Xitatimende xa Nhlengeletano ya Khabinete ya ti 27 Mudyaxihi 2015

1. Siku ra Afrika

1.1. Khabinete yi tsakela ku khensa maAfrika-Dzonga hinkwavo lava ngheneleleke eka mintlangelo ya Siku ra Afrika 2015, leswi kombiseke ku tinyiketa ka hina eka ku aka Afrika leyi nga nyandza yin’we, ku rhula no humelela.

1.2. Khabinete yi tiyisisa xikombelo xa Phuresidente Jacob Zuma eka minhlangano hinkwayo ya Afrika-Dzonga na tikhamphani ku hahisa mujeko wa Nhlangano wa Afrika (AU) na mujeko wa Afrika-Dzonga. Leswi i ku hlayisa xilaveko xo vukarha xivono xa Afrika leyi nga nyandza yin’we, ku humelela no rhula.

2. Ku humelerisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo

2.1. Khabinete yi tsundzuxa maAfrika-Dzonga hinkwavo na vahlapfa lava endzaka na vana leswaku Nawu wa Maphepha ya Tiphasipoto no Endza wu ta sungula ku tirha ku sukela hi ti 1 Khotavuxika 2015.

2.2. Ehansi ka nawu lowuntshwa, vatswari lava endzaka na vana lava nga ehansi ka 18 wa malembe ku laveka leswaku va humesa switifikheti swo beburiwa leswi nga helela. Lexi i xiphemu xa ku tinyiketela ka mfumo eku hlayiseni ka swilaveko swa vana no sivela ku tlhakisiwa ka vana.

3. Swibohonkulu swa Khabinete

3.1. Khabinete yi amukerile Pholisi ya Rixaka ya Swifambo swa Vadyondzi, leyi nyikaka swiletelo eku antswiseni ka vukorhokeri byo hetiseka, byo tshembheka no hlayiseka eka swifambo swa mani na mani swa vadyondzi. Ku humelerisiwa ka yona ku ta tisa vukorhokeri bya swifambo swa vadyondzi byo angarhela lebyi nyikaka swiyimo swa minxaka ya mimovha leyi faneleke ku tirhisiwa na swiyimo swa tihakelo eku tirhisiweni ka vukorhokeri bya swifambo swa vadyondzi. Pholisi yi ta fambisiwa ku ya hi Nawu wa Swikolo swa Afrika-Dzonga, 1996 (Nawu wa 84 wa 1996).

3.2. Khabinete yi amukerile ku yisiwa ka Xiviko xa Afrika-Dzonga xa 1994 ku fika 2014 eka Matsalani wa AU xa ku Humelela loku endliweke hi ku Tirhisa Xihlambanyo xa Varhangeri va Mimfumo va Nhlangano wa Afrika eka Ndzingano wa Rimbewu eAfrika. Xiviko xi le ku lulamiseriweni ka Samiti ya Varhangeri va Mimfumo ya AU leyi nga ta khomiwa hi Khotavuxika 2015.

Xiviko, lexi angarhelaka nkarhi wa 1994 ku fika 2014, xi kambela, no hlela ku hetiseka ka milawu ya hina, tipholisi na tiphurogireme leti nga tumbuluxiwa ku engetela vuyimeri, ku nyikiwa ka mphakelo wa vukorhokeri bya masungulo, ku tumbuluxiwa ka mintirho, ku hunguta vusiwana, ku hunguta madzolonga na nsirhelelo wa timfanelo ta ximunhu ta vavasati na vanhwanyana.

3.3 Khabinete yi amukerile Pholisi ya Vantshwa va Rixaka 2020 (NYP 2020). Pholisi yi pfala Pholisi ya Vantshwa va Rixaka 2009-2014 leyi nga heleriwa hi nkarhi. Pholisi yi tumbuluxiwile endzhaku ka maendlele ya matimba ya mbhurisano na vantshwa va Afrika-Dzonga ku suka eka swifundzhankulu swa nkaye. Yi ta vumba tshaku ra ku tumbuluxiwa ka Kungu ra Nhluvukiso wa Vantshwa leri angarhelaka.

3.4 Khabinete yi hlamuseriwile hi ku humelela loku nga endliwa hi ku vumbiwa ka Enthinthi ya Vufambisi bya Vuxavisi bya Miako (PMTE). Enthinthi yi tiyisisa ku fanela no hlayisa mali eka vufambisi bya photifoliyo ya miako ya Mfumo. Khabinete yi enerisiwile hi ku tumbuluxiwa no antsiwisiwa ka modele wa bindzu ra PMTE, lowu nga ta antswisa nkoka wa miako ya mfumo.

Khabinete yi amukerile nakambe ku tiyisisiwa ka Tatana P Serote ku va a tirha tani hi murhangeri wa PMTE, Tatana M Govender tani hi murhangeri wa Vufambisi bya Switirhisiwa na Miako na Misava na Manana BS Mathews tani hi Murhangeri wa Vukorhokeri bya Mintsariso ya Miako na Misava.

4. Mintlangu leyi taka

4.1. Afrika-Dzonga ri ta khoma Samiti ya AU eSenthareni ya Tinhlengeletano ya Sandton ku sukela hi ti 7 ku fika ti 15 Khotavuxika 2015 ehansi ka nhlokomhaka: “Lembe ra ku Nyikiwa ka Vavasati Matimba na Nhluvukiso ku ya eka Nongonoko wa Afrika 2063”. Migingiriko ya vhiki yi ta hetelela hi Huvo ya Vafambisi va Mimfumo ku sukela hi ti 15 ku fika ti 15 Khotavuxika 2015.

Rhiphabuliki ra Zimbabwe, tani hi mutshamaxitulu wa AU wa 2015, ri ta fambisa samiti na tinhlengeletano leti yelanaka. Yi ta langutana na ku tirhisiwa ka swiboho leswi nga tekiwa hi Samiti ya Sunguti 2015, leyi katsaka Nongonoko 2063 ni Kungu ra yona ro Tirhisa eka 10 wa Malembe yo Sungula; Xiyimo xa ku Rhula na Vuhlayiseki bya Tikonkulu, ku ku katsa na Vutherorisi; Ku nyikiwa ka Vavasati Matimba na Nhluvukiso; Swihlovo swa le tlhelo swa Timali to hlayisa AU; Angarhelo wa Tikonkulu na Ntirhiso wa Senthara ya Afrika yo Lawula Mavabyi na Nsivelo hi 2015.

Phuresidente Zuma u ta ya eku vekiweni exitulwini ka Phuresidente wa Nigeria la nga hlawuriwa Mohammadu Buhari eAbuja, eNigeria hi ti 29 Mudyaxihi 2015.

4.2. Foramu ya Ikhonomi ya Misava eAfrika yi ta va kona eKapa ku sukela hi ti 3 ku fika ti 5 Khotavuxika 2015 ehansi ka nhlokomhaka: “Khale na Sweswi: Ku Anakanya Nakambe Vumundzuku bya Afrika.”

Khabinete yi amukela varhangeri va mabindzu na va tipolitiki hinkwavo ku suka etikweninkulu ra Afrika ni le ka swiphemu swin’wana swa misava tani hi leswi nhlengeletano yi funghaka 25 wa malembe yo cinca eAfrika.

Afrika-Dzonga ri langutele ku nghenelela eka mimbhurisano leyi nga ta hatlisisa nkulo wa ikhonomi na nhluvukiso wo angarhela eAfrika. Tinkonkulu ra ha ri rin’we ra swifundzha leswi kulaka swinene emisaveni hinkwayo naswona i ndzhawu leyi ongaka vuvekisi.

4.3. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa, tani hi Mutshamaxitulu wa Huvo ya AIDS ya Rixaka ra Afrika-Dzonga, u ta vulavula loko ku pfuriwa Nhlengeletano ya vunkombo ya AIDS ya Afrika-Dzonga eSenthareni ya Tinhlengeletano ta Misava ya Inkosi Albert Luthuli eDurban ku sukela hi ti 9 ku fika ti 12 Khotavuxika 2015 ehansi ka nhlokomhaka: “ku Anakanya, ku Kongomisa Nakambe no Pfuxeta”.

Nhlengeletano leyi, leyi khomiwaka malembe mambirhi man’wana na man’wana, yi vile xincico eka mfumo na le ka maAfrika-Dzonga ku valanga ku antswa loku nga endliwa eku lawuleni ka minhlaselo ya HIV. Yi nyika na nkarhi eka vanhu lava tirhanaka na HIV na AIDS, Minhlaselo leyi Tlulelaka hi mhaka ya swa Masangu (STI) na Rifuva (TB) ku avela vutivi na mavonele.

Afrika-Dzonga ri na phurogireme ya antirhetirovhayirali (ARV) leyikulu swinene emisaveni hinkwayo, laha vanhu va 3 miliyoni va nga eka tiARV ku sukela hi N’wendzamhala 2014. Leswi swi hoxile xandla swinene eku hunguteni ka minhlaselo ya HIV yintshwa na ku lova hi mhaka ya AIDS, no tiyisisa ku hanya eka vana na rihanyo ro leha. Ku kunguhata ka vurhonwana i xiphemu xikulu xa ku humelela ka phurogireme leyi, leswi tiyisisaka nkumeko wa tiARV endzhawini yin’wana na yin’wana ya vutshunguri bya vanhu.

Afrika-Dzonga, hi Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji, a yi ri eku vekiseni eka ndzavisiso wa HIV malembe yo tala. Ku vekisa ka DST eka Ndzavisiso wa HIV swi sungurile hi 1999 swin’we na Ndzawulo ya Rihanyo, hi tumbuluxile Pfhumba ra Nsawutiso wa AIDS ra Afrika-Dzonga.

Hi 2009, nseketelo wa Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji eka ndzavisiso wa HIV wu ndlandlamuxiwile ku katsa minghenelelo yin’wana ku fana na minhlahluvo, tiARV, swisivela-mavabyi, ku engetela eka minsawutiso. Hi tumbuluxile Pulatifomo ya Ndzavisiso wa HIV na Antswiso ya Afrika-Dzonga (SHARP) ku hakelela ndzavisiso wo tiya wa HIV na AIDS no rhangela ku tumbuluxiwa ka swintshuxo leswi antswisiweke swo lwa na ntungu.

Sweswi hi le ku seketeleni ka tiphurojeke to hlaya leti yelanaka na swa HIV eka swiyimo swo hambana swa nhluvukiso hi phurogireme leyi vuriwaka Vuxaka bya Kungu ra Antswiso wa Rihanyo, leyi hlanganisaka SHARP ehansi ka nseketelo wa Huvo ya Ndzavisiso wa swa Rihanyo ya Afrika-Dzonga. Ntirho wa phurogireme leyi i ku rhangela ntirhisano wa valavisisi va HIV na AIDS, no tumbuluxa Netiweke ya Rixaka ya Ntirhisano wa Tinsenthara ta Mindzavisiso ta HIV na AIDS.

Sweswinyana, minhlangano ya mintirho yo tala, nhlanganiso, tiphurojeke ta nhluvukiso wa switirhisiwa leyi angarhelaka minhlahluvo, minsawutiso na swisivela-mavabyi swi le ku tirhisiweni ku hetisisa swikongomiso swa SHARP. Afrika-Dzonga ri damarheta nkoka wo karhi ku lwa na AIDS, hi ku sivela eka mbilu ya Kungu ra Rixaka ra tiko eka HIV, STI na TB (2012-2016).

4.4. Phurogireme ya Nhweti ya Mbango

Hi Khotavuxika Afrika-Dzonga ri ta tlangela masiku ya nkoka ya mbango. Hi ku rhangeriwa hi Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango, hi ti 5 Khotavuxika, hi ta tlangela Siku ra Mbango ra Misava hinkwayo eKimberley, eKapa N’walungu.  

Siku ra Malwandle ra Misava hinkwayo ri ta khomiwa hi ti 8 Khotavuxika eBloemfontein, eFree State ni vanakulorhi vo hambana eku tirhisiweni ka Oparexini Phakisa eka Ikhonomi ya Malwandle ku avelana mahungu na vaaki va miganga ya laha kaya hi swivandla leswi nga kona eka ikhonomi ya malwandle na tindzhawu leti yelanaka.  

Hi ti 17 Khotavuxika Afrika-Dzonga ri ta tlangela Siku ra Misava ro lwa na Onhako wa Misava etikoxikaya ra Nqutu, eKwaZulu-Natal. Masiku lawa hinkwawo ya nkoka ya languteriwile ku tlakusa lemukiso wa vanhu hi mhaka ya mbango hi hala tlhelo wu paluxela vantshwa swivandla leswi nga kona eka bindzu leri eka swifundzhankulu hinkwaswo leswi nga ta khoma mintlangelo.

4.5 Ku simekiwa ka Ntwanano wa Matlhelo Manharhu wa FTA eSharm-el-Shaik

Ntwanano wa Matlhelo Manharhu wa Ndzhawu yo Ntshuxeka ya Mabindzu COMESA-EAC-SADC (TFTA) wu ta simekiwa hi ti 10 Khotavuxika 2015 eSharm-el-Shaik, eEgypt. TFTA yi ta timbuluxa makete wa matiko ya 26, lawa ya nga na vanhu vo tlula 625 miliyoni loko va hlanganile na GDP yo tlula $1 thiriliyoni.

Nsimeko wu tiyisisa ku hetisiwa ka minjhekanjhekisano ya Ntwanano wa Mabindzu yo Ntshuxeka lowu vekaka milawu na vuako eka ntsakelo wa tihakelo na vutinyiketeri byin’wana lebyi nga ta tirhisiwa. Minjhekanjhekisano eka tihakelo na milawu ya masungulo swi ta ya emahlweni swi va xiphemu xa nongonoko lowu nga akiwa.

Ku simekiwa ka TFTA i goza ra nkoka eka Tinkonkulu ra Afrika naswona swi dzime timintsu eka Kungu ra Swendlo ra Lagos ra Nhlangano wa Afrika (AU) na Ntwanano wa Abuja lowu langutaneke no tumbuluxa Vaaki va Ikhonomi va Afrika. Hi tshembha leswaku leswi swi rhumela mahungu ya matimba ya leswaku Afrika ri tinyiketerile eka nongonoko wa ndlandlamuxo wa ikhonomi ya rona no tumbuluxa ndzhawu ya kahle ya mabindzu na vuvekisi.

Minjhekanjhekisano eka Ntwanano wa Matlhelo Manharhu wa Ndzhawu yo Ntshuxeka ya Mabindzu (TFTA) yi simekiwile hi Khotavuxika 2011 eka Samiti leyi a yi khomiwile hi Phuresidente Jacob Zuma eSandton, eAfrika-Dzonga.   

4.6 Ku simekiwa ka minjhekanjhekisano ya Tinkonkulu ya FTA eka Samiti ya AU hi Khotavuxika.

Ku simekiwa ka minjhekanjhekisano ya Ntwanano wa Mabindzu yo Ntshuxeka ya Tinkonkulu (CFTA) hi Samiti ya AU ku ta va kona hi ti 15 Khotavuxika 2015 eJoni, eAfrika-Dzonga.

CFTA yi ta, tumbuluxa makete wa vanhu vo tlula 1.3 biliyoni hi GDP yo tlula $2 thiriliyoni loko yi hlanganini. Yi ta aka eka Ntwanano wa Matlhelo Manharhu wa Ndzhawu yo Ntshuxeka ya Mabindzu ni le ka ku humelela loku nga fikeleriwa eka vaaki va ikhonomi ya xifundzha. Yi ta nyika van’wamabindzu na vavekisi mfikelelo eka makete lowu kulaka no nyika tshaku eka ndlandlamuxo wa mabindzu lama nga endzeni ka Afrika.

5. Ku thoriwa

Vuthori hinkwabyo byi ta landzelela ku kamberiwa ka ntiyiso wa tidyondzo ta vathoriwa na mbhasiso lowu nga fanela.

5.1. Vayimeri ku suka eka Ndzawulo ya Mabindzu ya Mfumo eka Bodo ya Vutsundzuxi byo Hlawuleka ya Tizoni ta Ikhonomi:
a) Manana Jacky Molisane (xirho leri nga thoriwa);
b) Manana Nontsikelelo Rose Mbono (xirho xo siva).

5.2. Dokodela Reginald Cassius Lubisi – Mulawuri-Angarhelo eka Hofisi ya Phuresidente na Matsalana wa Khabinete (ku pfuxetiwa nakambe ka malembe ya ntlhanu).

5.3. Tatana Christopher Kobla Gavor – Muhleri wa Nhundzu-Angarhelo: Ndzawulo ya  Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Antswiso wa Misava.

Swivutiso: Manana Phumla Williams (Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela)
Rigingho: 083 501 0139

Share this page

Similar categories to explore