi.
2.2. Ku cinca lokutsongo ku endle leswaku mpimo wa ku pfumaleka ka mitirho wa ximfumo wu tlakuka hi 0,1 ya poyinti ya nhlayo hi tiphesente kusuka eka 32,5% eka kotara ya vumune ya 2020 kufika eka 32,6% eka kotara yo sungula ya 2021 – ku tlakuka ka le henhla ngopfu kusukela loko ku sungule QLFS hi 2008. Mpimo wa ku pfumaleka ka mitirho hi ku ya hi nhlamuselo yo ndlandlamuxiwa ya ku pfumaleka ka mitirho yi tlakuke hi 0,6 ya poyinti ya nhlayo hi tiphesente ku ya eka 43,2% eka Kotara ya 1 ya 2021 loko ku pimanyisiwa na Kotara ya 4 ya 2020.
2.3. Mpimo wa ku pfumaleka ka mitirho wa ximfumo exikarhi ka vantshwa (15-34 wa malembe) a ku ri 46,3% eka Kotara ya 1 ya 2021. Mpimo lowu a wu ri 9,3% exikarhi mathwasana ya le yunivhesiti. Mitirho ya le ka sekitara ya mfumo yi tlakuke hi 79 000 loko tisekitara letin’wana ti ve na ku ya ehansi ka mitirho eka kotara ya 1 ya 2021. Mitirho eka sekitara leyi nga riki ya ximfumo yi ye ehansi hi 19 000 (0,8%); Emitini ya vanhu hi 70 000 (5,8%), kasi mitirho eka Vurimi yi ye ehansi hi 18 000 (2,2%).
2.4. Tiindasitiri tin’wana ti tumbuluxe mitirho loko tin’wana ti lahlekeriwe hi mitirho exikarhi ka Kotara ya 4 ya 2020 na Kotara ya 1 ya 2021, leswi nga endla leswaku ku va na ku ya ehansi ka xiviri ka 28 000 eka mitirho hinkwayo. Mitirho yi tlakuke ngopfungopfu eka Timali (yi tlakuke hi 215 000) naswona tiindasitiri tin’wana leti nga vuyeriwa hi mitirho ti katsa ta Vukorhokeri bya Miganga na bya Vanhu (16 000), Vukorhokeri bya swa gezi, mati na nkululu (16 000), Vucelamigodi (12 000) na Vumaki (7 000). Ku lahlekeriwa hi mitirho swi vonakile eka Vuaki (87 000), Mabindzu (84 000), Miti ya vanhu (70 000), Vutleketli (40 000) na Vurimi (18 000).
3. Mivuyelo ya Swikumiwa Hinkwaswo swa Tiko (GDP)
3.1. Ikhonomi ya Afrika-Dzonga yi kule hi 1,1% eka kotara yo sungula ya 2021 (Sunguti-Nyenyankulu), leswi vulaka mpimo wa ku kula ka lembe hinkwaro wa 4,6%. Leswi swi landzela ku tlakuka ka 1,4% loku pfuxetiweke (ka lembe hinkwaro: 5,8%) ka GDP ya xiviri eka kotara ya vumune ya 2020.
3.2. Tiindasitiri ta swa timali, swa vucelamigodi na mabindzu a ku ri swona leswi rhangeke emahlweni hi mivuyelo loko swi ta eka tlhelo ra swikumiwa (mphakelo) ra ikhonomi, loko matirhiselo ya le mitini na ku cinca ka tirhekhodo ya pfune ku tlakusa ku kula eka tlhelo ra matirhiselo (ku laviwa).
3.3. Hambileswi swi nga kotara ya vunharhu hi ku landzelelana ya ku kula ka kahle, ikhonomi ya Afrika-Dzonga yi ye ehansi hi 2,7% loko yi pimanyisiwa na leswi a yi ri xiswona eka kotara yo sungula ya 2020.
4. Ku sirheleriwa ka eneji
4.1. Khabinete yi amukele ku hetiwa ntamu ka Maafrika-Dzonga hi ku timeka ka gezi loku yaka emahlweni hikwalaho ka ku hluleka loku nga kona eka tinetiweke ta swa gezi ta swimakiwakulu ta Eskom. Khabinete ya ha tiboha ku tirhisa Kungu ra Swipfuno leri Pfanganisiweke ra 2030, leri simekiweke eka ku hlanganisiwa ka eneji leyi hambanisiweke leswi swi nga ta hunguta ku tshembela eka xihlovokulu xa eneji xin’we.
4.2. DMRE yi pfule na Fasitere ra Tibidi ra 5 ra Nongonoko wa Vahumesi Lava Tiyimelaka va Eneji leyi Pfuxetekaka ku kuma 2 600 ya timegawati ta gezi ro endliwa hi moya na dyambu ku seketela giridi ya rixaka. Mipfuxeto lawula gezi yi tlhele yi pfuna timasipala leti nga na vuswikoti ku tixavela gezi ra tona eka vaendli va gezi rin’wana van’wana. Leswi swi ta hunguta ku tikeriwa eka giridi ya gezi ya Eskom.
5. Mikombiso ya ku vilela
5.1. Khabinete yi sole na mikombiso ya ku vilela loku fambisanaka na madzolonga loku ka ha ku humelelaka eSoweto leyi yi nga vanga ku pfariwa ka muganga naswona yi kombela vanhu lava kombisa ku vilela ku swi endla hi ku rhula na kutikhoma.
5.2. Hambileswi mfanelo yo kombisa ku vilela hi ndlela yo rhula ku nga xiphemu xa nkoka xa rixaka ra xidemokirasi, swi fanele ku endliwa hi ku landzelela nawu na ku nga onhi timfanelo ta van’wana.
5.3. Mfumo wa tiboha ku tirhisana na vaakandhawu etikweni hinkwaro ku antswisa swiyimo swa vona swa ku hanya.
6. Ku sivela vugevenga
6.1. Khabinete yi hoyozela ntirho wa xipano xa marhavinyingi lexi xi nga kuma 800kg ta khokheyini yo ka yi nga katsiwanga na nchumu leyi nga na nxavo wa le xitarateni wa timiliyoni ta R400.
6.2. Khabinete yi kombise ku vilerisiwa hi ku tlakuka ka milandzu leyi mangariweke ya ku vekiwa ka swilo leswi tlhavetelaka mathayere ya mimovha eka magondzo lamakulu na mapatu ma tindhawu leti nga taleriwangiki hi mimovha laha tikweni, leswi nga vanga ku phangeriwa na ku dlawa ka van’wamimovha. Yi kombela tiejensi ta vasindzisi va nawu ku tiyisa matshalatshala ya vona yo khoma vahlanganyeti va vugevenga lebya tihanyi.
6.3. Khabinete yi kombele vaakandhawu ku mangala vugevenga, ku katsa na migingiriko leyi fambelanaka na swidzidziharisi emaphoriseni naswona kungari ku teka nawu va wu veka emavokweni ya vona kumbe ku hlawula ku xupuriwa ka swigevenga hi ntshungu wa vanhu.
7. Komiti ya Varhangeri va Matiko va Afrika na Mfumo hi mayelana na ku Cinca ka Tlilayimete (CAHOSCC)
7.1. Phuresidente Ramaphosa, eka xiyimo xa yena tanihi Muhlanganisi wa CAHOSCC, u teke xiave eka nhlengeletano ya le moyeni hi Ravumbirhi, 8 Khotavuxika 2021. Nhlengeletano leyi yi amukele Xiviko xa Vahlanganisi va CAHOSCC hi mayelana na nkoka wa Afrika eku lulamiseleni Khomferense ya vu26 ya Mavandla eka Ntwanano wa Rimba ra Nhlangano wa Tinxaka hi mayelana na ku Cinca ka Tlilayimete (UNFCCC COP26), leswi humelelaka hi mayelana na ntirho wa minongonoko ya ku Cinca ka Tlilayimete eAfrika, ku katsa na Nongonoko wo Swihlohloteri swa Mbangu wa.
7.2. Samiti leyi yi tiyisisa leswaku vaakandhawu va matiko ya tinxaka va fanele ku tlakusa matshalatshala ya vona, ku tlakusa levhele yo tilavela swa kahle, na ku seketela matiko lama ha hluvukaka hi tindlela to simeka swiendlo swaa tlilayimete loko ku tekeriwa enhlokweni vutihlamuleri bya hina byo hambanahambana. Matiko ya Afrika hinkwawo ma lava nseketelo wo suka eka vatirhisani va matiko ya misava naswona xivandla xa hina xa nhluvukiso xi fanele ku xiximiwa ku kota ku fikelela swikongomelokulu swa tlilayimete na ku tilavela swa kahle, loko hi ri karhi hi hoxa xandla eka matshalatshala ya misava hinkwayo
7.3. Nhlengeletano leyi yi tiyisise xidingo xa ku tekeriwa enhlokweni ka swiyimo swa hina swa tinxaka swo hambanahambana na vuswikoti tanihileswi swi nga taka swi nga koteki ku langutela Afrika ku fikelela mikarhi yo fana na ya matiko lama hluvukeke ku cinca tiikhonomi ta hina na ku tshika ku vekisa eka swipfurhisi swa masalewa ya swimila na swiharhi. Leswi i swa nkoka, ngopfungopfu loko ku tekeriwa enhlokweni tilevhele ta le henhla swa ku pfumaleka ka ku ringana, ku pfumaleka ka mitirho na swidingo swa nhluvukiso eka Tikokulu ra ka hina hinkwaro, ngopfungopfu exikarhi ka vavasati na vantshwa. Ku engetela kwalaho, hi dinga ku swi kombisa swi va erivaleni leswaku ku tirhisiwa na ku tilavela swa kahle swi tirha hi ku ringana eka hunguto, mfambelaniso na nseketelo.
8. Xiboho xa Khansele ya Timfanelo ta Ximunhu ya Nhlangano wa Tinxaka (UN) hi mayelana na Tindhawu ta le Palestina
8.1. Khabinete yi amukele ku amukeriwa ka Xiboho xa Khansele ya Timfanelo ta Ximunhu ya UN hi mayelana na ku tiyisisa ku xiximiwa ka nawu wa timfanelo ta ximunhu wa matiko ya misava na nawu wa ku hlayiseka ka vanhu eka tindhawu ta le Palestina, ku katsa na Yerusalema-Vuxa na le Isirayele.
8.2. Xiboho xi ya emahlweni xi koxa ku tumbuluxiwa hi xihatla ka khomixini ya vulavisisi ya matiko ya misava leyi tiyimelaka ku lavisisa ku onhiwa loku hehliwaka hinkwako ka timfanelo ta ximunhu. Khabinete yi tshikelele nkoka wa xitshunxo xa kahle na ku va lexi nga ta va kona nkarhi wo leha xa ntlimbo wa Isirayele-Palestina lexi simekiweke eka vukona bya matiko lamambirhi.
B. Swiboho swa Khabinete
1. Ku Engeteleriwa ka nkarhi wa Xiyimo xa Mhangu xa Rixaka
1.1. Khabinete yi pfumelele ku engeteleriwa ka nkarhi wa Xiyimo xa Mhangu xa Rixaka xa COVID-19 kufikela 15 Mawuwani 2021. Ku engeteleriwa loku ku landza Xiyenge xa 27(5)(c) Nawu wa Malawulelo ya Timhangu, 2002 (Nawu wa 57 wa 2002).
1.2. Ku engeteleriwa loku ku endla leswaku tiko ri kota ku ya emahlweni na miphalalo leyi nga riki ya mirhi ku lwisana na COVID-19.
2. Swiviko swa ndzima leyi khatsiweke hi mayelana na nsimeko wa Rimba ra Xiqhinga ra Theme ya le Xikarhi (MTSF)
2.1. Khabinete yi pfumelele swiviko swa matirhelo hi mayelana na ku tirhisa MTSF ya 2019-2024 leyi nga hlengeletiwa hi Ndzawulo ya Nkunguhato, Vulanguteri na Nkambelo.
2.2. Ntungukulu wa COVID-19 wu khumbile matirhiselo ya MTSF, mipakaniso yo hlayanyana leyi nga eka swiyenge swa swirhangana ya ha ya emahlweni eka nkarhi lowu nga eku kambisisiweni, loko ku ri na ku hlwerisiwa loku vonakaka eka yin’wana ya mipakaniso hikwalaho ka ku veketeriwa hi vuntshwa ka swirhangana eka mpimanyeto.
2.3. Swiviko swa matirhelo swi ta humeseriwa eka vaaki naswona Vaholobye va mitlawa va ta khoma tinhlengeletano to tivisa swihangalasamahungu to hambana ku tlhantlha swiviko hi mayelana na havumbirhi bya ku humelela na miphalalo leyi nga eku endliweni ku antswisa matirhelo.
3. Tsalwa ra Rimba hi mayelana na Mitsakelo ya Rixaka ya Afrika-Dzonga
3.1. Khabinete yi pfumelele Tsalwa ra Rimba hi mayelana na Mitsakelo ya Rixaka ya Afrika-Dzonga eka ku tirhana ka yona na timhaka ta laha tikweni na ta matiko ya misava. Tsalwa lera Rimba ri kuma masungulo ya rona eka Vumbiwa ra Riphabuliki ra Afrika-Dzonga ra 1996 na NDP.
3.2. Tsalwa leri, exikarhi ka swin’wana, ri andlala xiyimo xa tiko tanihi rixaka leri tifumaka na nawu wa vumbiwa; vuhlayiseki na ku hanya kahle ka vaakatiko va rona; ku humelela ka rona eka swa ikhonomi na maendlelo ya tiko eka ku aka Afrika yo antswa na misava yo antswa.
3.3. Tsalwa ri ta fika eka vanhu hi ku tirhisa webusayiti ya mfumo na ya Ndzawulo ya Vuxaka bya Matiko ya Misava na Ntirhisano
C. Swiendleko leswa ha Taka
1. Samiti ya Varhangeri va G7
1.1. Khabinete ya tshemba leswaku vutekaxiave bya Afrika-Dzonga eka Samiti ya Varhangeri va G7 eUnited Kingdom kusukela 11 kufikela 13 Khotavuxika 2021, leyi rhangeriwaka hi Muchaviseki Phuresidente Cyril Ramaphosa, i xivandlanene wo rhangisa emalweni timhaka leti faneleke ku endliwa hi xihatla ta tiko ra hina na tikokulu.
1.2. Tinhlengeletano to tanihi Samiti ya Varhangeri va G7 i swivandlanene swa nkoka swo va Afrika-Dzonga yi kondletela vonelo ra rona ra misava ya kahle na ku rhula. Afrika-Dzonga yi ta kombisa ku onhakeriwa ka vanhu na ikhonomi loku tisiweke hi ntungukulu, naswona yi ta andlala ndlela leyi hi nga eku humeni hayona eka ku onhakeriwa loku hikwalaho ka tipholisi ta hina ta nkwama ta vukheta na ta vanhu.
1.3. Afrika-Dzonga yi ta tlhela yi tirhisa Samiti ya Varhangeri va G7 ku ya emahlweni no pompela ku rhuliwa ka nkarhinyana ka Ntwanano hi mayelana na Timhaka leti Fambelanaka na Mabindzu ya Timfanelo ta Nhundzu ya Vutumbuluxi eka Nhlangano wa Mabindzu wa Misava ku tiyisisa ku fikeleriwa ko ringana ka mitlhavelo ya COVID-19. Leswi swi ta endla leswaku matiko ya tiendlela swisawutisi ya wona na ku pfula ndlela ya nhluvukiso wa indasitiri ya vumaki bya mirhi laha tikweni na le ka tikokulu,
D. Mahungu
1. Vuhoyozeri
Khabinete yi hundzisela ku hoyozela ka yona eka:
• Tatana Pitso Mosimane (Mudzaberi Pitso), ku va a hahisile mujeko wa Afrika-Dzonga hi ku rhangela xipano xa bolo ya milenge lexikulu eka tikokulu, Al Ahly, ku hlula eka African Super Cup. Khale ka mufambisi wa Mamelodi Sundowns u kume xidlodlo xa vumune na Al Ahly kusukela loko a tikatsile xipano lexi nga eCairo, Egipta tin’hweti ta tsevu leti nga hundza.
2. Michavelelo
Khabinete yi hundzisela michavelelo eka mindyangu na vanghana va:
• Ttn MacDonald Ndodana Mathunjwa, mutlangi loyi a tivekaka ngopfu hi ku tlanga eka Home Affairs, Generations, Soul City, Intsika na Bones of Bones.
• Tttn Mabi Gabriel Thobejane, loyi a ri un’wana wa vayimbeleri lava rhandziwaka va jeze.
• Ttn Ben Kruger, mutlangi wa khale, mutsari tlhelo muhumelerisi loyi a tivekaka ngopfu hi ku tlanga xiave xa yena eka Binnelanders.
• Mnn Shaleen Surtie-Richards, mutlangi wa vuswikoti loyi a tivekaka kahle hi ku tlanga xiave xa yena eka filimi ya 1988, Fiela se Kind, na swiaveo eka Egoli: Place of Gold na 7de Laan.
• Mnn Ivy Cikizwa Gcina, loyi a nga tirha eka mihlangano yo tala hi nkarhi wa yena wo lwisana na mfumo wa xihlawuhlawu, ku katsa ku tirha eka Nhlangano wa Vaaki va Vantima wa le Port Elizabeth na ku va khale ka xirho xa Palamende ya xidemokirasi yo sungula (1994 – 1999).
E. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku fanele ku landzelela ku tiyisisiwa ka mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.
Ttn Nhlanhla Michael Mabaso tanihi Xandla xa Mulawurinkulu: Vukorhokeri bya Vuxokoxoko eka Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya.
1. Ku thoriwa ka swirho swa Bodo yo Lawula leyi Tiyimelaka ya Tioditara ku ringana malembe ya ntlhanu:
a. Ttn Fulvio Tonelli;
b. Mnn Ruth Benjamin-Swales;
c. Mnn Thabiso Kutumela;
d. Mnn Nalini Maharaj;
e. Ttn Prostas Phili;
f. Mnn Zine Mshengu;
g. Ttn Eugene Zungu;
h. Mnn Chuma Mjali;
i. Ttn Richard Hawkins;na
j. Mnn Naidene Ford-Hoon.
2. Phresidente u thorile Tttn Hlengani Mathebula tanihi Mutshamaxitulu wa Bodo
Swivutiso: Mnn Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139
