MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ravuntlhanu leri taka ri ta fungha lembe kwatsa, kusukela loko mhangu yo sungula ya khoronavhayirasi yi vikiwile eAfrika-Dzonga.
Kusukela nkarhi wolowo, kutlula n’we na hafu wa timiliyoni ta vanhu eAfrika-Dzonga hi tluleriwile hi vuvabyi naswona kwalomu ka 50 000 ya vanhu va vikiwile ku va va lovile hikwalaho ka vuvabyi lebyi.
Swo tala swinene swi cincile etikweni ra ka hina na le vuton’wini bya hina.
Kambe moya wa vanhu va ka hina a wu cincangi.
Mi kondzelerile maxangu lamakulukumba, kambe mi tshamile ma ha tiyimiserile, ma ha ri na vun’we na ku va na ku tshemba.
Sweswi, lembe endzhaku ka loko xitsongwatsongwana xi fikile rosungula etikweni ra ka hina, hi na ndlela leyi nga erivaleni eka ku kamanyeta mitluletavuvabyi naswona, ekuheteleleni, hi ta hlula vuvabyi lebyi.
Ku nga si hela lembe muganga wa swa sayense wa misava hinkwayo wu tumbuluxile, wu kamberile na ku humesa swisawutisi swo talanyana leswi swi nga hlayiseka na ku va leswi tirhaka kahle ehenhla ka vuvabyi.
Van’watisayense va Afrika-Dzonga na mihlangano ya ndzavisiso yi hoxile xandla xa nkoka eka matshalatshala lama naswona yi hoxile xandla eka vutivi bya misava hinkwayo hi mayelana na vuvabyi lebyi, ku katsa na ku tumbuluka ka mixaka yintshwa.
I khale hi ri na mavonelo ya leswaku xisawutisi xi ta va goza ra hina leri fikisaka swinene eka mahetelelo ya ku herisa COVID-19, na leswaku kufika eka mpimo wolowo ri veka tiphurosese eka levhele ya tikokulu na ya rixaka ku lulamisela vukona bya xisawutisi lexi tirhaka kahle.
Kufana na matiko yo tala, sweswi hi sungurile nongoloko wa hina wa nsawutiso.
Eka 10 ra masiku kusukela loko hi simekile nongoloko wa hina wa nsawutiso wa khoronavhayirasi, kutlula 67 000 ya vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyu – lava va tirhanaka na vanhu hi ku kongoma eka ku lwisana na COVID-19 – va sawutisiwile.
Xikatsa xintshwa xa 80 000 wa mipimamurhi ya xisawutisi xa Johnson & Johnson xi fike laha etikweni tolo, naswona hi le ku tlakuseni hi ndlela leyi yaka emahlweni nhlayo ya mipimamurhi leyi nyikiwaka siku rin’wana na rin’wana.
Masungulo ya pfhumba ra hina ra nsawutiso ya fambile kahle swinene.
Ri kombile leswi hi nga kotaka ku swi fikelela loko hi tirhisana tanihi mfumo, muganga wa swa sayense na sekitara leyi nga riki ya mfumo.
Swifundzakulu hinkwaswo swi tumbuluxile tindhawu ta nsawutiso naswona hi veke makungu ya ndlandlamukiso wa nongoloko loko wu ri karhi wu kuma matimba.
Nhlayo ya tindhawu leti ti nga ta va kona ta nsawutiso yi ta ndlandlamukisiwa kusuka eka 17 wa tindhawu kufika eka 49 wa tindhawu.
Eka 49 wa tindhawu, 32 ti ta va eswibedhlele swa mfumo na 17 wa timhangu eka swibedhlele leswi nga riki swa mfumo.
Leti ti katsa tindhawu ta le matikoxikaya ku antswisa mfikelelo wa vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyu va le matikoxikaya.
Loko vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyu va hetiwile, hi ta sungula xiphemu xa mbirhi xa nsimeko wa swisawutisi kwahalaya kuheleni ka Dzivamisoko kumbe emasungulweni ya Mudyaxihi.
Xiphemu xa mbirhi xi ta katsa vadyuhari, vatirhi va nkoka swonghasi, vanhu lava hanyaka kumbe lava tirhaka eka tindhawu ta mihlangano na lavaya va nga na mavabyimfambisano.
Eka xiphemu lexi, hi ta va hi tirhisa tindhawu to tala swinene eka nsawutiso eka sekitara ya nhlayiso wa swa rihanyu ya mfumo na leyi nga riki ya mfumo ku endlela leswaku hi kota ku fikelela vanhu vo tala hi xinkandyana hilaha swi kotekaka hakona.
Kungari khale ha ha ku sayina ntwanano na Johnson & Johnson ku kuma 11 wa timiliyoni wa mipimamurhi.
Eka mipimamurhi leyi, 2.8 wa timiliyoni ta mipimamurhi yi ta phakeriwa eka kotara ya vumbirhi, kasi leyin’wana hinkwayo yi ta hangalaka na lembe hinkwaro.
Hi tlhele hi kuma 20 wa timiliyoni ta mipimamurhi kusuka eka Pfizer, leyi yi nga ta phakeriwa kusuka eka kotara ya vumbirhi.
Hi ku engetela, hi kumile 12 wa timiliyoni ta mipimamurhi ya swisawutisi kusuka eka ndhawu ya COVAX naswona hi le ku hetisiseni avelo wa hina wa mipimamurhi kusuka eka Yuniyoni ya Afrika.
Hi tshama hi ri karhi hi tihlanganisa na vamaki va swisawutisi swin’wana vo hambanahambana ku tiyisisa leswaku hi na mitalo leyi faneleke ya swisawutisi loko hi swi dinga.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Loko ndzi vulavurisana ro hetelela na rixaka, emasungulweni ya n’hweti leyi, tiko ri hundzile maninginingi ya gandlati ra vumbirhi ra mitluletavuvabyi ya khoronavhayirasi.
Hi ku lawuriwa hi muxaka wuntshwa wa xitsongwatsongwana lexi, gandlati lera vumbirhi a ri onhetela swinene naswona ri vange ku lahlekeriwa lokukulukumba ka vutomi kutlula gandlati lero sungula.
Tiko sweswi ri hlurile hi ndlela leyi nga erivaleni gandlati lera vumbirhi.
Mitluletavuvabyi yintshwa, ku amukeriwa eswibedhlele na mafu swi ehlile hi ndlela yo tivikana naswona swi ya emahlweni swi ehla hi ndlela leyi yaka emahlweni.
Evhikini lera ha ku hundzaka, tiko ri rhekode ehansinyana ka 10 000 ya mitluletavuvabyi yintshwa.
N’hweti leyi nga hundza, evhikini ra Sunguti, tiko ri rhekode kutlula 40 000 wa timhangu tintshwa.
Naswona n’hweti ku nga si va na sweswo, evhikini ro hetelela ra N’wendzamhala, tiko ri rhekode kwalomu ka 90 000 wa timhangu tintshwa.
Ku ehla loku ko hlamarisa eka timhangu emavhikini ya nhungu ku hikwalaho ka nkatsano wa magoza ya rihanyu ya vaaki lama tivisiweke, ku cinca eka matikhomelo na ku hlengeleta nsawuto eka lavaya va tluleriweke hi vuvabyi emigangeni ya ka hina.
Hi kotile ku hlula eka gandlati lera vumbirhi hikuva vanhu vo tala va landzelele swipimelo leswo tika swinene naswona va landzelele milawu ya rihanyu ya masungulo, ku katsa na ku ambariwa ka swipfalaxikandza evanhwini na ku siyiwa ka mpfhuka exikarhi vanhu.
Magoza lama hi bohekeke ku ma veka hi N’wendzamhala a ya fanerile ku kamanyeta mitluletavuvabyi na ku sivela miako ya hina ya rihanyu eka ku va yi taleriwa kutlula mpimo.
Lama a ma fanerile ku kota ku ponisa vutomi.
Hi bohekile ku teka magoza lama hi ri karhi hi swi tiva leswaku ma veke swipimelo eka vutomi bya siku na siku etikweni leri. Ma vange nkavanyeto lowukulukumba eka vo tala.
Naswona loko ha ha endle matshalatshala man’wana na man’wana ku endla ikhonomi yi tshama yi pfulekile, a hi tlhela hi swi tiva leswaku a ku ri na swiphemu swa ikhonomi leswi a swi ta khumbeka naswona leswi a swi nga ta kota ku tirha hi vutalo.
Endlelo ra hina mikarhi hinkwayo ri vile ra leswaku swipimelo swoleswo a swi fanelangi ku tshama swi ri kona kutlula nkarhi lowu faneleke ku kamanyeta vuvabyi lebyi.
Hikwalaho ka ku ehla eka mitluletavuvabyi, tiko sweswi ri nga kota ku olovisa swin’wana swa swipimelo eka mfambafambo na nghingiriko.
Nakambekambe, hi endla tano hi vurhonwana.
Hambi endzhaku ka nkarhi lowu yisiweke emahlweni wa ntluletano wa le hansi swinene, hi vonile hilaha nhlayo ya mitluletavuvabyi yintshwa yi nga tlakukaka hi ku hatlisa hakona naswona ku ri hava xitsundzuxo.
Hi ku ya hi nhlahluvo wa xiyimo xa nkarhi wa sweswi xa ntungukulu laha etikweni, Khabinete yi teke xiboho emasungulweni ya namuntlha ku fambisa tiko kusuka eka Levhele ya Vulemukisi ya Khoronavhayirasi ya 3 kuya eka Levhele ya Vulemukisi ya 1.
Levhele ya vulemukisi leyintshwa yi ta sungula ku tirha eku fambeni ka madyambu lama xikan’wekan’we loko swinawana swi gazetiwile.
Leswi swi ta vula leswaku:
- Tiawara ta xinawana xo pimela nkarhi wo va ekaya sweswi xi ta va kusuka hi 12 exikarhi ka vusiku kufika 4 nivurhonga.
- Tinhlengeletano ti ta pfumeleriwa, ku ri karhi ku landzeleriwa mipimo hi sayizi, ku landzeriwa ka ku siyiwa ka mpfhuka exikarhi ka vanhu na milawu ya rihanyu yin’wana.
Leswi swi katsa tinhlengeletano ta swa vukhongeri, ta swa vanhu, ta swa tipolitiki na ta swa mfuwo.
- Nhlayo ya mpimohenhla ya vanhu lava pfumeleriwaka eka nhlengeletano yihi kumbe yihi i 100 ra vanhu kumbe 250 wa vanhu ehandle ka miako. Laha ndhawu yi nga yitsongo kutlula mpimo ku kota ku amukela tinhlayo leti ku ri na ku siyiwa ka mpfuka lowu faneleke, kutani ku nge vi na kutlula 50 wa tiphesente ta vundzeni bya ndhawu ti nga ha tirhisiwaka.
- Mirindzelo na tinhlengeletano tin’wana ku nga si va na nkosi na le ndzhaku ka nkosi a ti si pfumeleriwa.
- Tindhawu to xavisa byala ta nivusiku ti tshama ta ha pfariwile.
- Ku xavisiwa ka byalwa swi ta pfumeleriwa, hi ku ya hi milulamiselo ya layisense ya ntolovelo. Hambiswiritano, a ku na byalwa lebyi nga xavisiwaka hi nkarhi wa tiawara ta xinawana xo pimela nkarhi wo va ekaya. Ku ambariwa ka swipfalaxikandza etindhawini ta mani na mani swi tshama swa ha boha, naswona ku hluleka ku ambala xipfalaxikandza loko u laveka ku endla tano swi tshama swa ha ri nandzu wa vugevenga.
- 33 wa tindhawu ta vulawuri bya mindzilekani ya le misaveni leti ti pfariweke eka nkarhi lowu hinkwawo ti tshama ta ha pfariwile, loko 20 letin’wana ti ta tshama ti pfurile.
- Ko va ntsena ntlhanu wa timbala ta vuhahiselo ti nga ta pfula eka vutekarendzo bya matiko ya misava ku ri na magoza ya vulawuri bya ntluletavuvabyi lama tirhisiwaka hi ntolovelo. Tona i timbala ta vuhahiselo ta OR Tambo, Kapa, King Shaka, Kruger Mpumalanga na Lanseria.
Tanihiloko hi ri karhi hi olovisa swipimelo, hi nge swi koti ku debyisa tintambhu.
Swipimelo leswi nga sala swingariswingani ehansi ka Levhele ya Vulemukisi ya 1 swi endleriwa ku hlayisa tilevhele ta le hansi naswona, hi ku kongoma, ku sivela swiendleko swa swihangalasikulu.
Muxaka lowuntshwa – lowu tivekaka tanihi 501Y.v2 – sweswi i muxaka lowu nga tala swinene etikweni leri.
Hikuva muxaka lowuntshwa wu tluletiwa hi ku olova swinene, wu na vuswikoti bya ku tlulela vanhu vo tala, wu veka ntshikelelo lowukulukumba eka sisiteme ya hina ya rihanyu na ku vanga ku lahlekeriwa lokukulukumba ka vutomi.
Hikokwalaho, ku siyiwa ka mpfhuka exikarhi ka vanhu na kona i ka nkoka swonghasi.
Ku ambariwa ka xipfalaxikandza na ku papalatiwa ka mitshungu na swona i swa nkoka swinene.
Naswona sweswi i swa nkoka swinene leswaku hi dawuniloda app ya selifoni ya COVID Alert SA yi va eka tiselifoni ta hina.
Kwalomu ka timiliyoni timbirhi ta maAfrika-Dzonga se va tirhisa app ya selifoni ya COVID Alert SA ku kota ku tivisiwa loko va vile eka xiyimo lexi nga na khoronavhayirasi.
Hi kombela mi ya kamberiwa loko mi ri na swikombeto swihi kumbe swihi swa COVID-19.
Magoza lama a ya endleriwangi ntsena ku sirhelela un’wana na un’wana wa hina kambe na ku tlhela ya sirhelela lavaya hi va rhandzaka naswona hi va hlayisaka.
Ku landzelela magoza lama swi hi mayelana na ku tisirhelela wena, ndyangu wa ka n’wina na muganga wa ka n’wina.
Swi hi mayelana na ku va na vutihlamuleri na ku hlayisa.
Hi boheka ku ya emahlweni na magoza lama hambiloko vanhu va ri karhi va sawutisiwa.
Swisawutisi swi hunguta hi ndlela yo tivikana nkoteko wa ku va munhu a khomiwa hi swikombeto na ku vabya swinene, naswona swi hunguta mpimo wo angarhela wa ntluletavuvabyi erixakeni ra vanhu.
Hikokwalaho hi dinga ku vona swisawutisi tanihi rin’wana ra magoza lama hi nga na wona eka ntshevele ya hina ya khoronavhayirasi ku kamanyeta ntungukulu lowu.
Tanihilaha hi vuleke hakona nkarhi lowu nga hundza swisawutisi sweswi hi rona goza leri tirhaka kahle swinene leri hi nga na rona.
Sweswi, hi ta kota ntsena ku hlula ekuheteleleni ntungukulu lowu loko hi ya emahlweni hi tirhisa magoza yo sivela laman’wana hinkwawo na wona.
Hi boheka ku endla leswi hinkwaswo havumbirhi ku endlela leswaku hi hlula ntungukulu lowu na ku endlela leswaku hi kota ku hatlisisa nhlakarhelo wa hina wa ikhonomi.
Hi boheka ku endla leswi ku vuyisela tiko ra ka hina eka ku kula na ku vuyisela vanhu va ka hina emitirhweni.
Hambiloko nghingiriko wa ikhonomi wu vuyela, hambiloko hi ri karhi hi simeka xihlohloteri xa hina xa mitirho na minongoloko ya vuvekisi bya swimakiwakulu, hambiloko hi sungula miantswiso ya ikhonomi hi xihatla lexikulu, mabindzu yo tala ya ha ri eku kayakayeni.
Vanhu vo tala a va ha tlhelelangi emitirhweni ya vona naswona miti yo tala ya ha twa xitandzhaku xa ku lahlekeriwa hi vunyingi bya malinghena ya vona.
Tanihilaha ndzi tiviseke hakona eka Mbulavulo wa Xiyimo xa Rixaka, hikokwalaho ndzi engeterile nkarhi wa Malimpfuneto ya COVID-19 yo Hlawuleka hi tin’hweti tinharhu tin’wana, kufikela ekuheleni ka Dzivamisoko.
Hi tlhele hi engetela mbuyelo wa nseketelo wa miholo wa COVID-19 wo hlawuleka wa UIF kufikela 15 Nyenyankulu 2021 eka tisekitara letiya ta ikhonomi leti a ti nga koti ku tirha hi nkarhi lowu.
Magoza lama ya kombile ku va lama tirhaka kahle eka ku hunguta nkhumbo wa ikhonomi wa ntungukulu lowu eka van’wana lava nga sirhelelekangiki swinene erixakeni ra ka hina.
Hambiswiritano, timali ta mfumo ta tiko ra ka hina ti tsongahatiwile swinene, naswona a hi nge swi koti ku tshama hi ri na magoza walawo ya mphalalo hilaha ku nga heriki.
Ku vuyela eka Levhele ya Vulemukisi ya 1 swi vula leswaku vunyingi bya swipimelo leswi nga sala eka nghingiriko wa ikhonomi swi susiwile.
Hi langutela leswi ku vanga matirhiselo ya timali ya ntirhiso wa le henhla, lama tiyisiwaka hi nhlakarhelo lowu yaka emahlweni eka ku thoriwa.
Hi langutela mabindzu ku simeka makungu lama ma ya yimiseke.
Tanihiloko hi sungula miantswiso leyi nga na xivumbeko, leswi swi ta tiyisa swihluke swa rihlaza leswi hi sunguleke ku swi vona eka ikhonomi.
Leswi hi swona swi endlaka leswaku ntamu wa hina hinkwawo na matshalatshala sweswi swi boheka ku kurisa ikhonomi.
Eka xivangelo lexi, exikarhi ka swin’wana, ku olovisiwa ka swipimelo a swi fanelangi ku voniwa tanihi xivangelo xa ku tshika magoza yo sivela.
Nxungeto wa gandlati ra vunharhu wu tshama wu ri kona, tanihi nxungeto wa mixaka yintshwa yo tala.
Tanihilaha hi voneke hakona n’wexemu, swiendlo swa hina tanihi vanhu hi un’weun’we na tanihi nhlanganelo swi ta boha hi nkarhi lowu na hilaha hi ku hatlisa hakona hi tokotaka ku tumbuluka hi vuntshwa ka xitsongwatsongwana lexi.
Eka nkarhi wa sweswi, xitsongwatsongwana xi ya emahlweni xi rhendzeleka emindyangwini ya ka hina, emitirhweni ya hina na le migangeni ya ka hina.
Tanihiloko pfhumba ra nsawutiso ri ri karhi ri khoma rivilo, hi boheka ku ya emahlweni ku tikhoma hi vurhonwana lebyikulu swonghasi ku tisirhelela hina na van’wana.
Hi ri swin’we na van’watisayense na vativinkulu, hi ta ya emahlweni hi veka tihlo swinene eka xiyimo lexi na ku fambelanisa endlelo ra hina hi mukhuva lowu angulaka na ku va lowu cincekaka.
Ntungukulu lowu wu hi tekerile swo tala, kambe a wu tekangi ntamu wa hina, xitiyanhlana xa hina kumbe moya wa hina wa nseketelano tanihi vanhu.
A wu nyamisangi mimoya ya hina kumbe ku tsanisa ku tiyimisela ka hina.
Moya wa hina wa vuAfrika-Dzonga lowu fanaka wu ri woxe wu hi pfumelerile ku tshama hi nga tsekatseki loko hi langutanile na nxungeto lowu nga si tshamaka wu va kona, naswona wu ta ya emahlweni wu hi hlohlotela loko hi ri karhi hi famba endleni yo ya eka nhlakarhelo.
A hi tshameni hi ri na vun’we, hi karhi hi tshemba na ku tiyimisela kufana na leswi swi nga tshama swi va xiswona ku jamelana na ntlhontlho lowu.
Xikwembu a xi ye emahlweni xi katekisa Afrika-Dzonga na ku sirhelela vanhu va yona.
Ndza khensa.
