Mbulavulo hi Phuresidente Cyril Ramaphosa eka Angulo wa Afrika-Dzonga eka Ntungukulu wa Khoronavhayirasi, 17 Khotavuxika 2020
Varikwerhu,
Sweswi swi le henhlanyana ka 100 ra masiku kusukela loko mhangu yo sungula ya khoronavhayirasi yi kumekile eAfrika-Dzonga.
Ku ringana 100 ra masiku a hi hanya endzhutini wa wun’wana wa michaviseto leyi leyikulukumba swinene eka rihanyo ra misava hinkwayo eka kutlula 100 ra malembe.
Vuvabyi lebyi, na magoza lama hi ma tekeke ku lwisana na byona, swi vangile nkavanyeto lowukulu evuton’wini bya vanhu va ka hina, swi yimisa ikhonomi ya hina na ku chaviseta vutihanyisi bya timiliyoni.
Kutafika sweswi, swi koxile erixakeni ra ka hina vutomi bya 1,674 wa vanhu.
Exikarhi ka ntungukulu lowu wo onhetela vutomi, hi khutaziwa swinene hi mahungu vhiki leri ya mbhoxeketo eka vutshunguri bya COVID-19.
Ndzavisiso wa Yunivhesiti ya Oxford wu kume leswaku xidzidziharisi xa dexamethasone – lexi xi tlhelaka xi endliwa kwala Afrika-Dzonga hi yin’wana ya tikhamphani ta hina to endla mirhi naswona lexi ku nga mphakelo wa xona wo ringanela – xi hungutile mafu exikarhi ka vavabyi lava va tirhisaka michini yo pfuneta ku hefemula hi xanharhu..
Ndzawulo ta Rihanyo na Komiti yo Tsundzuxa holobye yi bumabumerile leswaku dexamethasone yi ta langutisisiwa ku va yi tirhisiwa eka vavabyi lava tirhisaka michini yo pfuneta ku hefemula na lava nga eka mphakelo wa moyatenga.
Ha tshemba leswaku leswi swi ta antswisa malawulelo ya hina vuvabyi lebyi exikarhi ka lava va hlaseriweke hi ndlela yo tikisa swinene.
Kusukela emasungulweni ya ku tumbuluka ka byona ku vile na 80,412 wa timhangu ta khoronavhayirasi leti tiyisisiweke eAfrika-Dzonga. Eka tona, 44,331 wa vanhu – kumbe kwalomu ka 55% – va horile. Sweswo swi vula leswaku eka nkarhi wa sweswi ku na 34,407 wa timhangu leti nga eku yeni emahlweni etikweni. Hambiswiritano, tanihilaha mi swi tivaka hakona, ku koxeka ka vutomi bya vanhu a ku ta va ku vile ehenhla swinene.
Hi teke xiboho ka ha ri na nkarhi eka ku tumbuluka ka vuvabyi lebyi eAfrika-Dzonga ku tshimbisa ku teka rendzo ra matiko ya misava na tinhlengeletano hi ku tivisiwa ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu naswona hikwalaho ka sweswo swi vekile ku pfaleriwa ka rixaka hinkwaro ku nonokisa ku hundziseriwa ka xitsongwatsongwana lexi.
Hi ku endla tano, hi kongomisile eka ‘ku hunguta nhlayo ya timhangu’ ta ntluletavuvabyi ku endlela leswaku sisiteme ya hina ya rihanyo yi ta kota ku antswa ku hlayisa nhlayo leyikulu ya vanhu lava a va ta dinga nhlayiso.
Hikwalaho ka xiendlo lexi bohiweke lexi hi xi tekeke hi nkarhi wolowo, na ngopfungopfu hikwalaho ka ntirhisano, vutiyimiseri na ku titsona swo tala tanihi rixaka – hi humelerile eka ku hlwerisa ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi.
Yin’wana ya tindlela ta ku pima mpimo wa ku hundziseriwa hi leyi yi vitaniwa ‘nkarhi wo mbirhihata’. Leyi i nhlayo ya masiku lama swi ma tekaka leswaku nhlayo hinkwayo ya timhangu yi mbirhihata.
Eka mavhiki mambirhi ku nga si va na nsimeko wa ku pfaleriwa ka rixaka hinkwaro, nhlayo ya ntluletavuvabyi a yi mbirhihata masiku ma2 man’wana na man’wana.
Hi nkarhi wa levhele ya 5 ya ku pfaleriwa, nkarhi lowu wa ku mbirhihata wu engeterile kufika eka 15 wa masiku, leswi swi vulaka leswaku swi teke nkarhi wo leha swinenenyana leswaku xitsongwatsongwana lexi xi hangalaka.
Nkarhi lowu wa ku mbirhihata a wu ri kwalomu ka 12 wa masiku hi nkarhi wa tilevhele ta 4 na 3. Hi tirhise nkarhi lowu eka nkarhi wa ku pfaleriwa ku lulamisa na ku antswisa sisiteme ya hina ya swa rihanyo na ku simeka magoza ya rihanyo ra vaaki ku hunguta mitluletavuvabyi.
Ntirho wa ku tiyisa sisiteme ya hina ya rihanyo – leyi yi katsaka ku tumbuluxa 100 ra tisenthara ta nhlambulo, ku engetela nhlayo ya tiyuniti ta phulaniphulani na mibedo eswibedhlele swa nkarhinyana na ku kuma vatirhi va swa rihanyo vo engetela va nkarhinyana – wu ya emahlweni eka swifundzakulu swa ka hina hinkwaswo.
Kambe loko ha ha ri eku tirhiseni ka ku pfaleriwa ku sungula ku hunguta nhlayo ya timhangu, ntirho lowu wu le kule na ku hela. Hambi endzhaku ka 100 wa masiku, ha ha ri ekusuhi na le masungulweni ya ntungukulu lowu naswona u ta tshama na hina tin’hweti to tala swinene, nkarhi wun’wana malembe.
Ntirho wa ku tirhana na ntungukulu lowu wa khoronavhayirasi wu fana na ku tsutsuma nsiyano wa matsambu, ku nga ri ku tsutsuma ximpfhukana hi rivilo, naswona hikwalaho hi bohekile ku vumba angulo wa hina hi ku ya hi leswi swilo swi nga xiswona.
Eka mavhiki mangarimangani lama nga hundza, nhlayo ya mitluletavuvabyi yi tlakukile hi ku hatlisa. Kwalomu ka xanharhu xa timhangu leti tiyisisiweke hinkwato ti rhekodiwile evhikini leri nga hundza ri ri roxe naswona kutlula hafu ya timhangu leti tiyisisiweke hinkwato ti rhekodiwile emavhikini mambirhi lama nga hundza.
Kapa-Vupeladyambu kutafika sweswi yi hlaseriwile swinene hi vuvabyi lebyi, laha tinhlayo ti fikaka kwalomu ka 60% wa mitluletavuvabyi etikweni hinkwaro.
Loko ku hundziseriwa ka le migangeni ku tshamile ku ri ehansi eka vunyingi bya swiphemu swa tiko eka 9 wa mavhiki lama nga hundza, ku vile ku ri eku tlakukeni hi ku hatlisa eka xifundzakulu lexiya.
Ku na swikombiso swa leswaku ku hundziseriwa eka Kapa-Vuhumadyambu sweswi ku le ku sunguleni ku tlakuka naswona ku nga va kuri mavhiki mangarimangani endzhakunyana ka Kapa-Vuhumadyambu.
Eka vo tala va hina, leswi swi nga tshama swi va vuvabyi bya le kule na hina sweswi swi le ku tshineleni swinenenyana. Vo talatala va hina sweswi va tiva munhu un’wana loyi a tluleriweke hi vuvabyi, ku nga va entirhweni kumbe exikolweni kumbe ekerekeni ya ka hina, ekerekeni ya Masurumani, etempeleni kumbe emasinagogweni. Ku nga ha va ku ri un’wana wa vanghana va hina kumbe un’wana wa vandyangu.
Vo tala va n’wina ma khumbeka hi mayelana na ku tlakuka ka mitluletavuvabyi naswona mi chuhile hikwalaho ka vuhlayiseki na ntshamiseko wa varhandziwa va n’wina.
Mi le ku vilerisiweni hi mayelana na nkoteko wa ku tluleriwa hi vuvabyi n’wina hi n’wexe, ethekisini kumbe ebazini, entirhweni kumbe emavhengeleni, exikolweni kumbe eyunivhesiti, ku endzela tliliniki kumbe xibedhlele. Swivileriso leswi swa twisiseka na ku tivikana.
Hikuva tanihiloko tiko ri ri karhi ri pfuleka hi katsongotsongo, tanihiloko hi ri karhi hi tsevukela migingiriko yo tala, nxungeto wa ntluletavuvabyi wu tlakuka hi ndlela leyi nga sivelekiki. Hambiswiritano, hambiloko nxungeto wa ntluletavuvabyi wu ri wukulukumba swinene, hi lowu nga sivelekiki hi ndlela yihi kumbe yihi.
Hikwalaho ka matikhomelo ma hina tanihi vanhu hi un’weun’we hi nga kota ku hunguta nkoteko wa leswaku hi ta tluleriwa hi vuvabyi kumbe hi ta tluleta van’wana vuvabyi. Naswona swi hikwalaho ka swiendlo swa munhu yena n’wini kumbe swa nhlanganelo leswaku hi nga kota ku ya emahlweni hi hlwerisa mpimo wa ntluletavuvabyi erixakeni hinkwaro.
Milavisiso yi komba leswaku ku ambala xipfalaxikandza xa lapi kumbe xigun’wana xo yelana na xona lexi xi pfalaka havumbirhi bya nomu na nhompfu hi mikarhi hinkwayo loko munhu a ri evanhwini hi rin’wana ra magoza lama ma hungutaka mpimo wa ku hundziseriwa ka xitsongwatsongwana lexi.
Timiliyoni ta maAfrika-Dzonga – ku katsa na vana lavatsongo – sweswi va le ku ambaleni ka swipfalaxikandza nkarhi wihi na wihi loko va huma ekaya.
Hambiswiritano, ku na maAfrika-Dzonga van’wana lava va nga si tekaka ntolovelo wa ku ambala swipfalaxikandza.
Hi tsakela ku khutaza munhu un’wana na un’wana loyi a nga etikweni ra ka hina ku ambala swipfalaxikandza loko a ri evanhwini.
A hi tiyisiseni leswaku a hi nyikani swipfalaxikandza leswi tirhisiweke na leswaku hi hlantswa swipfalaxikandza swa hina swinene hi xisibi na mati endzhaku ka ntirhiso wun’wana na wun’wana.
Hambiswiritano, ku ambariwa ka swipfalaxikandza a swi sivi ku hlambiwa ka nkarhi na nkarhi ka swandla hi xisibi na mati kumbe xibasisaswandla kumbe ku siya mpfhukanyana wa kwalomu ka 1,5 wa timitara kusuka eka vanhu van’wana.
A hi tsundzukeni ku nga tikhumbi swikandza swa hina hi swandla leswi nga hlambiwangiki, na ku basisa swivandla na ku tirhisa swidlayaswitsongwatsongwana ehenhla ka swivandla nkarhi na nkarhi.
Hi fanele ku tlhela hi tekela enhlokweni leswaku ku siya mpfhukanyana exikarhi vanhu ka ha ri yin’wana ya tindlela leti tirhaka kahle swinene ta ku hunguta ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi..
Mitolovelo ya leya masungulo yi le ku veni ya nkoka swinene sweswi tanihiloko hi ri karhi hi olovisa ku pfaleriwa na ku nghena eka xiphemu xintshwa eka angulo wa hina wa khoronavhayirasi.
Ka ha ri na tindlela ta kahle swinene ta ku kamanyeta ku hangalaka xitsongwatsongwana lexi.
Vativinkulu va ka hina va swa vutshunguri va tsundzuxile leswaku miphalalo yo tanihi ku vekela tithanele to fafazela na ku tifafazela miri a yi fanelangi ku tirhisiwa tanihileswi hi kombeke vumbhoni byo pfumala mbuyelo na ku vavisa.
Kusuka emasunguleni, a hi swi tiva leswaku magoza yo tika kutlula mpimo ya dingiwa ku nonokisa ku hundziseriwa ka le migangeni. Kambe hi tlhela hi swi tiva leswaku ku pfaleriwa ka rixaka hinkwaro a ku nga yiseki emahlweni hilaha ku nga heriki.
Hi famba ku ya eka levhele ya vulemukisi ya 3 kusuka hi siku ra vu1 ra Khotavuxika, angulo wa hina wa nsivelo sweswi wu kongomile swinene eka swilo swa masiku hinkwawo swo olova leswi un’wana na un’wana wa hina a nga kotaka ku swi endla ku tisirhelela na miganga ya ka hina.
Swi hi mayelana na un’wana na un’wana wa hina ku byarha vutihlamuleri bya munhu yena n’wini, ndhawu yihi kumbe yihi leyi hi nga eka yona na munhu wihi kumbe wihi loyi hi nga yena, eka ku sivela ku hangalaka ka vuvabyi.
Matimba yo hlula khoronavhayirasi ya le mavokweni ya hina.
Angulo wa hina sweswi wu tlhela wu va lowu kongomisaka swinene, eka tindhawu ta khombo leti nga na mpimo wa le henhla wa ntluletavuvabyi na ku rhumela swipano swa rihanyo leswi nga na marhavinyingi ku kamanyeta ku tumbuluka na ku tiyisisa leswaku lavaya va nga na ntluletavuvabyi va kuma nhlayiso lowu faneleke.
Hi nkarhi wun’we, hi engeterile swinene ku hlela swikombeto swa khoronavhayirasi etikweni hinkwaro, endhawini ya ntirho yin’wana na yin’wana, exikolweni eyunivhesiti, esenthareni ya mavhengele, endhawini ya vugandzeri, erhenkeni ya mathekisi kumbe exivandleni xa mani na mani xin’wana laha vanhu va hlengeletanaka kona.
Ku fana na matiko man’wana, Afrika-Dzonga yi hlaseriwile hi nkayivelo wa misava hinkwayo wa tikhiti to kambela na timatheriyali tin’wana.
Hikokwalaho hi bohekile ku va hi pakanisa swinene eka ku kambela ka hina, hi rhangisa emahlweni vavabyi eswibedhlele, vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyo, vanhu lava nga sirhelelekangiki vo fana na vadyuhari na tindhawu ta khombo.
Hambileswi xiyimo xi nga eku antsweni, hi ya emahlweni hi hlangana na ku hlwela eka ku kambela.
Leswi swi na nkucetelo wo tikisa eka ku lawula hi ndlela ya kahle vavabyi lava nga na ntluletavuvabyi xikan’we na ku landzelerisa vanhu lava hlanganeke na vanhu lava nga na vuvabyi.
Hikokwalaho hi le ku tirhiseni ka ndlela yin’wana na yin’wana leyi nga kona ku xava swiphakeriwa leswi hi swi dingaka na ku engetela vuswikoti bya hina bya ku kambela na ku antswisa nkarhi wo fikisa ntirho emakumu.
Exikarhi ka mapfhumba lama hi ma hlongorisaka swin’we na matiko man’wana eka tikokulu ra ka hina i phothali ya Swiphakeriwa swa Vutshunguri ya Afrika leyi nga yo sungulasungula.
Leyi i ndhawu ya makete ya tikokulu yi ri yoxe laha matiko ma Afrika ma nga kotaka ku fikelela swiphakeriwa swa vutshunguri swa nkoka swonghasi, swo tanihi hi tikhiti to kambela, kusuka eka swiphakeriwa na vaendli na le misaveni hinkwayo hi mipimo leyi nga fanela na hi mixavo leyi phikizanaka.
Pulatifomo leyi yi ta ngetela ntirho lowu wu nga eku endliweni ku tiyisisa leswaku hi na switirhisiwa swa vutshunguri, switirhisiwa swo sirhelela munhu yena n’wini na switirhisiwa swa xibedhlele ku lawula ntlakuko lowu languteriweke eka vavabyi va COVID-19.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ntungukulu wa khoronavhayirasi a wo va ntsena xirilo xa rihanyo xa misava hinkwayo. Xi tlhela xi va xirilo xa ikhonomi xa misava hinkwayo xa nhlayo leyi tshamelaka ro tlakuka.
A ku na tiko, a ku na indasitiri naswona a ku na munhu loyi a nga khumbekangiki.
Laha Afrika-Dzonga, ntungukulu lowu wu kavanyetile hi ndlela yo tikisa vutihanyisi bya timiliyoni ta vanhu va ka hina.
Tanihilaha mi swi tivaka hakona mabindzu mo tala ma yimile ku tirha hi siku ra vu27 ra Nyenyanyana, loko ku pfariwa ku sungula, a ma si kota ku pfula ehansi ka swipimelo swa nkarhi wa sweswi.
Leswi swi katsa tikhamphani letikulu leti nga na magidi ya vatirhi na tikhamphani letitsongo tin’wana to tala leti nga na vatirhi vangarivangani.
Leswi swi vula leswaku ku na mabindzu lama ma nga nghenisangiki malinhlengeleto na vanhu hi un’weun’we lava va nga kumangiki malinghena ku ringana kutlula 80 wa masiku.
Hambi hi magoza lama hi ma simekeke ku seketela tikhamphani, vatirhi na miti leyi nga swela tanihi xiphemu xa R500 wa tibiliyoni ta mpako wa mphalalo, ku na mpimo wa leswaku i nkarhi wo leha kufika kwihi mabindzu lama ma nga pfariwaka.
Loko ndzi tivise leswaku tiko ri ta ya eka levhele ya vulemukisi ya 3 kusuka hi siku ra vu1 ra Khotavuxika, ndzi vule leswaku hi ta va hi ri eku langutisiseni eka ku pfuriwa ka tisekitara tin’wana ta ikhonomi loko magoza yo sivela ya vuhlayiseki lama faneleke ma nga kota ku simekiwa.
Endzhaku ka mikanelo yo yisa emahlweni na vayimeri va tiindasitiri hi milawu ya nsivelo yo tika, na le ndzhaku ka ku kuma switsundzuxo kusuka eka van’watisayense na ku kanerisana na Tiphurimiya, Khabinete yi bohile ku olovisa swipimelo eka migingiriko ya ikhonomi yin’wana.
Migingiriko leyi yi katsa:
- Tikhefi ta swakudya swo ‘dyela kwalaho’
- Vurhurhelo lebyi pfumeleriweke na ku va lebyi nyikiweke layisense, ku ri karhi ku nga katsiwi vurhurhelo bya kaya ro avelana ku fana na AirBnB.
- Tikhomferense na tinhlengeletano ta swikongomelo swa mabindzu na hi ku fambisana na swipimelo hi tinhlengeletano na mani na mani.
- Tisinema na thiyetara, swi ta xaxametiwa eka swipimelo hi nhlengeletano ya vanhu.
- Tikhasino.
- Vukorhokeri bya nhlayiso wa munhu yena n’wini, ku katsa na swisasekisamisisi na vukorhokeri va vuxongisi
- Mitlangu leyi ku nga khumbaniwiki yo tanihi golufu, thenisi, khirikhete na yin’wana. Mitlangu leyi ku khumbaniwaka yi ta pfumeleriwa ntsena eka vutiolori na migingiriko leyi cinciwekenyana hi ntirhiso lowu pimeriweke wa switirhisiwa.
Eka xiyimo xin’wana na xin’wana, swilaveko swa vuhlayiseki swo kongoma na ku va swo tika swi pfumelelaniwile naswona swi ta dinga ku simekiwa mabindzu ma nga si pfula, na milawu yi ta dinga ku landzeleriwa hi ku hetiseka ku endla leswaku mabindzu ma tshama ma pfurile.
Switiviso swi ta nyikiwa hi nkarhi lowu faneleke ku koxometa magoza lama na ku kombisa siku leri kusuka eka rona migingiriko leyi yi nga ta pfumeleriwa.
Hi tekile xiboho lexi hi vurhonwana lebyi lavekaka na vutiyimiseri, hi ri karhi hi amukela mixungeto leyi fambelanaka na nghingiriko wun’wana na wun’wana na magoza lama dingiwaka ku lawula mixungeto leyi.
Hinkwerhu ka hina, tiindasitiri leti ti thole kutlula 500,000 wa vanhu ku nga si va na ku pfaleriwa.
Hi bohekile ku ehleketa hi mayelana na vanhu lava na lavaya va tshembelaka eka vona eka vutihanyisi bya vona.
Hi ku olovisa ku pfaleriwa hi le ku yeni emahlweni ku ringanisa xikongomelo xa hina lexi lawulaka xa ku ponisa vutomi na ku hlayisa vutihanyisi.
I swa nkoka ku tsundzuka leswaku lowu i ntungukulu wa misava hinkwawo na leswaku matiko mo tala ma langutana na mitlhontlho yo fana naswona ma boheka ku lulamisa swiphiqo swo yelana.
Hikokwalaho hi le ku tirhaneni swinene na tiejensi ta matiko ma misava na matiko man’wana eku anguleni eka khoronavhayirasi.
Tanihi Mutshamaxitulu wa Yuniyoni ya Afrika, hi le ku khumbekeni hi ndlela leyi hlanganisaka eka ku kuma endlelo eka tikokulu hinkwaro, ku tiyisisa leswaku hi hlengeleta swipfuno na ku hluvukisa maqhinga ku tiyisisa leswaku a ku na tiko leri ri salaka endzhaku.
Eka nkarhi wa sweswi ku na 250,000 wa timhangu leti tiyisisiweke eAfrika naswona ku vile na kutlula 6,700 wa mafu.
Leswi swi le ka mpimo lowu nga vaka ehansi loko ku fananisiwa na nhlayo ya misava hinkwayo ya timhangu – leyi sweswi yi hundzeke 8 wa timiliyoni – ngopfungopfu hikuva matiko ma Afrika ma teke goza hi ku hatlisa ku tirhisa ku pfaleriwa ka rixaka.
Hambiswiritano, hi nga langutela mitluletavuvabyi eAfrika ku tlakuka tanihiloko matiko ma ri karhi ma olovisa swipimelo loko ku langutaniwile na mitshikelelo ya ikhonomi yo tikisa naswona hi le ku tirhisaneni tanihi tikokulu ku ololoxa ntlhontlho wolowo.
Swi vile swa nkoka swinene eka hina ku pfula vukorhokeri bya nhlayiso wa munhu yena n’wini, hikuva indasitiri leyi yi thola ngopfungopfu vavasati.
Tin’hweti tinharhu leti nga hundza ti vile to tika swinene eka timiliyoni ta vavasati lava va tirhaka tanihi vasasekisamisisi, eka tisenthara ta vuwisisamiri, to tanihi titherapisi na vativi va swa xithekiniki.
Mo tala ya lama i mabindzu lama ma nga ehansi ka vun’wini bya vavasati naswona i xihlovo xa malinghena eka sekitara leyi nga riki ya ximfumo.
Ku nyika vavasati nseketelo lowu faneleke ku va va tshembela eka vona vini eka swa timali i swirhangana leswikulukumba eka hinkwaswo, ngopfungopfu sweswi.
Hi ku twa timbilu ti vava swinene loko ndzi yima emahlweni ka vavasati na vanhwanyana va Afrika-Dzonga madyambu lama ku vulavula hi mayelana na ntungukulu wun’wana lowu nga ku hlaseleni eka tiko ra ka hina – ku dlayeteriwa ka vavasati na vana hi vavanuna va tiko ra ka hina.
Tanihi wanuna, tanihi nuna na tanihi tatana, ndzi tshukisiwa hi leswi swi tikombaka tanihi nyimpi leyi hlomiwaka ehenhla ka vavasati na vana va tiko raka hina.
Eka nkarhi lowu ntungukulu lowu wu hi siyeke hinkwerhu hi titwa hi nga sirhelelekangi na ku kanakana, madzolonga ya le ku kongomisiweni eka vavasati na vana hi tihanyi leti ti nga twisisekiki.
Vapfinyi lava na vadlayi lava va fambafamba exikarhi ka hina.
Va le migangeni ya ka hina.
I vatatana va hina, vabuti va hina , vana va hina va majaha na vanghana va hina; vavanuna va madzolonga lava nga hava vukwetsimi bya vutomi.
Emavhikini mangarimangani lama nga hundza ku nga ri ehansi ka 21 wa vavasati na vana va dlawile.
Vadlayi va vona a va ehleketa leswaku va nga va miyeta.
Kambe a hi nge va rivali naswona hi ta va vulavulela laha vona va nga ta ka va nga swi koti ku tivulavulela.
Hi ta vulavulela Tshegofatso Pule, Naledi Phangindawo, Nompumelelo Tshaka, Nomfazi Gabada, Nwabisa Mgwandela, Altecia Kortjie na Lindelwa Peni,vavasati va vantshwa hinkwavo lava va dlayiweke hi vavanuna.
Hi ta vulavulela kokwana wa 89 wa malembe hi vukhale loyi a dlayiweke ekaya ra vadyuhari eQueenstown, kokwana wa malembe ya 79 hi vukhale loyi a dlayiweke eBrakpan na mukhegula loyi a pfinyiweke eKwaSwayimane eKwaZulu-Natal.
Hi ta vulavulela mimoya yo pfumala nandzu ya n’wana wa nhwanyana wa le ndzeni wa Tshegofatso Pule loyi se a thyiwile vito, Raynecia Kotjie wa tsevu wa malembe hi vukhale na n’wana wa tsevu wa malembe hi vukhale lava kumekeke va lovile enhoveni eKwaZulu-Natal.
A vo va ntsena tinhlayonhlayo. Va na mavito naswona va na mindyangu na vanghana.
Madyambu lama, miehleketo ya hina na swikhongelo swi na vona.
Ndzi lava ku hoyozela Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga eka ntirho wa vona wa kahle swinene eka ku khoma kwalomu ka hinkwavo vaonhi lava ehleketeleriwaka.
Tanihiloko vaehleketeleriwa lava va ri karhi va endla swikombelo swa beyili vhiki leri, ndzi na ku tshemba lokukulu leswaku tikhoto ta ka hina ti ta rhumela mahungu yo tiya kutlula hinkwawo leswaku madzolonga yo tano ma hava ndhawu erixakeni.
Eka ntshamo wa nhlanganelo wa Palamende hi Ndzati n’wexemu, ndzi tivise Kungu ra Angulo wa Xilamulelamhangu ku herisa madzolonga yo ya hi rimbewu na ku dlayeteriwa ka vaxisati na leswaku R1.6 wa tibiliyoni eka mali yo huma eka mfumo yi ta rhangisiwa emahlweni ku seketela nsimeko wa yona kufikela ekuheleni ka lembeximali leri.
Sweswi hi na Kungu ra Xiqhinga ra Rixaka ku letela matshalatshala ya rixaka ya tiko ra ka hina ehenhla ka madzolonga yo ya hi rimbewu.
Hi nkarhi wa ku pfaleriwa hi tiyisisile leswaku lava poneke va madzolonga yo ya hi rimbewu va kuma nseketelo na vukorhokeri, ku katsa na riqingho ra xilamulelamhangu ra GBV, vutumbelo na tisenthara leswi swi nyikaka nseketelo eka vaxanisiwa va madzolonga ya swa masangu.
Ku sukela hi N’wendzamhala n’wexemu, 10 ra miako leyi nga ehansi ka vun’wini bya mfumo, yi nyikiwile Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu leswaku yi tirhisiwa tanihi vutumbelo, ku ri karhi ku tirhaniwa na wun’wana wa mitlhontlho leyi langutaneke na lava poneke lava va lavaka ku sukela vuxaka lebyi xanisaka.
Eka 18 wa tin’hweti leti nga hundza, hi khatsile ndzima leyi vonakaka eka ku anamisa mfikelelo wa nseketelo wa lava poneke.
Khumenharhu wa tikhoto ta xifundza ti tlakusiwile ti va tikhoto ta milandzu ya swa masangu.
Ku seketela ntirho wa nsindziso wa nawu, 7,000 wa tikhiti ta nhlengeleto wa vumbhoni ti hangalasiwile nkarhi na nkarhi eka xitichi xa maphorisa xin’wana na xin’wana etikweni naswona sweswi ku na kutlula 1,000 ra tikamara leti tirhisekaka ta lava poneke eswitichini swa maphorisa.
Maphorisa mo tala, vachuchisi, vamajisitarata na vaendli va milawu va endlile vuleteri bya ku hlayisa xihundla na vutivi naswona kutlula 3,000 wa vatirhi va mfumo lava va tirhaka na vana na vanhu lava hlanganeke tinhloko va kamberiwile hi ku fananisa na Rhijisitara ra Rixaka ra Vaonhi va swa Masangu.
Mihundzuluxo ya milawu yi lulamisiwile eka, na le xikarhi ka yin’wana, xigwevo xa mpimohansi, eka milandzu ya madzolonga yo ya hi rimbewu, swipimelo swa beyili swa vaehleketeleriwa, na nsirhelelo lowukulukumba swinene wa vavasati lava va nga vaxanisiwa va madzolonga ya varingani va le kusuhisuhi.
Ndzi khutaza vaendli va hina va milawu ePalamende ku yi tirha handle ko hlwela.
Tikhoto ta ka hina ti tiyile eka ku tirhana na milandzu ya madzolonga yo ya hi rimbewu hambi hi nkarhi wa ku pfaleriwa, ti nyika swigwevo swa vutomi na swigwevo swa vutomi swo tala eka vaonhi.
Ndzi lava ku tshembisa vavasati na vana va Afrika-Dzonga leswaku mafambiselo ya vululami bya vugevenga ma ta tshama ya kongomile eka milandzu ya madzolonga yo ya hi rimbewu na leswaku hi nga langutela ku khomiwa ka vanhu vo tala na ku tengisiwa ka vaonhi ku landzela.
Vaonhi va madzolonga ehenhla ka vavasati na vana va boheka ku ku kuma swigwevo leswi swi ringanelaka vugevenga lebya tihanyi lebyi va byi endlaka.
Swi vavisa swinene leswaku ntlakuko eka vugevenga ehenhla ka vavasati na vana wu kotlanile na ku olovisiwa na ku pfaleriwa ka khoronavhayirasi.
Hi ku ya hi maphorisa, vugevenga bya madzolonga – ngopfungopfu ku dlaya na ku ringeta ku dlaya – swi tlakukile kusukela loko ku vile na levhele ya vulemukisi ya 3 yi sungurile hi siku ra 1 Khotavuxika.
Timhangu ta nxaniso wa vavasati na vana na tona ti tlakukile hi ndlela yo hlamarisa.
Hi dinga ku tivutisa swivutiso swo tika swinene tanihi rixaka.
Hi ku kongomisa, hi dinga ku kambela switandzhaku swa ntirhiso wo homboloka wa xihoko ku nga ri ntsena eka tilevhele ta madzolonga, kambe na tinghozi ta le magondzweni na matikhomelo ya vusopfa.
Milavisiso ya matiko ya misava na ya laha tikweni yo talanyana yi komba vuxaka lebyi nga erivaleni exikarhi ka xihoko na nxaniso na madzolonga yo ya hi rimbewu. Hakunene, a hi xihoko lexi xi pfinyaka kumbe xi dlayaka wansati kumbe n’wana.
Kambe, i swiendlo swa vavanuna va madzolonga.
Kambe loko ku pyopyiwa hi xihoko swi hoxa xandla eka milandzu leyi, kutani ku fanele ku tirhaniwa na kona hi xihatla.
Hi dinga ku tswonga tidyondzo eka ku pfaleriwa loku na ku boha hilaha hi nga sirhelelaka hakona rixaka eka nxaniso wa xihoko.
Hakunene, hi dinga nseketelo lowukulukumba swinene eka vanhu lava nga na swiphiqo swa ku nwa, ku katsa na hi ku tirhisa mpfuxo na vutshunguri.
Hi dinga ku khutaza manwelo ya vutihlamuleri, ngopfungopfu exikarhi ka vantshwa.
Hi dinga ku tikisa ehenhla ka tindhawu to xavisa byalwa leti ti onhaka swipimelo swa tilayisense ta tona na lava va xaviselaka swihlangi xihoko.
Kambe hi ta tlhela hi dinga ku languta eka magoza yo tika swinene, yo yisa emahlweni ku sivela matirhiselo yo homboloka ya xihoko.
Ekuheteleleni, ku humelela ka nyimpi ya hina ya ku herisa madzolonga yo ya hi rimbewu ku ta lava ku khumbeka na nseketelo wa rixaka ra ka hina hinkwaro.
Loko hi tiyimiserile hi mayelana na ku herisa vugevenga lebyi, hi nge swi koti ku tshama ha ha miyerile ku ya emahlweni.
Vaonhi lava ha va tiva hina na miganga ya ka hina.
Hi ku honisa, hi ku heta vaxanisiwa matimba eka ku mangala milandzu, hi ku khomisa vavasati tingana eka mihlawulo ya vona ya mahanyelo kumbe maambalelo ya vona, hi va vaendlikulobye va vugevenga lebyi.
Ndzi tlhela ndzi kombela muAfrika-Dzonga un’wana na un’wana loyi a nga ka eku yingiseleni madyambu lama ku tekela enhlokweni switandzhaku swa ku miyela ka vona.
Tanihi tiko, hi tikuma hi ri exikarhi ka ku nga ti ntungukulu wun’we, kambe yimbirhi ya mitungukulu yo onhetela swinene.
Hambileswi yi hambaneke hi ntumbuluko na xivangelo xa yona, havumbirhi yi nga kota ku hluriwa – loko hi tirhisana, loko un’wana na un’wana wa hina a byarha vutihlamuleri bya swiendlo swa hina na loko un’wana na un’wana wa hi a hlayisa van’wana.
Gondzo leri nga emahlweni ri ta va ri lehile na ku va leri tikaka.
Ntirho wa ku hlakarhela wu ta va lowu tivikanaka.
Kambe loko ku ri na xihi kumbe xihi lexi hi xi dyondzeke eka 100 ra masiku lama nga hundza, hi leswaku hi vanhu lava va kondzelelaka, lava pfunaka na ku va lava tiyimiseleke.
Hi ta hlula.
Xikwembu katekisa Afrika-Dzonga na vanhu va yona.
Ndza mi khensa.
