Xitatimente xa Nhlengeletano ya Khabinete ya 5 N’wendzamhala 2018

Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 5 N’wendzamhala 2018 eTuynhuys eKapa.

A. Xiyimo xa khabinete eka timhakakulu

1. Ku kula ka ikhonomi

Khabinete yi amukela ku kula ka 2.2% eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga eka kotara ya vunharhu, leswi swi pfunaka ku humesa tiko eka ku wa ka ikhonomi ka xithekiniki. Tinhlayo leta ku kula ti hlohloteriwile hi mitlakuko eka sekitara ya vurimi (6.5%); sekitara ya swa timali (2.3%); sekitara ya ku endla (7.5%) na mixaviso ya le tiholisele na mabindzu ya mavhengele (3.2). Tinhlayo leta ku kula ti komba ku hluka eka ikhonomi na xikan’we na mapfhumba kusuka eka Samiti ya Mitirho na Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga, ti ta ya emahlweni yi tlakuka.

Nakambe Khabinete yi tikatse na maAfrika-Dzonga eka ku amukela ku ya ehansi ka n’hweti leyi eka nxavo wa mafurha loku ku taka tanihi mphalalo, ngopfungopfu loko hi ri karhi hi ya eka nkarhi wa tiholideyi. Tisekitara hinkwato ta rixaka ti hlohloteriwa ku aka nkhinkhi lowunene eka kotara leya vunharhu ku pfuna ku veka ikhonomi ya Afrika-Dzonga eka ndlela ya ku kula leyintshwa.

2. Muholo wa Mpimohansi wa Rixaka (NMW)

Nakambe Khabinete yi amukela ku sayiniwa ka Nawumbisi wa NMW ku va nawu hi Phuresidente Cyril Ramaphosa. Nawumbisi lowu wu veka xikombiso lexi nga na nkoka eka matimu eka nsirhelelo wa vatirhi lava holaka mali ya le hansi na ku hungutiwa ka nkandzingano erixakeni. NMW leyo sungula yi ta tlakusa miholo ya kwalomu ka tsevu wa timiliyoni ta vatirhi lava holaka mali ya le hansi va le Afrika-Dzonga. Ku ta va na nkarhi wo nghenisa hawona eka vatirhi va le mapurasini, vatirhi va le swihlahleni na vatirhi va le mindyangwini.

Hambileswi NMW leyi yi ta ka yi nga herisi nkandzingano wa miholo, Khabinete ya tshemba leswaku yi ta pfuna swinene eka ku tshova longo ra nkandzingano lowu tlakukaka na vusweti lebyi phikelelaka.

3. Vandla ra Toyota Wessels ra Tidyondzo to Endla (TWIMS)

Khabinete yi amukela ku simekiwa ka TWIMS ya R56 wa timiliyoni leya ha ku tumbuluxiwaka. Vandla leri ri ta nyika matimba eka sekitara yo endla ya Afrika-Dzonga, yi hluvukisa vuswikoti bya tlilasi ya misava na ku hlohlotela ku tumbuluxiwa ka tifeme ta Afrika. Nakambe yi ta hatlisisa ku akiwa ka ntolovelo wo endla lowu tiko ri wu dingaka ku hlohlotela swilaviwa swa rona swa laha tikweni na ku tumbuluxa mitirho yo tala.

I pfhumba leri tiyimelaka naswona a hi ra mpindzulo leri tumbuluxiweke hi ku tirhisa timali ta nhlayiso wa vaaki ta Thirasiti ya Dyondzo ya Toyota South Africa. Ri tumbuluxiwile hi ku tirhisana na Gordon Institute of Business Science ya Yunivhesiti ya Pitori ku phakela digiri ya Masitasi ya Mafambiselo ya Bindzu leyi kongomisaka eka ku endla.

4. Ikhonomi ya Vaaki

Khabinete yi tekela enhlokweni Simphoziyamu eka Ikhonomi ya Vaaki leyi fambeke kahle leyi a yi khomiwe hi mfumo hi ku tirhisana na Nhlangano wa Vatirhi wa Matiko ya Misava (ILO) na Mfumo wa Flanders hi Ravuntlhanu, 30 Hukuri 2018. Simphoziyamu leyi a yi rhangeriwile hi Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Ikhonomi naswona a yi seketeriwile hi Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo.

Ikhonomi ya Vaaki yi vumbiwa hi mabindzu na mapfhumba lama kongomisiwaka eka ku fikelela swikongomelo swa tipholisi ta vaaki swo tanihi ku tumbuluxa mitirho, ku khatsiwa ka mitlawa leyi siyiweke ehandle, na ku yisa tinhundzu na vukorhokeri eka miganga ya le tindhawini ta le matikoxikaya. Yi na vuswikoti bya ku seketela ku katsiwa ka ikhonomi na ku tumbuluxa magidi ya mitirho yo engetela. Simphoziyamu leyi yi tise endhawini yin’we van’wamabindzu va vaaki, vaendlapholisi, valavisisi na mihlangano leyi nga riki ya mfumo, naswona yi ta pfuna eka nhluvukiso wa Phepha ra Swibumabumelo swa Vaaki eka Ikhonomi ya Vaaki hi 2019.

5. Ntsariso wa ku vhota

Hi ku lulamisela mihlawulo ya 2019, Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga ku tirhisa mfanelo ya vona tanihi vaakatiko lava nga na vutihlamuleri hi ku tiyisisa leswaku va kuma mapasi ya rihlaza lama nga na bakhodi, khadi ra pasi leri hlayekaka hi khomphyutara kumbe xitifikheti xa vutitivisi xa nkarhinyana naswona va va va tsarisile ku vhota eka swifundzatsongo swa vona. Khomixini ya Nhlawulo leyi Tiyimelaka yi ta khoma ku hela ka ntsariso wo vhota hi siku ra 26 na 27 Sunguti 2019 naswona maAfrika-Dzonga va khutaziwa ku tirhisa xivandlanene lexi ku tsarisela ku vhota kumbe ku kambisisa xiyimo xa vona xa ntsariso.

Khabinete yi kombela lava va endleke swikombelo swa mapasi lama hlayekaka hi tikhomphyutara ku ya teka mapasi ya vona emarhavini ya Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya (DHA) ya le tindhawini ta ka vona.

6. Mulawuri wa Rixaka wa Vuchuchisi bya Mfumo (NDPP)

Khabinete yi hoyozela ku thola ka Phuresidente Ramaphosa ka Gqwethankulu Shamila Batohi tanihi NDPP leyintshwa. Leswi swi landzela ku langutisisa ka Phuresidente ka ntlhanu wa valanghiwa lava hlawuriweke eka nxaxamelo wo koma hi phanele yo tsundzuxa. Ku thoriwa loku ku tisa ntshamiseko eka vurhangeri bya Vulawuri byo Chuchisa bya Rixaka naswona swi tiyisa ku lwisana ka tiko na vugevenga na vukungundzwana. Khabinete yi hundzisa ku khensa ka yona eka Holobye wa Eneji Jeff Radebe na phanele eka vuhoxaxandla bya yona eka phurosese leya nkoka eka matimu ya ku thola.

7. Vatirhi va swa rihanyu va Limpopo

Khabinete yi sola hi matimba mihlaselo eka madokodela exibedhlele etindhawini ta le Limpopo. Vatirhi va swa rihanyu na switirhisiwa swa rihanyu swi tirhela miganga, ngopfungopfu vaaki lava nga sirhelelekangiki lava taka eka miako leyi ku ta kuma ku pfuniwa. Ku hlasela lavaya va faneleke ku ponisa vutomi i nandzu wa vugevenga naswona a swi nga kondzeleriwi. Holobye wa Rihanyu, Dkd Aaron Motsoaledi, u rhangela xipanu xa ntirho xa marhavinyingi – lexi vumbiwaka hi tiejente ta vuhlori ta maphorisa, vukorhokeri bya mafokisi, vuphorisa byo tisa ku rhula eka vaaki, valawuri va vurindzi lebyi nga riki bya mfumo na tiofixiyali ta DHA – ku kambisisa tisisiteme ta nsirhelelo eka miako ya nhlayiso wa swa rihanyu wa vaaki.

Khabinete yi kombela vaakandhawu ku tirhisana na tiejensi ta nsindziso wa nawu ku tiyisisa leswaku vaendli va vugevenga lebya tihanyi va khomiwa na ku voniwa nandzu.

8. Tiholideyi to Hlayiseka Swinene

Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku tshama va hlayisekile eka tiholideyi ta N’wendzamhala. Vatirhisi va magondzo va hlohloteriwa ku landzelela milawu ya swipandzamananga, na ku nga chayeli hi vusopfa, ngopfungopfu ehansi ka nhlohlotelo wa xihoko. Van’wamilenge na vona va hlohloteriwa ku va na vukheta emagondzweni. Xikatsa xa Vululami, Nsivelo wa Vugevenga na Nsirhelelo (JCPS) xi tiyisile mitirho ya ku lwisana na vugevenga na mitirho ya vuhlayiseki etikweni hinkwaro. DHA yi tlakuse vuswikoti bya yona etindhawini ta ku nghena etikweni ku tiyisisa leswaku yi kota ku angula eka ntlakuko lowu languteriwaka wa vatekarendzo hi nkarhi lowu wa makhisimusi. Nakambe yi kunguhate ku engetela tiawara to tirha etindhawini ta mphensamphensa ta ku nghena etikweni, ku ri karhi ku angarheliwa mifambafambo ya nkarhi lowu rhangelaka nguva ya makhisimusi, nkarhi wa nguva ya makhisimusi na ku pfula ka swikolo.

9. Anivhesari ya vuntlhanu ya ku lova ka Madiba

Khabinete yi tikatse na maAfrika-Dzonga eka ku tsundzuka anivhesari ya vuntlhanu ya ku lova ka Phuresidente wa hina loyi hlawuriweke hindlela ya xidemokirasi wo sungula Nelson Rolihlaha Mandela, loyi a loveke hi siku ra 5 N’wendzamhala 2013. Phuresidente Ramaphosa u tivise 2018 tanihi Lembe ra ku fungha malembexidzana ya Mandela. Ndzhaka ya yena yi tlangeriwile elembeni hinkwaro hi maAfrika-Dzonga eka mihlangano yo hambanahambana, leya ha ku vaka kona ku nga ri khale ngopfu ku nga Nkhuvu wa Vaakatiko va Misava Hinkwayo wa Mandela 100 lowu khomiweke eka ku hela ka vhiki loku nga hundza. Khabinete yi kombela hinkwavo ku tshama va ri karhi va ri na ntiyiso eka mianakanyo ya Mandela, ku katsa na vutiboheleri bya yena lebyi nga tsekatsekiki eka vululami, ndzingano na ku nga hlawuli ku ya hi nghohe.

10. Nkhuvu wa Vaakatiko va Misava Hinkwayo wa Mandela 100

Khabinete yi khensa vatekaxiave hinkwavo va Nkhuvu wa Vaakatiko va Misava Hinkwayo wa Mandela 100 lowu khomiweke eJoni hi Sonto, 2 N’wendzamhala 2018. Nkhuvu lowu wu vumbe xiphemu xa swiendleko swo tsundzuka swa rixaka ku tlangela malembexidzana ya Tatana Nelson Mandela naswona wu hundziseriwile eka kutlula 180 wa matiko. Wu tise endhawini yin’we magidi ya vaakatiko va misava hinkwayo, vagingirikeli, varhangeri va misava hinkwayo, swiyimbeleri na vahlohloteri ku antswisa Swikongomelokulu swa Nhluvukiso lowu Yisekaka Emahlweni wa Vun’we bya Tinxaka (UN) hi ku xixima nkhumbulo wa Mandela.

Khabinete yi hundzise nchavelelo wa yona eka hinkwavo lava va onheriweke hi swiyenge swa vugevenga leswi swi va bvanyangeteke loko va ri karhi va huma erivaleni ra mitlangu. Yi sola hi matimba swiendlo leswa vugevenga naswona yi kombela tiejensi ta nsindziso wa nawu ku endla leswaku vaonhi va khomiwa na ku tengisiwa.

11. Siku ra AIDS ra Misava

Afrika-Dzonga yi funghe Siku ra AIDS ra Misava hi siku ra 1 N’wendzamhala ehansi ka nkongomelo: “Cheka Impilo. Know Your Status.” Khabinete yi amukela nongonoko wa HIV na AIDS wa mahlangutinyingi lowu wu tekeke magoza yo tivikana ku herisa ntungu lowu. Nongonoko lowu wu humelerisile ku khatsiwa ko engetela ka vanhu va timiliyoni timbirhi eka nongonoko wa vutshunguri bya antirhithirovhayirali.

Afrika-Dzonga yi na kutlula 4,2 wa timiliyoni ta vanhu lava kumaka vutshunguri, leswi swi yi endlaka yin’wana ya minongonoko ya vutshunguri leyikulu ya misava. Pfhumba ra HIV na AIDS ri ya emahlweni ri va na nhlohlotelo eka ku cinca mahanyelo, vutshunguri bya xidokodela na ku herisa nhlekulo eka vaaki. Khabinete ya phikelela eka xikombelo xa yona eka maAfrika-Dzonga ku va va kamberiwa ku endlela leswaku va ta tiva xiyimo xa vona xa HIV, leswi swi nga ta va pfuna ku teka swiboho va ri na vutivi hi magoza ya sivelo, vutshunguri, nhlayiso na nseketelo.

12. Siku ra Vanhu lava nga na Vutsoniwa ra Matiko ya Misava ra UN

Afrika-Dzonga yi tikatse na miganga ya misava hinkwayo eka ku xixima Siku ra Vanhu lava nga na Vutsoniwa ra Matiko ya Misava ra UN ra lembe na lembe hi Musumbunuku, 3 N’wendzamhala.

Khabinete yi tshama ya ha tibohile eka ku khatsiwa na nsirhelelo wa vanhu lava nga na vutsoniwa hi ku tirhisa nongonoko na miphalalo ku tiyisisa leswaku ku va na mfikelelo wa swivandlanene swo ringana, tanihilaha swi hlayisiweke hakona eka Vumbiwa r Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ra 1996.

B. Swiboho swa Khabinete

13. Zoni ya Ikhonomi yo Hlawuleka ya Nkomazi (SEZ)

Khabinete yi amukele xiboho xa Holobye wa Mabindzu na Vumaki, Dkd Rob Davies, ku hlawula SEZ leyi na ku nyika Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu na Vupfhumba ya Mfumo wa Xifundza xa Mpumalanga Layisense ya SEZ.

SEZ ya Nkomazi yi ta vekiwa eka xiyimo tanihi “Habu yo Phurosesa swa Vurimi” hi ku tirhisa eneji ya rihlaza. Yi ta seketeriwa hi vukorhokeri lebyi pfanganisiweke byo tanihi guxeta na vutleketli. Leswi swi vumba xiphemu xa phurojeke ya Ndlela ya Nhluvukiso ya Maputo, leyi nga ndlelakulu ya mabindzu leyi khomanisaka Gauteng, Limpopo na Mpumalanga na Maputo eMozambique. Yi vumbiwa, exikarhi ka swin’wana, hi magondzo, tindhawu to nghena etikweni, na swiporo.

Yi ta hoxa xandla eka ku hatlisisa ku kula, ku koka rinoko ra vuvekisi bya le matikweni mambe, na bya laha tikweni na byo kongoma, ku ndlandlamukisa sekitara yo endla na ku tumbuluxa mitirho exifundzeni.

14. Khabinete yi pasisile ku sayiniwa ka Ntwanano wa Ntirhisano wa Ikhonomi leyi hundziseriwaka na United Kingdom (UK) xikan’wekan’we loko timhaka ta xithekiniki leta ha saleleke endzhaku to hetelela ti ololoxiwile naswona timhaka ta mafambiselo ti hetisisiwile. Nakambe Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ePalamende ku ya amukeriwa, Ntwanano wa lowu tumbuluxaka EPA exikarhi Yuniyoni ya Vabarisi va Tinhundzu leti Tundziwaka kusuka eka Matiko Mambe ya le Dzongeni wa Afrika na Mozambique na UK.
     

15. Khabinete yi pasise ku kandziyisiwa ka Phepha ra Swibumabumelo swa Mfumo eka Timhaka ta Xikaya leri antswisiweke leswaku vaaki va nyika mavonelo. Phepha lera Swibumabumelo swa Mfumo ri vula leswaku ku va Afrika-Dzonga yi humelerisa vuswikoti bya Ntumbuluxo wa Tifeme wa Vumune, DHA yi fanele ku tirha xiave xa nkoka eka havaxerisamatimba wa vaaki, nhluvukiso lowu katsaka hinkwavo, mfumo lowu nga tlangisiki swipfuno na nsirhelelo wa rixaka. Ri tlhela ri ya hi leswi DHA yi nga na xilerisoximfumo xa malawulelo ya vutitivisi na xiyimo, ndzhurho wa matiko ya misava, na valavi va nsirhelelo na vutumbelo. Phepha lera Swibumabumelo swa Mfumo ri ringanyeta magoza ya ku hunguta mixaviselano yo banga ya vumbabva na ku humelerisa mihlayiso ya timali hikwalaho matirhelo lama nga riki kahle lama tlakukeke.
     
16. Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Ntwanano wa Mfaneloxinawu (WCT) wa Nhlangano wa Nhundzu ya Vutumbuluxi wa Misava (WIPO) wa 1996 ePalamende ku ya pfumeleriwa. Lowu i ntwanano wa matikonyingi na ntwanano wo hlawuleka ehansi ka Ntwanano wa Berne lowu wu tirhanaka na nsirhelelo wa ntirho na timfanelo ta vatsari eka mbangu wa xidijitali. Ku pfumeriwa ka WCT swi tlhela swi vuyerisa indasitiri yo tumbuluxa ya Afrika-Dzonga, ngopfungopfu vatsari va mitirho yo hlaya na ya vutshila. WCT yi vuyerisa Afrika-Dzonga tanihileswi yi tiyisisaka leswaku nawu wa mfaneloxinawu ya mutumbuluxi yi ta fambisana na ncinco wa thekinoloji. Leswi swi ta kotisa nsirhelelo wa nkoka ehenhla ka ku yiveriwa ka vakhomamfanelo eka swiyenge swa tiphurogireme ta khomphyutara na tidatabeyisi.
     
17. Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Ntwanano wa ku Endla na Mipfumawulorito wa WIPO wa 1996, ePalamende ku ya pfumeleriwa. Lowu i ntwanano wa matikonyingi lowu wu tirhanaka na timfanelo ta vaendli na vahumesi va mipfumawulorito, ngopfungopfu eka mbangu wa xidijitali. Ntwanano lowu wu ta sirhelela vanhu kumbe mihlangano leyi engetelaka xikili xo lulamisa kumbe xa xithekiniki, xo tumbuluxa hindlela yo tivikana eka phurosese ya ku tisa ntirho eka vaaki na ku antswisa mali leyi hlengeletiwaka ku va vuyerisa.
     
18. Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Ntwanano wa Beijing ePalamende ku ya pfumeleriwa. Lowu i ntwanano wa matikonyingi, lowu lawulaka mfaneloxinawu ya mutumbuluxi eka ku endliwa ka swo yingiseriwa no voniwa na ku ndlandlamukisa timfanelo ta vaendli va swo yingiseriwa no voniwa. Wu tekela enhlokweni mfanelo ya nhundzu ya vutumbuluxi ya vaendli va swo yingiseriwa no voniwa eka ntirho wa vona wa swo yingiseriwa no voniwa na ku tumbuluxa mbuyelo wa ikhonomi eka vona. Nakambe yi nyika vaendli va swo yingiseriwa no voniwa timfanelo ta vumunhu hi mayelana na ntirho wa vona naswona wu tekela enhlokweni timfanelo ta swo yingiseriwa no voniwa eka mbangu wa xidijitali.
     

19. Khabinete yi pasise ku tumbuluxiwa ka Komiti ya le Xikarhi ka Tindzawulo (IMC) ku rhangela nkambisiso wa nkarhi wa wo endla wa vumbirhi wa Endlelo ra Nkambisiso wa Vutangha ra Afrika (APRM). Wu ta endliwa endzhaku ka Mihlawulo ya Mani na Mani ya 2019. IMC yi seketeriwa hi ntumbuluxo lowu pasisiweke wa Huvo yo Fuma ya Rixaka ya APRM. Phurosese ya nkambisiso ya APRM yi nyika mifumo leyi nga swirho xivandla xa n’wangulano wa rixaka eka mafumelo na swikombo swa vaaki na ikhonomi na xivandlanene xa ku aka mpfumelelano eka ndlela yo yisa emahlweni.
     
20. Khabinete yi pasise ku va Afrika-Dzonga yi sayina Ntwanano wa ku tumbuluxa, ehansi ka nawu wa matiko ya misava, nhlangano wa le xikarhi ka mifumo lowu vuriwaka Square Kilometre Array (SKA) Observatory, lowu wu nga na vutihlamuleri bya vuaki na swiyenge swo tirha swa phurojeke ya thelesikopu ya tirhadiyo ya SKA ya misava hinkwayo, ku va yi vekiwa eAfrika-Dzonga na Australia. Ku sayiniwa ka ntwanano lowu swi ta va swa nkoka eka ku nyika ntirhisano wa misava hinkwayo maendlelo ya mafumelo lama faneleke, leswi swi ta tiyisisa leswaku ku va na mphakelo lowu fambaka kahle wa phurojeke leyi. Afrika-Dzonga yi ta tlhela yi kota ku tlakusa vuvekisi bya le ndzeni bya matiko mambe, xikan’we na mivuyelo ya nhluvukiso wa swikili na swimakiwakulu leyi fambelanisiwaka ka phurojeke leya SKA.
     
21. Khabinete yi pasise Rimba ra Tixaka ra Ndhawu yo Kambela ya Ndzilekana leyi nga na Hinkwaswo ku va ri simekiwa. Leswi swi ta nyika ndzetelo eka ntumbuluxo wa xihatla wa tiOSBP exikarhi Afrika-Dzonga na matikoakelana ya yona. OSBP yi ta tiyisa vuhumelerisi bya bindzu ku ri hava ku debyisa nsirhelelo wa rixaka kumbe nhlengeleto wa xibalo hikwalaho ka mfambafambo wa tinhundzu, vanhu na vukorhokeri exikarhi Afrika-Dzonga na matiko lama khomaneke na yona ya Botswana, Lesotho, Namibia, Mozambique na Zimbabwe. Ri ta tlhela ri vanga exifundzeni ku humelerisiwa ka mbhasiso wa le ndzilekanini ka xihatla na mivuyelelo leyitsongo ya miphalalo ya tiejensi ta le ndzilekanini, leswi swi nga ta tlhela swi antswisa vuphikizani bya mabindzu na mfambafambo wa vanhu hi ku hunguta eka ndhurho na nkarhi.
     
22. Khabinete yi pasise leswaku Nkwama wa Timali wa Rixaka na Senthara ya Vuhlori bya Timali (FIC) swi ta fambisa ku lulamisiwa ka nhlahluvo wa mixungeto wa rixaka na phurosese ya nkambelo wa matlhelo hinkwawo lowu taka lowu wu sungulaka exikarhi ka Dzivamisoko 2019. Nkambelo wa matlhelo hinkwawo i phurosese ya nkambisiso leyi endliwaka hi vativinkulu va matiko ya misava vo huma eka matiko lama nga swirho ya nhlangano wa le xikarhi ka mifumo, Vuthu ra Xipanu xa Matirhelo ya Timali, ku hlahluva vukahle byo lwisana na ku tumbeta swihlovo swa mali (AML) na ku herisiwa ka sisiteme ya ku nyika matherorisi timali (CFT) eAfrika-Dzonga. Mivuyelo ya phurosese leyi yi ta pfuna ku tiyisa vutengi bya sisiteme ya timali ya Afrika-Dzonga hi ku tiva magoza lama faneleke ku tekiwa ku tirhana na mitsano yihi kumbe yihi eka sisiteme ya hina ya AML/CFT.
     
23. Khabinete yi pasise swibumabumelo leswi andlariweke eka Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo hi Ndzawulo ya Nkunguhato, Vulanguteri na Nkambelo. Swibumabumelo leswi swi khuluka kusuka eka Nkambelo wa Nhlohlotelo wa Dyondzo ya ku Hlaya ya Tigiredi ta le Masungulweni endzhaku ka malembe mambirhi ya mphalalo. DBE yi tumbuluxe Dyondzo ya ku Hlaya ya le ka Tigiredi ta le Masungulweni hi ku tirhisana na tiyunivhesiti to hambanahambana. Lowu i nkambelo wa nhlohlotelo wa dyondzo ya xikalu lexikulu lowu wu nga na xikongomelo xa ku aka vumbhoni hi mayelana na leswi swi tirhaka ku antswisa madyondziselo na madyondzelo ya ku hlaya eka tigiredi ta le masungulweni hi tindzimi ta Xintima etikweni. Xiviko lexi xi ta posiwa eka webusayiti ya DPME.
     
24. Khabinete yi pasise Rimba ra Pholisi eka Miyuziyamu ya Rixaka. Xikongomelo i ku cinca mafambiselo na matirhelo ya miyuziyamu hi ku landza mfikelelo, ndzulamiso, ndzingano, ku akiwa ka rixaka na nkhomano wa vaaki. Pholisi leyi yi ringanyeta ku katsiwa endhawini yin’we ka miyuziyamu ku va swivumbeko swa mafambiselo lamantshwa ku fikelela tiikhonomi ta xikalu hi ku hunguta nhlayo ya tikhansele. Nakambe ri lulamisela ku siyanisiwa ka miyuziyamu hinkwayo hi ku ya hi swihlawulekisi, vuanami na vutivikani ku kotisa leswaku ku va na miavelo ya timali yo ringana.
     
25. Khabinete yi pasise Xiletelo xa Rixaka xa Matholelo ya Vanhu eka Tihuvo na Vaofisirinkulu va Vurhangerinkulu (tiCEO) ta Mihlangano leyi nga Ehansi ka Vun’wini bya Mfumo na leyi Lawuriwaka hi Mfumo. Xiletelo lexi xi nyika misinya ya rixaka na swiletelo swa maendlelo lamanene ku kondletela mfanano eka matholelo ya vanhu. Xi angula eka Komiti ya Nkambisiso ya le Hofisini ya Phuresidente eka Mavandla lama nga Ehansi ka Vun’wini bya Mfumo ku kondletela nkavuciva, vutihlamuleri na maendlelo ya mafumelo lamanene eka swiyenge swa mfumo.
     

26. Khabinete yi pasise xiviko xa ndzima xa vu6 hi Xipanu xa Ntirho xa le Xikarhi ka Tindzawulo eka N’walungu-Vupeladyambu. Khabinete ya tsaka leswi ndzima yo tivikana yi khatsiweke eka ku tshamisekisa tindzawulo ta xifundzakulu eN’walungu-Vupeladyambu naswona ku nyikiwa ka vukorhokeri bya masungulo byi rhangisiwe emahlweni. Mphalalo lowu wu basisile kutlula 90% ta timalimpfelelo eka vaphakeri va tinhundzu na vukorhokeri leti kotisaka mphakelo lowu antswisiweke wa mirhi na switirhisiwa. Mune ehenhla ka ntlhanu wa tithiyetara leti tirhaka exibedhlele xa Mafikeng ti vuyiseriwile eka xiyimo xo tirha. Swivandla swa mitirho leswi nyikiwaka timali eka tindzawulo to hambanahambana swi pfariwile. Phurosese ya ku tirhana na nhlayiso wa swimakiwakulu lowu saleleke endzhaku yi simekile naswona tiejensi ta nsindziso wa nawu ti ya emahlweni ti khatsa ndzima ku tisa lavaya va khumbekaka eka vukungundzwana ku ta tihlamulela.
     
27. Ku ri karhi ku tirhisaniwa na vurhangeri bya N’walungu-Vupeladyambu Valawuri lava thoriweke va ya emahlweni va khatsa ndzima eka ku simeka tiphurosese ta mafumelo lamanene. NCOP yi endzele N’walungu-Vupeladyambu hi Nhlangula naswona yi andlala xiviko xa yona lexi amukela mphalalo wa mfumo wa Rixaka eka Xifundzakulu lexi.
     
28. Khabinete yi pasise ku rhurheriwa ka swiendleko leswi landzelaka: 

• Tinhlengeletano ta Lembe na Lembe ta Vumune ta Bangi ya Nhluvukiso Leyintshwa (NDB), eka kotara leyo sungula ya 2019. NDB yi tumbuluxiwile hi biloko ya Brazil, Russia, India, China na Afrika-Dzonga ku hlengeleta swipfuno ku seketela swimakiwakulu na tiphurojeke ta nhluvukiso lowu yisekaka emahlweni ematikweni ya BRICS, na timakete leta ha tumbulukaka tin’wana na matiko lama ha hluvukaka.  
• Nhlengeletano ya Ntolovelo ya vu17 ya Khomferense ya Vaholobye va Afrika eka Mbangu (AMCEN) hi Khotavuxika/Mawuwani 2019. AMCEN i foramu ya nkarhi hinkwawo laha Vaholobye va Afrika va Mbangu va kanerisanaka na ku teka swiboho eka timhaka ta mbangu leswi fambelanaka na Tikokulu. Afrika-Dzonga yi sungula vutshamaxitulu bya yona kusuka hi 2019 kufika hi 2021.
   

C. Milawumbisi

29. Khabinete yi pasise ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa ku Tekiwa ka Vun’wini lowu Pfuxetiweke leswaku vaaki va nyika mavonelo. Nawumbisi lowu pfuxetiweke wu engetela xiyenge lexi nyikaka swiyimo leswi nga erivaleni leswi ehansi ka swona ku tekiwa ka vun’wini bya misava hindlela leyi nga ta vuyerisa vaaki ku nga ta va xiswona ku ri hava ndziriso. Xiyenge lexi xi tiyisa Nawumbisi wa ku Tekiwa ka Vun’wini wa le masungulweni lowu wu humesiweke endzhaku eka phurosese ya palamende. Nawumbisi lowu wu ta pfuna ku hatlisisa nongonoko wa mpfuxeto wa misava loko hi tlhelo wu ri endzeni ka rimba ra misinya ya vumbiwa.
     
30. Khabinete yi pasise ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa Matikhomelo ya Mihlangano ya Timali wa 2018 leswaku vaaki va nyika mavonelo. Leswi swi vumba xiphemu xa mpfuxeto wa mfumo wa malawulelo ya sekitara ya timali eka modlolo wa Twin Peaks naswona wu landzelela ku pasisiwa ka Nawu wa Malawulelo ya Sekitara ya Timali, 2017 (Nawu wa 9 wa 2017) lowu, exikarhi ka swin’wana, wu nga na xikongomelo xa ku tiyisisa leswaku ku va na matikhomelo ya timakete yo antswa na makhomelo ya tikhasimende yo antswa eka sekitara ya timali. Malawulelo ya matikhomelo ya timakete ya na xikongomelo xa ku sivela na ku lawula loko nsivelo wu nga fambi kahle, mivuyelo ya xiyimo xa le hansi leyi tumbulukaka kusuka eka mihlangano ya timali leyi endlaka bindzu hi tindlela leti nga riki letinene eka tikhasimende kumbe ti tekelaka ehansi vutengi bya timakete na ntshembo eka sisiteme ya timali.
    
    Nawumbisi lowu wu ta tiyisa nsirhelelo wa tikhasimende hi ku simeka nawu wa matikhomelo ya timakete wo katsakanya wun’we. Leswi swi ta vanga matirhiselo yo fanana ya misinya ya nsirhelelo wa tikhasimende eka sekitara ya timali hinkwayo. Wu lulamisela endlelo leri simekiweke eka migingiriko, rin’we eka ku nyika mihlangano ya timali hinkwayo tilayisense, na ku tiyisisa leswaku ku na angarhelo na vulanguteri byo lawula hi vutalo.
    
    Leswi swi ta pfumelela Vulawuri bya Matikhomelo ya Sekitara ya Timali leya ha ku tumbuluxiwaka ku fikelela ku antswa xilerisoximfumo xa ku sirhelela tikhasimende ta timali hi ku tiyisisa leswaku ku na makhomelo lamanene.  Nawumbisi lowu, lowu wu nga ta tirha eka mihlangano ya timali hinkwawo, wu tlhela wu seketela ncinco eka sekitara ya timali hi ku tirhisiwa ka Xikatsa xa Milawu ya Sekitara ya Timali lexi nyikiweke ehansi ka Nawu wa Havexerisamatimba wa Ikhonomi ya Vantima yo Angarhela, 2003 (Nawu wa 53 wa 2003) hi ku koxa leswaku tipholisi ti sungula ku tirhisiwa ku landzelela xikatsa lexa milawu na ku tlhela ku vekiwa tihlo eka ku tirhisiwa ka tipholisi toleto.
     
31. Khabinete yi pasise ku andlariwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Timhaka ta Timali wa 2018 ePalamende.

  Mihundzuluxo leyi yi fambelana na:

1. Nawu wa Nchono wa 1963, ku tiyisa malawulelo ya makete lowu humaka eka nxavisonkandzawulelo, hi ku fambisana na vutiboheleri bya G20;
2. Nawu wa Tiphenceni ta Masocha wa 1976, ku tirhana na milulamiselo ya xihlawuhlawu;
3. Nawu wa Tibangi wa 1990, ku pfumelela tikhamphani leti nga ehansi ka vun’wini bya mfumo leti fikelelaka ku endla xikombelo xa tilayisense ta ku banga;
4. Nawu wa Phenceni wa Vutirhelamfumo wa 1996, ku cinca nsinya wa avelo wa xiphemu xa phenceni eka xiyimo xa ku dlaya vukati, lowu wu tiyisisaka leswaku tihakelo ta phenceni eka khale ka muringani hi nkarhi wa ku dlaya vukati a ti hundzuluxeriwi eka  mbhoheko wa xikweleti; na
5. Nawu wa Phurofexini yo Odita wa 2005, ku tirhana na mitlhontlho na switsandzekisi leswi Huvo yo Lawula leyi Tiyimelaka ya Vaoditara yi hlanganaka na swona eka ku tirha mitirho ya yona yo lawula na yo angamela.

D. Swiendleko leswi Taka

32. Xitiviso xa Muholo wa Mpimohansi wa Rixaka (NMW)

Phuresidente Ramaphosa u ta tivisa NMW eka xiendleko lexi xi nga ta khomiwa eKliptown eSoweto hi Ravuntlhanu, 7 N’wendzamhala 2018. NMW yi ta vuyerisa xikan’wekan’we kutlula tsevu wa timiliyoni ta vatirhi na ku pfuna ku tirhana na levhele ya nkandzingano na vusweti eAfrika-Dzonga. Xitiviso lexa nkoka swinene xi ta engetela ritavala ra hina ra vaaki kufika eka vanhu lava nga sirhelelekangiki.

33. Siku ra ku Lwisana na Vukungundzwana ra Matiko ya Misava

Hi ku tsundzukiwa ka Siku ro Lwisana na Vukungundzwana ra Matiko ya Misava ra UN hi Sonto, 9 N’wendzamhala, Khabinete yi tiyisisa ku lwisana na vukungundzwana ka tiko eka havumbirhi bya tisekitara leti nga riki ta mfumo na ta mfumo. Xikatsa xa JCPS xi rhangise emahlweni ku lwisana na xirilo lexi hi ku fambisana na xiyimo xa nkankondzelelo eka vukungundzwana xa mfumo.

Vukungundzwana i xiphiqo xa rixaka lexi ku faneleke ku lwisaniwa na xona hi munhu un’wana na un’wana tanihileswi xi kavanyetaka nhluvukiso wa vaaki na ikhonomi naswona xi engetela vusweti hi ku hambukisa swipfuno kusuka laha swi dingiwaka swinene.

34. Siku ra Timfanelo ta Ximunhu ra Matiko ya Misava

Afrika-Dzonga yi ta tikatsa na miganga ya matiko ya misava eka ku xiya Siku ra Timfanelo ta Ximunhu ra Matiko ya Misava hi Musumbunuku, 10 N’wendzamhala 2018. Siku leri ri fungha anivhesari ya ku amukela ka Huvo yo Angarhela ya UN ka Xihlambanyo xa Matiko Hinkwawo xa Timfanelo ta Ximunhu hi 1948. Mfumo wu ya emahlweni ku tiyisisa leswaku maAfrika-Dzonga hinkwavo va tiphina hi timfanelo ta ximunhu to tanihi timfanelo ta ku kuma vutomi, ndzingano na xindzhuti xa ximunhu. Muakatiko un’wana na un’wana u na vutihlamuleri bya ku tiyisisa leswaku timfanelo ta ximunhu na xindzhuti etikweni ra ka hina ta sirheleriwa. 

35. Khomixini ya Misava Hinkwayo eka Vumundzuku bya Ntirho

Xiviko kusuka eka Khomixini Matiko ya Misava eka Vumundzuku bya Ntirho xi ta simekiwa hi siku ra 22 Sunguti 2019. Xi tumbuluxiwile hi ILO hi 2017 ku hlahluva ncinco wa xihatla lowu nga eku endlekeni eka ikhonomi ya matiko ya misava na swivandlakulu swa ntirho, na ku tiva mitlhontlhokulu na swibumabumelo. Khomixini leya Matiko ya Misava ya Levhele ya le Henhla yi na vatshamaxitulukulobye ku nga Phuresidente Ramaphosa swin’we na Holobyenkulu Stefan Löfven wa Mfumo wa Sweden.  

E. Swihungwana

36. Michavelelo

Khabinete yi tikatse na Phuresidente Ramaphosa eka ku hundzisa ku khomiwa hi tingana eka ku lova ka nghwazi ya Nyimpi tlhelo Khomixinarankulu eka United Kingdom Ttn Mendi Msimang, hi Musumbunuku, 3 N’wendzamhala 2018, endzhaku ka vuvabyi bya nkarhi wo leha. Khabinete yi hundzisa michavelelo ya yona eka ndyangu, vanghana, vanakulobye na vahanyisani va Ttn Msimang. Ttn Msimang u nyikiwile nkhetekanyo wa 1 wa Nkosi wa Ximfumo wo Hlawuleka lowu khumbaka swiphemu swa nxiximo wa ximfumo wa masocha hi ku fambisana na pholisi ya mikosi ya ximfumo ya Mfumo na Swifundzakulu.

37. Vuhoyozeri

37.1 Khabinete yi hoyozele Banyana eka ku fikelela makumu ya Khapi ya Tinxaka ya Afrika ya 2018. Hi ku endla tano va fikelerile xikan’wekan’we Khapi ya Misava ya Vavasati ya FIFA haxawa eFurwa.

37.2 Khabinete yi hoyozele Dkd Lindiwe Sidali, loyi a endleke matimu hi ku va dokodela wa mbiluxifuva wa xisati wa muAfrika wo sungula etikweni.

F. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta fanela ku landzelela vukambisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

38. Khamphanikulu ya Nhluvukiso leyi Tiyimelaka

Ttn Tshokolo Nchocho tanihi CEO eka kontiraka ya ntlhanu wa malembe.

39. Swirho swa Huvo ya Vukorhokeri bya Maxelo ya Afrika-Dzonga:

a. Mnn Nana Magomola (Mutshamaxitulu);
b. Dkd Phillip David Dexter (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c. Ttn David Lefutso;
d. Adv Derek Jeffrey Block;
e. Mnn Sowbakiam Mudly-Padayachie;
f. Dkd Mphekgo Patrick Maila;
g. Mnn Feziwe Yolanda Renqe;
h. Ttn Itani Phaduli;
i. Dkd Owen Peter Muller Horwood;
j. Mnn Kelebogile Shirley Moroka-Mosia;
k. Ttn Jerry Lengoasa (CEO); na
l. Dkd Tsakani Ngomane (muyimeri wa DG ya Ndzawulo)

40. Adv Sandile Nogxina tanihi Mulawuri loyi a nga riki Xiphemu xa Vurhangerinkulu tlhelo Mutshamaxitulu wa Huvo ya Khamphani ya Vuhahisi ya Afrika-Dzonga.

41. Huvo ya Tinhlayonhlayo ya Afrika-Dzonga: 

a. Ttn Ian Assam – u thoriwe hi vuntshwa;
b. Ttn Faldie Esau – u thoriwe hi vuntshwa;
c. Dkd Jacky Galpin – u thoriwe hi vuntshwa;
d. Ttn Ettienne le Roux – u thoriwe hi vuntshwa; 
e. Dkd Ariane Neethling – u thoriwe hi vuntshwa; 
f. Dkd Thabi Leoka;
g. Mnn Reshoketswe Mokobane;
h. Ttn Thapelo Molahloe;
i. Mnn Blanche Motsosi;
j. Mnn Nompumelelo Nzimande;
k. Ttn Wandile Sihlobo;
l. Mnn Vuyelwa Mantyi (muyimeri wa Kapa-Vuhumadyambu);
m. Mnn Zeenat Ishmail (muyimeri wa Kapa-Vupeladyambu);
n. Ttn Kuberin Packirisamy (muyimeri wa Kapa-N’walungu);
o. Ttn Thulani Bhengu (muyimeri wa KwaZulu-Natal);
p. Ttn Thuso Ramaema (muyimeri wa Free State);
q. Dkd David Everatt (Mutshamaxitulu tlhelo muyimeri wa Gauteng);
r. Phurof Andries Monyeki (muyimeri wa N’walungu-Vupeladyambu);
s. Dkd Nomuso Mlondo (muyimeri wa Mpumalanga); na
t. Dkd Modjadji Malahlela (muyimeri wa Limpopo).

42. Khomixini ya Vukorhokeri bya Mavuthu ya Vusirheleri:
a.  Dkd Siphelele Zulu;
b. Dkd Ziyaad Essop;
c. Adv Nokuzola Gloria Khumalo; na
d. Ttn Ian Hugh Robertson.

43. Huvo ya Khamphanikulu ya Eneji ya Nyutliliya ya Afrika-Dzonga
a. Dkd Robert Adam;
b. Dkd Ramatsemela Masango;
c.  Ttn Aadil Patel;
d. Ttn Bishen Singh;
e. Mnn Pulane Kingston;
f.  Mnn Matlhodi Ngwenya;
g. Ttn Jabulani Ndlovu; na
h. Ttn Pulane Molokwane;

44. Huvo ya Mati ya Mhlathuze
a. Mnn Thabi Agatha Shange (Mutshamxitulu)
b. Ttn Silas Zwelakhe Hlophe (Xandla xa Mutshamaxitulu)
c. Dkd Purshottamma Sivanarain Reddy
d. Mnn Nica M Gevers
e. Dkd Mosidi Makgae
f. Ttn Musa Moses Xulu
g. Ttn Bonginkosi Vincent Mshengu
h. Mnn Amita Badul
i. Mnn Nothando Nonkululeko Mkhize
j. Mnn Gloria Dumisile Biyela
k. Ttn Petros Mzothule Zikalala

45. TiCEO ta Vulawuri bya Sekitara ya swa Dyondzo na Vuleteri (tiSETA):

a. SETA ya Tibangi – Ttn Trevor Rammitlwa;
b. SETA ya Swakudya na Swakunwa – Mnn Nokuthula Selamolela;
c. SETA ya ku Phurosesiwa na ku Endliwa ka Fayibara – Mnn Felleng Yende;
d. SETA ya Ndzindzakhombo– Mnn Nadia Starr;
e. SETA ya Vukorhokeri – Mnn Amanda Buzo-Gqoboka;
f. SETA ya Vurimi – Ttn Zenzele Gilbert Myeza;
g. Vulawuri bya Dyondzo na Vuleteri bya Vumaki bya Tikhemikali (CHIETA) – Ttn Mike Khathutshelo Ramukumba;
h. SETA ya Mfuwo, Vutshila, Ndhavuko, Mafundza na Mitlangu – Mnn Keitumetse Lebaka;
i. SETA ya Dyondzo, Vuleteri na Maendlelo ya Nhluvukiso – Mnn Nombulelo Nxesi;
j. SETA ya Timali na Tinkota – Mnn Ayanda Pearl Zinhle Mafuleka;
k. SETA ya Rihanyu na ku Hanya Kahle – Mnn Elaine Brass;
l. SETA ya Vukorhokeri bya Mfumo – Mnn Bontle Portia Lerumo; na
m. Holisele na Vuxavisi bya SETA – Ttn Blessing Tom Mkhwanazi.

Swivutiso:
Mnn Phumla Williams – Muvulavuri wo Khomela Khabinete
Selifoni: 083 501 0139