Phuresidente Cyril Ramaphosa: Mbulavulo wa Xiyimo xa Rixaka wa 2022

Mbulavulo wa Phuresidente hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) hi Phuresidente Cyril Ramaphosa eka Holo ya Dorobakulu ra Kapa Ravumune, 10 Nyenyenyana 2022

Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Mnn Nosiviwe Mapisa-Nqakula,

Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu, Ttn Amos Masondo,

Xandla xa Phuresidente David Mabuza,

Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki,

Khale ka Xandla xa Phuresidente Phumzile Mlambo-Ngcuka,

Khale ka Xandla xa Phuresidente Baleka Mbete,

Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Ttn Max Sisulu,

Muavanyisinkulu wo Khomela Raymond Zondo,

Meyara wa Dorobakulu ra Kapa, Ttn Geordin Hill-Lewis,

Dini ya Huvo ya Xidipulomati, Ttn Bene M'Poko,

Swirho swa Vuavanyisi,

Varhangeri va Mihlangano leyi Seketelaka Xidemokirasi,

Swirho swa Palamente,

MaAfrika-Dzonga varikwerhu,

Lembe leri, rosungula hi mpfhuka ku sungule xidemokirasi xa hina, SoNA yi nga andlaleriwi eka Yindlu ya Huvo ya Rixaka.

Loko hi ri karhi hi nghena eka lembe lerintshwa, ndzilo lowukulu wu hisile ndhawu ya hina ya xidemokirasi.

Hinkwerhu hi hlalele hi ku hlamala na ku tsana loko malangavi ma hlasela miako ya laha Vumbiwa ra hina ra xidemokirasi ri nga velekiwa kona, laha milawu ya ku cinca na ku humelela yi nga pasisiwa kona, hi laha vayimeri va vanhu lava hlawuriweke hi ku tshunxeka va cinceke xivumbeko xa rixaka ra ka hina leritsongo.

Eka vo tala, leswi swi humeleleke ePalamente swi vula ku onhakeriwa lokukulu etikweni ra ka hina.

Eka vo tala, ndzilo wu vile mfungho wa ku onhakeriwa loku vangiweke hi ntungukulu wa COVID-19, hi ku tlakuka ka mpfumaleko wa mitirho na ku nyanyisa vusweti.

Wu kombisile hi ku onhiwa hi ntungukulu lowu eka malembe mambirhi lama hundzeke wu tekeke vutomi bya makume ya magidi ya MaAfrika-Dzonga, kutani wu susa timiliyoni mambirhi ya vanhu emitirhweni ni ku tisa maxangu emindyangwini.

Ndzilo wa le Palamente wu hi tsundzuxile hi ku onheteriwa, madzolonga na ku phanga leswi hi swi voneke eka swiphemu swa tiko hi Mawuwana lembe leri hundzeke, ka kutlula 300 ya vutomi lebyi lahlekeke na vutihanyisi byin’wana byo tala lebyi onheteriweke.

Loko hi karhi hi ehleketisisa hi lembe leri hundzeke, hi tsundzuka marito ya Phuresidente Thabo Mbeki loyi a hi tsundzuxeke leswaku: “Mikarhi yo ringeta yi lava xivindzi na ku sihalala. Matimba ya hina tanihi vanhu a ma kamberiwi hi mikarhi leyi swilo swi fambaka kahle”.

Leswaku hi hlengeletanile kun’we eka Holo ya Dorobakulu ra Kapa ematshan’wini ya le ka Yindlu ya Huvo ya Rixaka swi kombisa vukheta swiyimo swo ka swi nga tolovelekangi xa nkarhi lowu.

Swi kombisa ku tinyiketela ka Vatshamaxitulu va Palamente naswona hakunene a swirho hinkwaswo swa tindlu ta hina timbirhi leswaku ntirho wa nhlangano lowa xidemokirasi wu nga ya emahlweni handle ko kavanyetiwa.

Ku na mikarhi evuton’wini bya rixaka loko vutitshembi bya khale byi nga tshamisekangi kutani mikoteko yintshwa yi tumbuluka. Hi mikarhi leyi, ku na havumbirhi bya nkoteko wa ku humelela hi ndlela yo hlamarisa na nxungeto wa ku tlhelela endzhaku.

Namuntlha, hi langutanile ni nkarhi walowo.

Ndlela leyi hi yi hlawulaka sweswi yi ta lawula nhluvukiso wa tinxaka ta nkarhi lowu taka.

Hikokwalaho hi tekaka magoza ku tiyisa xidemokirasi xa hina ni ku tiyisisa ku tiboha ka hina eka Vumbiwa leri ri hi sirhelelaka hinkwerhu.

Hi le ku tirhisaneni ku nyika matimba hi vuntshwa ikhonomi ya hina na ku herisa nkandzingano na nkavululami leswi kavanyetaka ku humelela ka hina.

Hi yimile kun’we ku lwisana ni vukungundzwana na ku tiyisisa leswaku lava va nga ni vutihlamuleri eka ku tekiwa ka vulawuri hi va le handle va xupuleriwa vugevenga bya vona.

Hi aka hi vuntshwa Mfumo na ku vuyelerisa ntshembo ni vutinyungubyisi eka mihlangano ya mani na mani.

Loko ku ri ni nchumu wun’we lowu hi pfumelelanaka eka wona, hileswaku xiyimo xa sweswi – xa vusweti lebyikulu, ku pfumaleka ka mitirho na nkandzingano – a xi amukeleki naswona a xi nga heti nkarhi wo leha.

Ku ni ntwanano exikarhi ka mixaka leyikulu yo hambana ya MaAfrika-Dzonga leswaku ku miantswiso ya nkoka ya dingiwa ku pfuxelela ku kula ka ikhonomi. 

Ku na xidingo xa havumbirhi bya ku ololoxa xirilo xa xihatla na ku tumbuluxa swiyimo swa ntshamiseko na lowu nga tekaka nkarhi wo leha na nhluvukiso.

Ku fikelela leswi, Afrika-Dzonga ri dinga ntwanano wuntshwa.

Ntwanano lowu tswariwaka hi ku twisisa kun’we ka xiyimo xa hina xo tlhontlha xa sweswi na ku tekela enhlokweni xidingo xo ololoxa mitlhontlho ya mpfumaleko wa mitirho, vusweti na nkandzingano.

Leswi a ku fanele ku va ntwanano wuntshwa lowu tekelaka enhlokweni leswaku Mfumo wu boheka ku tumbuluxa mbangu lowu eka wona sekitara leyi nga riki ya mfumo yi nga kotaka ku vekisa na ku tshunxa vucincacinceki bya ikhonomi.

Kambe hi ku ringana, mbangu lowu eka wona MaAfrika-Dzonga va nga hanyaka vutomi byo antswa na ku tshunxa matimba ya vuswikoti bya vona.

Leswi swi fanele ku tlhela swi va ntwanano wuntshwa lowu vukarhaka vutihlamuleri bya hina lebyi avelaniwaka kuya eka un’wana, ni ku tekela enhlokweni leswaku hinkwerhu hi le ka swona swin’we.

Tanihi vatirhisani va vaaki – mfumo, mitirho, mabindzu na miganga – hi tirhela ku teka xiboho xa swiendlo leswi hi nga ta swi endla swin’we ku aka ntwanano wolowo.

Hi se hi sungule mikanelo ya leswi mabindzu ya nga tipfumataka swona ni ndlela leyi hi faneleke ku pfuneta hayona hi un’weun’we.

Hi tinyikile 100 wa masiku ku hetisisa ntwanano wa vanhu wo katsakanya ku kurisa ikhonomi ya hina, ku tumbuluxa mitirho na ku lwa na ndlala.  

Ntirho lowu wu ta aka ehenhla ka masungulo ya Kungu ra ku Akiwa hi Vuntshwa na Nhlakarhelo wa Ikhonomi (ERRP), lowu wu tshamaka wu ri nongoloko wa hina lowu tolovelekeke wo aka ikhonomi hi vuntshwa.

Hi tshama hi ri karhi hi kongomisa eka swirhangana leswi hi swi kombiseke eka SoNA ya lembe leri hundzeke:  

  • ku hlula ntungukulu wa COVID-19,
  • ku hangalasa switirhisiwa hi ntalo,
  • ku tlakuka lokukulu eka swikumiwa swa laha tikweni,
  • xihlohloteri xa mitirho ku tumbuluxa mitirho na ku seketela vutihanyisi,
  • ku ndlandlamuka hi vuswikoti bya hina bya ku endla gezi.
     

Ku kota ku humelela, ntwanano lowa vaaki wu dinga ku katsa MuAfrika-Dzonga wihi na wihi ku katsa ni xiphemu xihi na xihi xa rixaka ra ka hina.

Ku nga vi ni loyi a siyiwaka endzhaku.                                                   

MaAfrika-Dzonga varikwerhu,

Loko ro hetela ndzi andlarile mbulavulo xiyimo xa rixaka ra ka hina, a hi ri endzeni ka ntungukulu wo vava swinene eka kutlula lembexidzana.

Kusukela loko COVID-19 yi fikile etibuweni ta ka hina, hi tiyiserile magandlati lama a ma landzelelana ya ntluletavuvabyi, ku tumbuluka ka mixaka yintshwa ni ntsengo wo hlamarisa wa kwalomu ka 100 000 ya mafu ma COVID-19 lama kandziyisiweke.  

MaAfrika-Dzonga va hlamurile eka nxungeto lowu wo chavisa hi xitiyanhlana na ku sihalala, ni ku komba rirhandzu ni ku tikhoma.

Eka malembe mambirhi lama hundzeke, hi tekile magoza lama nga si tshamaka ma va kona ku tiyisa sisiteme ya hina ya rihanyo, ku aka nhlayo ya tilaboretari na ku sivela mitluletavuvabyi.

Tiko ri kolota xikweleti lexikulu xa mikhenso eka vatirhi va nhlayiso wa rihanyo lava tinyiketeleke ni vatirhi van’wana va le mahlweni lava vekeke rihanyu ni vutomi bya vona enxungetweni ku hlayisa vavabyi na lava nga sirhelelekangiki hi nkarhi wa ntungukulu lowu.

Ku nga si hela mavhiki eka ntluletavuvabyi lowu vikiweke rosungula etikweni ra ka hina, ndzi tivise hi ku tumbuluxiwa ka Nkwama wa Nseketelano, hi xikongomelo xo khomanisa tiko eka ku lwisana ni ntungukulu lowu.  

Eka gandlati ra vuhanani leri kukuleke tiko, nkwama wu hlengeletile R3.4 wa tibiliyoni kusuka eka vanhu vo tlula 300 000 na 3 000 wa tikhamphani na tifawundexini. Kutlula vanhu va 400 ni tikhamphani ta 100 leti nyikeleke nkarhi na vukorhokeri bya vona.

Nkwama lowu wu tekile xiphemu xa nkoka lowukulu hi ku seketela angulo wa rihanyo ra rixaka na ku hunguta xirilo xo hlayisa vanhu.

Ndzi ta tsakela ku khensa munhu un’wana na un’wana loyi a nyikeleke eka Nkwama wa Nseketelano na le ka lavotala lava hlanganeke swin’we eka mihlangano ya ntsandzavahlayi ku seketela lava khumbiweke hi ntungukulu lowu.

Tanihiloko ndlela ya ntungukulu yi yile emahlweni yi ri karhi yi cinca, a hi fanele ku tifambelanisa na ku luka mano.

Maendlelo ma hina a ma leteriwa hinkwawo ka wona hi vumbhoni bya xisayense bya kahle swinene lebyi a byi ri kona, kutani hi tiyiserile swa risima ra van’watisayense va ka hina na ku tikatsa ka vona eka goza rin’wana na rin’wana ra ku angula ka hina. 

Eka lembe leri hundzeke, hi langutile hi vukheta eka ku hatlisisa ku hangalasa ka hina ka swisawutisi.

Kufikela sweswi, hi tirhisile 30 wa timiliyoni ta mipimamurhi ya swisawutisi swa COVID-19. Hikokwalaho, kwalomu ka 42% ta vatswatsi hinkwavo na 60% ta munhu un’wana na un’wana wa kutlula 50 wa malembe va sawutisiwile hi ku hetiseka.

Sweswi hi tiyimiserile ku nghena eka xiphemu xintshwa eka malawulelo ya hina ya ntungukulu lowu.

I xikongomelo xa hina ku herisa xiyimo xa rixaka xa mhangu hi ku hatlisa tanihiloko hi fikisile emakumu magoza man’wana lama nga ehansi ka Nawu wa Rihanyo wa Rixaka, 2003 (Nawu wa 61 wa 2003) na milawu yin’wana ku kamanyeta ntungukulu lowu.

Kwalomu ka swipimelo hinkwaswo swa nghingiriko wa ikhonomi na vaaki se swi susiwile.

Swisawutisi swi tiyisisiwile ku va xisirhelelo xo antswa lexi hi nga na xona ku lwisana ni vuvabyi na rifu ro vangiwa hi COVID-19.

Loko hinkwerhu hi sawutisiwa, hi ya emahlweni hi landzelela magoza ya rihanyo ya masungulo na ku tshama hi tilanguterile, hi nga swi kota ku ya emahlweni ni vutomi bya hina hambiloko xitsongwatsongwana xi ri exikarhi ka hina.

Xiyimo xa rixaka xi hlanganisiwa ku nga ri ni ku hambaniseka eka xiyimo xa ikhonomi ya hina.

Ku engetela eka swiavanyisi swa rixaka, ntivomisava na dyondzo, COVID-19 yi nyanyisile xiavanyisi exikarhi ka lava tirhaka ni lava nga tirhiki.

Lembe leri hundzeke, mpimo wa hina wa mpfumaleko wa mitirho yi lerile levhele ya yona le henhlahenhla.

Mpfumaleko wa mitirho wu vangiwile hi ku kula ka le hansi, loku na ku kona ku vangiweke hi ku ehla ka nkarhi wo leha eka vuvekisi.

Eka lembe leri hundzeke, hi vuyeriwile kusuka eka rimba ra ikhonomi leyikulu leri nga erivaleni na ku leri tshamisekeke mixavo ya switirhisiwa na nhlakarhelo wo antswa kutlula lowu languteriweke.

Hambiswiritano, hi kokeriwile endzhaku hi mphakelo wa gezi wo ka wu nga tshembeki, nhlanganiso wa tiindasitiri leti nga tirhiki kahle na ndhurho wa le henhla wa ku endla mabindzu.

A hi ri karhi hi teka magoza mo hlamarisa ku endla leswaku mabindzu ma kula ni ku tumbuluxa mitirho hi ku fambelanisa na mitirho ya mfumo leyi ndlandlamukisiweke na nsirhelelo wa vaaki.

Hinkwerhu ha swi tiva leswaku mfumo a wu tumbuluxi mitirho. Mabindzu hi wona ma tumbuluxaka mitirho.

Kwalomu ka 80% ta vanhu hinkwavo lava tirhaka eAfrika-Dzonga va thoriwile eka sekitara leyi nga riki ya mfumo.

Ntirho lowukulu wa mfumo i ku tumbuluxa swiyimo leswi nga ta endla leswaku mabindzu mo ma ri nga ri ma mfumo – havumbirhi lamakulu na lamatsongo – ku tumbuluka, ku kula, ku fikelela timakete tintshwa, ku tumbuluxa swimakiwa swintshwa, na ku thola vatirhi vo tala.

Swiphiqo eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga swi entile naswona i swa xivumbeko.

Loko mphakelo wa gezi wu ta ka wu nga tiyisisiwi, loko swiporo na tihlaluko swi nga tirhi kahle, loko vutumbuluxi byi tlheriseriwa endzhaku hi ku kala ka mphakelo wa inthanete wo angarhela, loko risima ra mati ri ehla, tikhamphani ti nga naveli ku vekisa kutani ikhonomi yi nga ka yi nga tirhi hi mfanelo.

Hi xikongomelo xa ololoxa mitlhontlho leyi hi le ku hatlisiseni ku simekiwa ka miantswiso ya xivumbeko leyi nga ta pfuna swinene ku endla swilo swi va ximanguvalawa na ku cinca tiindasitiri leti, ku pfulela vuvekisi, ku yisa mitsengo ehansi na ku tlakusa miphikizano na ku kula.

Xirilo xa gezi hi yin’wana ya mixungeto leyikulu eka ikhonomi na ku humelela ka vaaki.

Eka masiku mangarimangani lama hundzeke, hi tlhele nakambe hi tsundzuxiwa hi ku nga tiyanga ka sisiteme ya hina ya gezi.

Ku timiwa ka gezi hi ku siyerisana swi ya emahlweni swi va ni nkhumbo lowukulu eka vutomi bya vanhu hinkwavo va Afrika-Dzonga, ku kavanyeta migingiriko ya mabindzu, na ku tlhandlekela ntshikelelo wun’wana eka mindyangu na miganga.

Hikokwalaho ka vukhale bya switichi swa hina swa gezi, nhlayiso wo tsana, swihoxo swa tipholisi na switandzhaku swo onhiwa hi ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi va le handle, tiko ra ka hina ri ni nkayivelo wa kwalomu ka 4000 MW ta gezi.

Eka lembe leri hundzeke, hi tekile magoza mo tiya ku tisa vuswikoti bya ku endla gezi ro engetela byi tirha kahle ku pfala nkayivelo.

Hikokwalaho, tiphurojeke to endla gezi tintshwa hlayanyana ti ta va ti tirha eka malembe mangarimangani lama taka. Tona ti katsa:

  • Kutlula 500 MW kusuka eka tiphurojeke leti nga sala eka Fasitere ra Tibidi ra 4 ra nongoloko wa eneji yo pfuxeleleka, leti ti nga eka swiyimo swo humelela swa vuaki,
  • 2 600 MW kusuka eka Fasitere ra Tibidi ra 5 ra nongoloko wa eneji yo pfuxeleleka, leti vabidi lava hlawuriweke va nga tivisiwa eka tona lembe leri nga hundza,
  • kufikela kwalomu ka 800 wa tiMW kusuka eka tiphurojeke ta gezi to hunguta nxungeto leti ti lulameleke ku ya emahlweni,
  • 2 600 MW kusuka eka Fasitere ra Tibidi ra 6 ra nongoloko wa eneji yo pfuxeleleka, leti ti nga ta pfuriwa hi xihatla,
  • 3,000 MW ta matimba ya gasi ni 500 MW to hlayisela batiri, leti swikombelo swa swiringanyeto swi nga ta humesiwa ku nga ri khale lembe leri,
  • kwalomu ka 4 000 MW kusuka eka tiphurojeke ta gezi leti tiyisisiweke eka sekitara vucelamigodi,
  • kwalomu ka 1 400 MW ti le kusuhi na ku kumiwa hi timasipala to hambanahambana.
     

Ku engetela eka ku pfala ku lahlekeriwa hi mphakelo wa eneji, hi le ku simekeni ka ku cinca ka nkoka eka xivumbeko xa sekitara ya gezi. 

Eskom yi tumbuluxile rhavi ra xifambiso xa gezi ro hambana, naswona yi le ndleleni ya kahle ku fikisa emakumu ku hambanisa ka yona hi N’wendzamhala hi 2022. 

Khamphani leyi yi yile emahlweni ni nongoloko wa wona wo hlayisa hi vurhonwana, ku tlherisa endzhaku malembe mo tala ma ku honisiwa ka nhlayiso na matirhelo ya le hansi ya tipulanti leti nga kona.

Ku lawula ka miantswiso leyi hinkwayo, tolo Khabinete yi pasise ku mihundzuluxo ya Nawu wo Lawula Gezi, 2006 (Nawu wa 2006) leswaku vaaki va nyika mavonelo.  

Mihundzuluxo leyo pfuna swinene yi ta kotisa mphikizano wa makete lowu phikizanaka eka ku endliwa ka gezi na ku tumbuluxiwa ka khamphani ya xifambiso xa gezi ya mfumo leyi tiyimelaka.   

Ikhonomi ya hina yi nga ka yi nga kuli handle ka swiporo na tihlaluko leswi tirhaka kahle.Eka malembe yo talanyana, ku tirha ka tihlaluko ta ka hina ku ehlile loko ku fananisiwa na tihlaluko ta le ka swiphemu swin’wana swa misava na le ka tikokulu ra Afrika. Leswi swi tshikelela migingiriko ya ikhonomi.  

Sekitara ya vurimi, tanihi xikombiso, yi tshembela swinene eka tihlaluko leti fambisiwaka kahle, leti tirhaka hi ku hatlisa ku rhumela swirin’wa swa yona eka timakete ta le ntsungeni wa malwandle. 

Swirin’wa swintshwa swi nga ka swi nga yimi masiku mo hlaya na hambi mavhiki swi khwekerile eswitichini.   

Leswi swi vavisa mabindzu na ku vevukisa vito lerinene ra tiko ra ka hina tanihi murhumeli wa le matikweni mambe wa swirin’wa swa risima

Transnet yi le ku ololoxeni ka mitlhontlho leyi naswona sweswi yi kongomisile eka ku antswisa matirhelo yo hatlisa etihlalukweni hi xava switirhisiwa swo engetela na ku simeka tisisiteme tintshwa ku hunguta ntlimbano.

Transnet yi ta kombela swiringanyeto kuiuka eka vatirhisanikulobye vo ka va nga ri va mfumo va Switichi swa Tikhontheni swa le Durban na Ngqura ku nga si hela tin’hweti tingaritingani leti landzelaka, leti nga ta kotisa vatirhisanikulobye ku va kona eka switichi hinkwaswo hi Nhlangula 2022.

Transnet yi ta sungula endlelo ra ku nyika mfikelelo wa vandla ra vunharhu eka nhlanganiso wa rona wa nhundzu ya swiporo kusuka hi Dzivamisoko 2022 hi ku endla leswaku ku va ni mikarhi eka ndlela yo fambisa tikhontheni exikarhi ka Durban na City Deep eGauteng.  

Transnet yi tumbuluxile vatirhisanikulobye ni sekitara leyi nga riki ya mfumo ku ololoxa ku yiviwa ka tintambhu na ku onheteriwa ka nhlanganiso wa nhundzu ya le swiporweni hi ku tirhisa tithekinoloji ta xiyimo xa le henhla na vatirhi vo rindza vo engetela.    

Matshalatshala lama nhlanganelo se ma le ku kombeni ka mihandzu hi mikavanyeto leyi hungutekeke eka mitirho ya le swiporweni.

Xiyimo xo tsana xa vatirhisi va switimela swa vakhandziyi eAfrika-Dzonga xi ni nkhumbo wo kongoma na ku va lowu onhaka eka vutomi bya vanhu va ka hina.

Hikokwalaho hi tirha hi matimba ku pfuxa nhlanganiso wa switimela swa vakhandziyi eka tindlela leti rhangisiweke emahlweni ta 10.

Ndlela ya le Dzongeni eKapa na Ndlela ya le Mabopane ePretoria ti pfuriwile nakambe kutani ti ta landzela hi tindlela leta ha saleke eka lembe leri taka.

Wun’wana wa mitshikelelo leyikulu eka nhluvukiso wa thekinoloji ya ikhonomi ya hina ku vile ku hlwerisiwa loku nga amukelekiki eka ku rhurhisiwa ka vuhaxi kusuka eka analogo kuya eka xidijitali.

Ku timiwa ka xifambisamahungu ya analogo swi fikisiwile emakumu eka swifundzakulu swo hlayanyana.

Tanihiloko ndzi tivisile eka SoNA lembe leri hundzeke, swifundzakulu leswin’wana swi ta ya eka swikoweto swa xidijitali hi kuhela ka Nyenyankulu 2022.

Tanihi xiphemu xa endlelo leri, mfumo wu ta ya emahlweni ku pfuneta hi timali miti leyi kumaka miholo ya le hansi leswaku va kota ku kuma bokisi ra tintambhu na ku cincela eka TV ya xidijitali.

Mulawuri wa hina wa swa vuhlanganisi, ICASA, u ta sungula ku xavisela vanhu hi ntsengo wa fandisi vuhlanganisi bya swihondzo swa le henhla hi kwalomu ka mavhiki manharhu kusukela sweswi.

Leswi swi ta pfulela swa vuhlanganisi byo hambanahambana bya tiqinghontsendzeleki rosungula eka kutlula lembexikhume.

Ku engetela, hi ta humelerisa ku rhumeriwa ka xihatla ka switirhisiwa swo fambisa inthanete hi ku hatlisa eka timasipala hinkwato hi ku tumbuluxiwa ka modlolo lowu tirhisiwaka eka ku nyika masipala mipfumelelo.   

Miantswiso leyi yi ta cinca nhluvukiso wa thekinoloji wa tiko, ku endla swifambiso swa inthanete hi ku hatlisa leswaku swi fikeleleka eka vanhu vo tala na ku hunguta mitsengo ya vuhlanganisi bya xidijitali.

Misava hinkwayo, vuswikoti byo koka rinoko eka vahlapfa lava nga ni vuswikoti i mfungho wa ikhonomi leyi humelelaka, ya ximanguvalawa.

Hikokwalaho hi le ku antswiseni na ku endla maendlelo ya swikombelo swa tivhisa ya va ya ximanguvalawa ku endla leswaku swi olova ku teka tendzo ta eAfrika-Dzonga ta vupfhumba, mabindzu na ntirho.  

Tanihiloko hi tibohile lembe leri nga hundza, sisiteme ya Vhisa ya Xielekitironiki yi simekiwile sweswi eka 14 wa matiko, ku katsa na China, India, Kenya na Nigeria.

Nxaxamelo wa Swikili swa Nkoka lowu langutisisiweke wu hangalasiwile rosungula hi mpfhuka ka 2014, endzhaku ka ntirho wa xithekiniki lowu koxometaka na mikanerisano leyikulu ya mabindzu na mitirho. Nxaxamelo lowu pfuxetiweke wu kombisa hi vukheta swikili leswi swi kayivelaka namuntlha, ku tiyisisa leswaku pholisi ya hina ya vuhlapfa yi fambelana ni swilaveko swa ikhonomi ya hina.   

Nkambisiso wo katsakanya wa sisiteme ya tivhisa ta ntirho eka nkarhi wa sweswi wu le ku endlekeni, wu rhangeriwile hi Mulawuri-Jenerali wa Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya, Ttn Mavuso Msimang.

Nkambisiso lowu wu valanga nkoteko wa mikhetekanyo ya tivhisa tintshwa leti ti nga kotisaka ku kula ka ikhonomi, to tanihi Vhisa ya masungulo na vhisa yo tirha u ri ekule.   

Mati i xipfuno xa ntumbuluko xa nkoka wa le henhla xa tiko.

Ma ni nkoka evuton’wini, eka nhluvukiso ni ku kula ka ikhonomi.

Hikokwalaho hi nga na miantswiso ya mihlangano leyi rhangisiweke emahlweni eka ndhawu leyi ku tiyisisa nsirhelelo wa mati wa nkarhi lowu taka, vuvekisi eka swipfuno swa mati na nhlayiso wa rifuwo leri nga kona.

Hi sungurile maendlelo ya antswiso wa mihlangano eka ku nyika vuswikoti eka Ndzawulo ya Mati na Nkululo (DWS) ni ku kambisisa tihuvo ta mati hi mayelana na swilerisoximfumo swa tona na ku tiyisisa leswaku ti tirhela timasipala hi ku landza Muxaka wa Nhluvukiso wa Swifundzatsongo (DDM).

Miantswiso leyi yi seketeriwile hi Holobye wa Mati na Nkululo, loyi a endzeleke xihlovo xa mati xin’wana ni xin’wana etikweni.

Kungu ro antswisa ro katsakanya ri le ku simekiweni ku antswisa maendlelo ya swikombelo swa layisense yo tirhisa mati. Mpakaniso i ku hetisa ntirho lowu nga salela endzhaku wa swikombelo hi kwalomuya ka Khotavuxika 2022 na ku phurosesa 80% ta swikombelo hinkwaswo ku nga si hela 90 wa masiku eka lembeximali leri taka.   

Milawu yi lulamisiwile leswaku ku simekiwa ejensi ya Switirhisiwa swa Xiyenge xa Swipfuno swa Mati ya Rixaka, naswona swi ta hangalasiwa leswaku vanhu va nyika mavonelo ku nga si hela n’hweti leyi taka.

Sisiteme yo veka tihlo risima ra mati yi vuyiseriwile ku antswisa ku sindzisiwa ka mipimo ya mati eka levhele ya masipala, na ku kotisa DWS ku phalala laha vukorhokeri bya mati na nkululo swi nga eku hlulekeni.

Hi ta kambisisa rimba ra tipholisi na ro lawula ra swimilana swa mbangi swa indasitiri na timbangi ku humelerisa lebyikulu bya vuvekisi na ku tumbuluxa mitirho.

Loko miantswiso leyi nga na xivumbeko yi ri ni nkoka eka hina ku pfuxelela ikhonomi hi vuntshwa, a swi enelangi hi swoxe.

Lembe leri, hi ni vutihlamuleri byo vanga magoza lama nga ta pfuna swinene ku tshunxa vuswikoti bya mabindzu lamatsongo, mabindzu lamatsongotsongo na mabindzu mo ka ma nga ri ma ximfumo.  

Lawa i mabindzu lama tumbuluxaka mitirho yo tala ni ku nyika swivandlanene swo tala eka vanhu lava nga swela ku kuma swo tihanyisa.

Hi sungurile mikanelo ni vatirhisani va vaaki tanihi xiphemu xa maendlelo ya ntwanano wa vaaki ku kambisisa swinawana swa makete wa vatirhi swa mabindzu lamatsongo ku va kotisa ku thola vanhu vo tala, loko ku ri karhi ku yiwa emahlweni ku sirheleriwa timfanelo ta vatirhi. 

Xikimi xa garantiya ya loni lexi endliweke hi vuntshwa xintshwa xi le ku tivisiweni ku kotisa mabindzu lamatsongo ku tipfuxa hi xihatla kusuka eka ntungukulu na nkantshamiseko wa vaaki.

Xikimi lexo tipfuxa xi katsa tidyondzo kusuka eka xikimi xa garantiya ya loni xa nkarhi lowu nga hundza.

Swi ta khumba mihlangano ya timali ta nhluvukisona vaphakeri va tiSME vo ka va nga ri bangi hi ku nyika timali, ku ndlandlamukisa tinxaka ta manyikelo ya timali lama nga kona na fambelanisa swilangiteriwa swa mfikelelo ku hlohlotela mitwanano leyikulu.

Vutamelankwama bya Rixaka byi le ku tirheni na vakhomaxiave va indasitiri ku hetisisa xikimi lexi naswona byi ta nyika vuxokoxoko ku nga ri khale.

Hi le ku kambisiseni ka Nawu wa Mabindzu, 1991 (Nawu wa 71 wa 1991) – ku fambisana na nkambisiso wo angarhela wa milawu leyi khumbaka mabindzu lamatsongo, ma le xikarhi na mabindzu lamatsongotsongo (tiSMME) – ku hunguta ndzhwalo wo lawula eka mabindzu mo ka ma nga ri ma ximfumo.

Ku ni swinawana swo tala kutlula mpimo etikweni leri leswi swi pfilunganeke hi ndlela leyi nga fanelangiki, leswi durhaka swinene naswona swi ku tikaka ku swi landzelela. Leswi swi sivela tikhamphani ku kula ni ku tumbuluxa mitirho

Hikokwalaho, hi le ku tirheni ku antswisa mbangu wa mabindzu wa tikhamphani ta tisayizi hinkwato hi ku tirhisa vuswikoti byo tinyiketela eka Hofisi ya Phuresidente ku hunguta ku tikisiwa ka milawu.

Loko hi fanele ku humelela hi ku tsema ku hlwerisiwa ka xibyurokirasi ko ka ku nga ri ni nkoka eka mabindzu, hi dinga vuswikoti byo tinyiketela hi xikongomelo xo tisa ku cinca.

Hikokwalaho ndzi thorile Ttn Sipho Nkosi ku rhangela xipano ehofisini ya mina ku tsema ku tikisiwa ka milawu eka mfumo hi ku angarhela.

Ttn Nkosi u ni ntokoto lowukulu eka mabindzu, ku katsa ni ku va CEO wa Exxaro Resources, naswona sweswi i mutshamaxitulu wa Vandla ra Mabindzu Lamatsongo.

Xipano xa ku tikisiwa ka milawu xi ta hlawula miantswiso ya xirhangana ya lembe ku ya emahlweni, ku katsa tindlela ta ku tiyisisa leswaku tindzawulo ta mfumo ti hakela vaphakeri ku nga si hela 30 wa masiku lama pimiweke.

Xipano lexi xi ta tlhela xi tirha ni tindzawulo letin’wana na tiejensi ku pfula swirhalanganyi swo karhi eka vuvekisi na ku kula ka bindzu. Xi ta seketela matshalatshala ma sweswi ku olovisa maendlelo lama fambelanaka ni ku tsarisa nhundzu, ku xavisela matiko man’wana na mpfumelelo wa vuaki.

Switirhisiwa swi ni nkoka eka ku akiwa hi vuntshwa na nhlakarhelo wa ikhonomi ya hina.

Hi ku tirhisa timali ta vutumbuluxi na vuswikoti bya xithekiniki lebyi antswisiweke, hi rhangisile emahlweni tiphurojeke ta switirhisiwa ku seketela ku kula ka ikhonomi na ku antswisa vutihanyisi, ngopfungopfu eka eneji, magondzo na malawulelo ya mati.

Nkwama wa Switirhisiwa hi wona wa nkoka eka matshalatshala lawa, wu ri ni mphakelo wa R100 wa tibiliyoni kusuka eka nkwama wa mali eka 10 ra malembe. 

Sweswi nkwama wu le ku tirheni na mavandla ya mfumo ku lulamisa ndlela ya tiphurojeke leti nga ni nkoka wa vuvekisi wa kwalomu ka R96 wa tibiliyoni eka vurhurhelo bya swichudeni, tiyindlu ta vanhu, vuhlanganisi bya tiqingho, mati ai nkululo na swifambo.

Tiphurojeke to hatlisisa to talanyana ta nkoka wa R21 wa tibiliyoni ti languteriwa ku sungula ku akiwa lembe leri. Eka tona, R2.6 wa tibiliyoni ti humesiwile hi mfumo naswona leyi nga sala yi huma eka sekitara leyi nga riki ya mfumo na mihlangano ya timali ta nhluvukiso.

Mfumo wu ta endla vuvekisi byo sungula bya R1.8 wa tibiliyoni eka switirhisiwa swo tala, leswi nga ta pfulela nkombo wa tiphurojeke ta sekitara leyi nga riki ya mfumo ta nkoka wa kwalomu ka R133 wa tibiliyoni.

Eka timiliyoni ya MaAfrika-Dzonga etindhawini ta le makaya, magondzo na mabiloho swi nyika ku fikelelo eka timakete, swivandlanene swa mitirho na vukorhokeri bya vaaki.

Hambiswiritano, vana vo tala va ha fanele ku va ni swivindzi ku tsemekanya milambu leyi hobomulanaka ku kota ku fikelela swikolo naswona va’nwamimovha va fanele ku lwa ni mapatu lama nga onhaka ku fika eka doroba lexi landzelaka.

Hikokwalaho hi le ku antswiseni ka Nongoloko wa Mabiloho ya le Matikoxikaya wa Welisizwe ku nyika 95 wa mabiloho hi lembe kusuka eka 14 wa lama nga kona sweswi.

Vuthu ra ka hina ra Vusirheleri ra Rixaka ra Afrika-Dzonga (SANDF) i muyimeri loyi a humelerisaka wa nongoloko wa Welisizwe, naswona ri kombisile vutivikulu bya tiinjhiniyara ta SANDF eka vuaki bya mabiloho.

Ekusungeleni ka vhiki leri, a ndzi ri emugangeni wa Thakgalane eLimpopo ku simeka gondzo rintshwa leri nga ta tisa ku cinca lokukulu eka vutomi bya miganga ya vaakelana. Gondzo leri ri akiwile hi ku tirhisa switina swo phevha na timatheriyali tin’wana, lawa ku nga maendlelo lama hi kotisaka ku aka magondzo mo tiya hi ku hatlisa na ku durha loku lama fambelanaka swinene na matiyelo.

Nongoloko lowa magondzo ma le matikoxikaya wu ta tirhisa maendlelo ya mitirho yo nonon’hwa ku aka kumbe ku antswisa 685 wa tikhilomitara ta magondzo ya le matikoxikaya eka malembe manharhu lama taka. Nongoloko lowa mabindzu ya vaaki wu katsa na magondzo yo nghena eLimpopo ni le Kapa-Vuxa, ku antswisa ka gondzo ra rikhwarha na vuhenhla eFree State na le N’walungu-Vupeladyambu, na miantswiso ya vundzeni na ya vuhlanganisi eKapa-Vupeladyambu.

Mfumo wu sungule maendlelo mo fambisa Phurojeke ya Mati ya uMzimvubu.

Phurojeke leyi yi endliwile hi Damu ra Ntabelanga na Damu ra Lalini, switirhisiwa swa ncheleto na pulanti ya gezi ra mati, mitirho yo basisa mati ya Ntabelanga na switirhisiwa swa mphakelo lowukulu ku hlanganisa miganga ya le kusuhi.

Siku ro pfala ro kuma maendlelo ya maxavelo ya tinhundzu na vukorhokeri ya magoza mambirhi mo sungula ri vekiwile leswaku ku pfala loko n’hweti leyi yi hela, na muxavi loyi a tsakeriwaka swi tikomba a ta tivisiwa hi Ndzati 2022.

Mfumo wu le ku sunguleni ka ndlela ya mphakelo wa switirhisiwa swa vaaki swa vutumbuluxi ku ololoxa timhaka leti kavanyetaka ku fambisa switirhisiwa swa swikolo.

Ndlela leya matirhelo yi ta ololoxa rivilo, ku lomba mali mahakelelo na ku ku nyika timali, risima ra mphakelo, mitirho yo tala na nhlayiso.

Ndlela ya mphakelo leyintshwa yi ta sungula Xifambo xa Swikongomelo swo Hlawuleka, hi ku tirhisana ni Mihlangano ya Timali ta Nhluvukiso ya nkoka na sekitara leyi nga riki ya mfumo, ku phakela switirhisiwa swa dyondzo eswikolweni.

Maendlelo lama ma le ku ringetiweni eswikolweni swa le Kapa-N’walungu na le Kapa-Vuxa.

Eka lembe leri hundzeke, mfumo wu akile eka qhinga ra rona ra Hydrogen SA leri nga humelela ku antswisa swinene eka ku veka Afrika-Dzonga tanihi murhangeri wa misava hinkwayo eka makete lowuntshwa.

Leswi swi katsa nhluvukiso wa Hydrogen Society Roadmap eka malembe ma 10 lama taka ku katsa na Green Hydrogen Strategy swa Kapa-N’walungu, ku seketela nhluvukiso wa ndlela ya hayidirojeni ya rihlaza leyi nga na nkoka kwalomu ka R270 wa tibiliyoni.

Ku onhaka loku vangiweke hi vukhamba bya tinsimbhi ta khale na tintambhu eka switirhisiwa swa hina swo fana na gezi, switimela na vukorhokeri byin’wana bya nkoka swi le henhla swinene. Hi ta teka magoza mo tika lembe leri havumbirhi hi ku tirhisa nsindziso wa nawu lowu antswisiweke na hi ku tekela enhlokweni magoza yo engetela ku ololoxa ku xavisiwa kumbe ku rhumela nhundzu ematikweni mambe ka tinsimbhi ta khale.

Phuphu ya nkoka ya ERRP ya hina i ku tlhela hi nyika matimba eka tshaku ra hina ya vumaki bya hina na ku tumbuluxa tiindasitiri to rhumela nhundzu ematikweni mambe leti phikizanaka misava hinkwayo.

Eka lembe leri hundzeke, hi simeke tipulanikulu tintshwa eka indasitiri ya tinsimbhi, vhanichara na vukorhokeri bya mabindzu ya misava hinkwayo.

Hi ku tirhisa tipulani leti, mabindzu, mfumo na mitirho swa tirhisana ku engetela swimakiwa ni ku tumbuluxa mitirho yo tala eka sekitara leyi.

Eka indasitiri ya swiambalo, mavhengele mo hlayanyana ma tivisile ku navela lokukulu ka tipulani ta ku kuma swa laha kaya.

Rin’wana ra mavhengele lawa, Foschini, hi ku titsongahata ri endlile suti leyi ndzi yi ambeleke namuntlha hi ku tirhisa marhungelo ya maambalelo mantshwa ma ximfumo, Prestige Epping.

Ntlhanu wa malembe lama hundzeke, kutlula 80% ta swixavisiwa swa Foschini Group a swi huma eVuxeni. Namuntlha, kwalomu ka hafu ya swixavisiwa swi endliwile laha kaya.

Tintangu ta dzovo ra ntiyiso leti ndzi ti ambaleke ti endliwile hi swirho swa National Union of Leather na Allied Workers kusuka eka Bolton Footwear eCape Town na Dick Whittington Shoes ePietermaritzburg.

Kwalomu ka mune wa malembe lama hundzeke, hi tivekerile mipakaniso ya ku hlengeleta R1,2 wa tithiriliyoni eka vuvekisi byintshwa eka ntlhanu wa malembe.

Hi nkarhi wa Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga ya vunharhu hi Hukuri 2020, hi kotile ku fikelela R776 wa tibiliyoni eka vutiboheleri bya vuvekisi.

N’hweti leyi taka, hi siku ra24 ra Nyenyankulu, hi ta khoma Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga ya vumune eJoni.

Hi ta kombisa swivandlanene swa vuvekisi swo tala leswi nga kona tanihiloko Afrika-Dzonga yi ri karhi yi yisa emahlweni nhlakarhelo wa yona kusuka eka ntungukulu wa COVID-19, na ku vuyisa xiviko eka ku humelela ka vutiboheleri bya nkarhi lowu hundzeke.

Hi ku landzelela swiboho swa Samiti ya Yuniyoni ya Afrika eka kuhela ka vhiki leri hundzeke, ku xaviselana sweswi ku nga sungula ehansi ka ntwanano wa Ndhawu yo Mabindzu ya Nkaswipimelo Tikokulu ra Afrika.

Tikhamphani ta Afrika-Dzonga ti tiyimiserile leswaku ti tlanga xiave lexikulu xo teka swivandlanene leswi swi tisaka mfikelelo wa ntsakelo eka timakete ta Afrika tin’wana.

Ntwanano wa Mabindzu ya Nkaswipimelo wu hi mayelana na ku va Afrika ri teka vutihlamuleri bya vuhelo bya yona na ku kurisa tiikhonomi ta yona hi xihatla.

Hi ta ya emahlweni ku landzelela vutifumi bya rihanyo bya Afrika, hi ku tirhisana ni matiko laman’wana ma Afrika na vatirhisanikulobye va matiko ya misava ku seketela ku tiyisiwa ka vuswikoti bya tikokulu ku angula eka ntungukulu lowu.

Hi ta tlakusa matshalatshala ya hina ku hluvukisa vuswikoti bya Afrika ku maka swisawutisi.

Hi khatsile ndzima yo tivikana laha Afrika-Dzonga.

Sweswi hi na tikhamphani timbirhi ta Afrika-Dzonga - Aspen na Biovac – leti nga ni tikontiraka ta ku endla swisawutisi swa COVID-19. Tiphurojeke timbirhi to engetela na tona ti tivisiwile.

Ku engetela, hi ni vuswikoti byo humelerisa tivhentilentara hi ku hetiseka laha kaya, tisanithayizara ta swandla, swipfalaxikandza leswi pasisiweke hi va swa vutshunguri na swimandlamandlana na swidzidziharisi swa vutshunguri na swititivati.

Vuswikoti lebya vuhumesi lebyi nga ni nkoka tibiliyoni to tala ta tirhandi ta vuhumesi bya lembe na lembe, kutani byi humelerisiwile hi nkarhi lowu nga ehansi ka malembe mambirhi.

Swikumiwa swa Afrika-Dzonga swi se swi rhumeriwile ematikweni mambe ma Afrika, swi va kumela miphakelo ya nkoka na ku ndlandlamuxa mitirho ya vantshwa va Afrika-Dzonga.

Loko hi ri karhi hi pfuna tiindasitiri leti nga kona ku kula, hi tlhela hi kondletela swivandlanene swintshwa leswaku ku va ni ku kula na mitirho.

Mfumo na sekitara leyi nga riki ya mfumo va tirhile swin’we hi vukheta lebyikulu ku kurisa sekitara ya vukorhokeri bya mabindzu ya misava hinkwayo kusuka eka ntlawa wutsongo wa tikhamphani kuya eka yin’wana ya tikhamphani ta varhangeri ta misava.

Sekitara ya vukorhokeri bya mabindzu ya misava hinkwayo ri famba kahle ku tumbuluxa 500 000 ya mitirho yintshwa eka malembe mangarimangani lama taka.

Sekitara ya swimilana swa mbangi na timbangi swi ni vuswikoti bya ku tumbuluxa kutlula 130 000 wa mitirho yintshwa.

Hikokwalaho hi le ku antswiseni ka maendlelo yo lawula ku endlela leswaku bindzu ra swimilana swa mbangi na timbangi ri kota ku humelela ku fana na le matikweni man’wana yo tanihi Lesotho.

Vanhu va ka hina eKapa-Vuxa, KwaZulu-Natal na tindhawu tin’wana va tiyimiserile ku rima ximilana lexi xa khale na ku xi tisa emakete hi mixaka yintshwa na vutumbuluxi byintshwa.

Ikhonomi ya vanhu, ku katsa na nhluvukiso wa tindzumulo, vuongori, soxaliweke na vukorhokeri bya miganga, swi ni vuswikoti byo tivikana ku nga ri ntsena ku tumbuluxa mitirho ntsena, kambe ni ku nyika vukorhokeri bya nkoka lebyi miganga yi byi dingaka.

Tin’wana ta tiindasitiri leti vupfeke ta tiko ti tlhela ti va ni swo tala leswi ti swi nyikaka eka ku pfuxeta vuswikoti bya indasitiri na ya vumaki bya tiko ra hina.

Sekitara ya vurimi yi ni vuswikoti lebyikulu bya ku tumbuluxa mitirho eka swirin’wa swo tanihi malamula, madiriva mo tsakama ni mo omisiwa, mihandzu yo hambanahambana, mahafukhada, tiberi na timanga.

Tipulanikulu eka tiindasitiri ta chukela na ta vufuwahuku ti hoxa xandla hi ndlela yo tivikana eka vuvekisi lebyi tlakukeke, ku ntshovelo lowu antswisiweke na ku cinca.

Ku koka rinoko ra vavekisi eka swicelwa swa vucelamigodi leswi laveka eka ikhonomi ya misava hinkwayo yintshwa, hi ta fikisa emakumu ku nga ri khale qhinga ra hina ro kambela vucelamigodi.

Hi ta ya emahlweni hi seketela nhluvukiso wa indasitiri bindzu ra gasi eka xiyimo xa masungulo, tanihiloko yi khoma vuswikoti byikulu bya ku tumbuluxa mitirho na nhluvukiso wa ikhonomi wo angarhela.

Hi ta tiyisisa leswaku leswi swa endleka hi ku fambisana swinenenene ni milawu ya mbangu na yin’wana ya tiko ra ka hina, kutani laha ku nga ni ku hambana, hi tirhisana ku kuma xitshunxo swa yona hi ku vuyerisa tiko ra ka hina na vanhu va rona.

Hi tshama eka xin’wana xa swifundza swa misava leyi nga khumbeka swinene hi ku cinca ka tlilayimete.

Hi tshama hi karhi hi langutana ni dyandza, mikhukhulo na swiendleko swa maxelo yo tika kutlula swin’wana leswi fambelanaka ni ntlakuko wa mahiselo. Sweswinyana, mikhukhulo yi khumbile swifundzakulu swo hlayanyana, ku katsa na KwaZulu-Natal, Gauteng na Kapa-Vuxa.

Leswi se swi vangile ku onhaka lokukulu ka switirhisiwa ni vutihanyisi.

Eka lembe leri hundzeke, hi tekile magoza ya nkoka eka nyimpi ehenhla ka ku cinca ka tlilayimete, naswona, hi nkarhi wu ri wun’we, hi sirhelela vuphikizani bya ikhonomi.

I rosungula, mipakaniso ya hina ya tlilayimete yi fambisana na ku hunguta mahiselo kufika eka 1.5°C

Lexi i xikongomelokulu lexi matiko hinkwawo ma twananeke eka xona tanihi xiphemu xa Ntwanano wa Tlilayimete wa Paris, naswona wu ni nkoka ku sivela switandzhaku leswi nga nyanya kutlula mpimo swa ku cinca ka tlilayimete.

Mpfhuka ndzi tumbuluxa Khomixini ya Tlilayimete ya Phuresidente kutlulanyana lembe leri nga hundza, yi endlile ntirho wukulu wo seketela ku cinca lokunene eka ikhonomi leyi yisekaka emahlweni, yo katsa hinkwavo, leyi sihalalaka na ku va ya khaboni ya le hansi.

Eka khomferense ya tlilayimete ya matiko ya misava eGlasgow hi Hukuri leyi hundzeke, Afrika-Dzonga yi endlile ntwanano wa R131 ya tibiliyoni lowu nga na nkoka eka matimu na Yuniyoni ya Yuropa, France, Germany, United Kingdom na United States.

Xinakulobye lexa muxaka wa xona xi ri xoxe xi ta katsa ku endla swikongomelo hi vuntshwa na ku nyika matimba hi vuntshwa tin’wana ta tipulanti ta malahla leti fikelelaka makumu ka vutomi bya tona, na ku tumbuluxa vutihanyisi byintshwa bya vatirhi na miganga leyi khumbiweke swinene hi ku cinca loku.

Ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ri kota ku kuma ku vuyeriwa hi ku hetiseka ka leswi na vatirhisanikulobye van’wana, ndzi thorile Ttn Daniel Mminele, khale ka Xandla xa Gavhenara wa Bangikulu, tanihi Nhloko ya Xipanu xa Xintirhwana xaTimali ta Tlilayimete xa Phuresidente ku rhangela ku hlengeletiwa ka nkwama wa ku tisa ku cinca ka hina lokunene.

Hi ku fambisiwa kahle, ku cinca ka eneji swi ta vuyerisa hinkwavo.

Vuhumesi bya eneji yo pfuxeleleka byi ta endla gezi ro chipa na ku kumeka nkarhi hinkwawo, naswona byi ta pfumelela tiindasitiri ta ka hina ku ringanela ku tshama ta ha phikizana eka misava hinkwayo.

Vuvekisi eka swifambiso swa gezi na hayidirojeni swi ta fuwisa Afrika-Dzonga ku fikelela vumundzuku bya eneji yo tenga ya misava hinkwayo.

Hi ta kota ku ndlandlamukisa indasitiri ya ka hina ya vucelamigodi eka swicelwa swa xiqhinga leswi nga ni nkoka ku kuma eneji yo tenga, ku fana ni pulatinamu, vhanadiyamu, khobaliti, koporo, manganisi na lithiyamu.

Hi tlhela hi va ni xivandlanene lexi fanaka xi ri xoxe xa hayidirojeni ya rihlaza, loko ku tekeriwa enhlokweni swipfuno swa hina swa gezi ra matimba ya dyambu na ya moya swa xiyimo xa misava na thekinoloji ya laha kaya na vutivikulu. 

Magoza lawa hinkwawo – kusuka eka miantswiso ya swivumbeko swa ku seketela tiSMME, vuvekisi eka switirhisiwa na ku tumbuluka ka tisekitara tintshwa – swi ta lawula ku antswa eka kula ka ikhonomi leyi lawuriwaka hi ku kula ka sekitara leyi nga riki ya mfumo eka malembe lama taka.

Hambiswiritano, ha swi tiva leswaku hambiloko hi ri ni mbangu  wa mabindzu wa kahle swinene na mipimo ya xihatla swinene yo kula ka ikhonomi, swi ta teka nkarhi eka sekitara leyi nga riki ya mfumo ku tumbuluxa mitirho leyi nga ringanela ya timiliyoni ta MaAfrika-Dzonga lava va yi dingaka.

Xikongomelo i ku nga siyi munhu endzhaku.

Hikokwalaho hi kurisaka mitirho ya mani na mani ni ya vaaki.

Swiphemu swimbirhi leswo sungula swa nongoloko wa Xihlohloteri xa Mitirho xa Phuresidente, leswi hi swi simekeke hi Nhlangula 2020 swi seketerile kutlula 850 000 wa swivandlanene.

Kutlula 80 wa tiphesente ta va vatekaxiave a ku ri vantshwa, naswona kutlula 60% a ku ri vavasati.

Swi seketerile vavasati va vantshwa ku fana na Tracy Nkosi wo huma eSprings, loyi a thoriweke tanihi mupfuni wa mudyondzisi eka Xikolo xa Phurayimari xa Welgedag, naswona loyi a vulaka leswaku xivandlanene lexi xi n’wi hlohloterile ku yisa tidyondzo ta yena emahlweni eka xiyenge xa dyondzo.

Swi tlhele swi seketela Manana Nosipho Cekwana wo huma eImpendle eKwaZulu-Natal loyi a tirhiseke vhawuchara ya yena ya manyoro ya vurimi ku xava mavele, manyoro ni swipfuneto swa swifuwo swa yena.

Nhlayo hinkwayo ya lava nga vuyeriwa vo kongoma yi ta tlakuka ku nga ri khale kuya eka kutlula miliyoni yin’we ya MaAfrika-Dzonga.

Leswi swi katsa kutlula hafu ya miliyoni ya vantshwa lava thoriweke tanihi vapfuni va vadyondzisi, leswi endlaka nongoloko wukulu wa vantshwa lava tirhaka lowu nga tshama wu va kona eka matimu.

Xihlohloteri lexa mitirho xi ta tlhela kotisa Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya ku thola 10 000 wa vantshwa lava nga tirhiki ku dijithayiza tirhekodo ta maphepha, ku antswisa swikili swa vona ni ku hoxa xandla eka ku cinca vukorhokeri bya vaaki byi va bya ximanguvalawa.

Nkwama wa Mitirho ya Vanhu wu ta tumbuluxa 50 000 wa swivandlanene swa mitirho swin’wana hi ku tirhisa vuswikoti bya mihlangano ehandle ka mfumo, eka tindhawu to fana na vurimi bya le madorobeni, nhluvukiso wa tindzumulo, vutshila bya vaaki na ku tirhana ni madzolonga ya rimbewu.

Ku tlhandlekela eka mitirho ya mfumo leyi ndlandlamukisiweke, hi le ku nyikeni ka nseketelo eka vantshwa ku va lulamisela ku tirha na ku va hlanganisa na swivandlanene.

Ku hlohlotela ku thoriwa hi mabindzu lamatsongo, hi ta va hi tlakusa nkoka na ku ndlandlamukisa swilanguteriwa yo teka xiave eka Xihlohloteri xa Xibalo xa Mitirho.

Eka malembe mo hlaya, leyi yi vile ndlela yo tirha kahle ku hlohlotela tikhamphani ku thola valavi vantshwa va mitirho. Ku cinca eka xihlohloteri ku ta olovisela mabindzu lamatsongo ngopfungopfu eka ku thola vantshwa.

Holobye wa Timali u ta tivisa vuxokoxoko bya ku cinca loku eka mpimanyeto.

Hi kombela tikhamphani ku seketela matshalatshala lawa, ku teka xihlohloteri lexi na ku nyika vantshwa ndhawu ya misava ya ntirho.

Pulatifomo ya SAYouth.mobi ya vantshwa lava lavaka mitirho ku fikelela swivandlanene na nseketelo sweswi yi ni ku tlula 2.3 wa timiliyoni ya MaAfrika-Dzonga lava titsariseleke.

Eka lava, kutlula 600 000 se va thoriwile eka swivandlanene swa mitirho.

Vukorhokeri bya Vantshwa bya Rixaka lebyi nga ni matimba mantshwa byi ta thola ntlawa wa byona wo sungula wa vantshwa va 50 000 lembe leri taka, ku tumbuluxa swivandlanene swa vantshwa ku hoxa xandla emigangeni ya vona, ku hluvukisa swikili swa vona na ku kurisa vutholeki bya vona.  

Ndzawulo ya Tidyondzo ta le Henhla na Vuleteri yi ta thola mathwasana ya TVET lama nga tirhiki ya 10,000 eka tindhawu ta mitirho kusukela hi Dzivamisoko 2022.

Loko ndzi karhi ndzi lulamisa SoNA leyi, ndzi pfuniwile hi vantshwa vambirhi va MaAfrika-Dzonga lava va tirhaka tanihi vatirhelantokoto eka Hofisi ya Phuresidente, Mnn Naledi Malatji na Mnn Kearabetswe Mabatle.

Va ndzi byele hi mayelana na ku vava loku twiwaka hi vantshwa lava tikumaka va ri ni nthwaso, kambe va nga tirhi hikwalaho ko pfumala ntokoto. 

Leswi swi sindzisa lavotala ku tirha mitirho leyi nga ni switsongo kumbe yi nga ri ni nchumu swa leswi va dyondzeleke swona.

Hinkwayo ya magoza lama ndzi ma andlaleke ma ni nkoka ku nyika vantshwa ntokoto wa ntirho lowu va wu dingaka ku teka goza ro sungula ku nghena eka wona eka makete wa mitirho.

Hi le ku kombeleni ka sekitara leyi nga riki ya mfumo ku seketela magoza lawa – naswona, laha swi kotekaka, ku cukumeta ntokoto tanihi xilaveko xo thola – ku nyika vantshwa vo tala hilaha swi kotekaka hakona ntirho wa vona wo sungula.

Loko hi karhi hi tirha ku kurisa ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho, hi ta ndlandlamukisa nseketelo kufika eka mindyangu leyi nga swela ku tiyisisa leswaku ku nga vi ni munhu etikweni leri loyi faneleke ku tiyisela ku vaviseka ni ku susiwa ndzhuti hi ndlala.

Sisiteme ya hina ya nsirhelelo wa vaaki yi le xikarhi ka mifikelelo leyikulu ya mfumo ya xidemokirasi, yi fikelela kutlula 18 wa timiliyoni ta vanhu n’hweti yin’wana na yin’wana.

Handle ka nseketelo lowu, timiliyoni to tala ta vanhu ti ta hanya evuswetini lebyikulu swinene.

Hi mpfhuka ku sungula COVID-19, Mali ya Nhlayiso ya Mphalalo wa Vanhu wa Ntshikelelo yi nyikile nseketelo eka kutlula 10 ra timiliyoni ta vanhu lava nga tirhiki lava a va nga sirhelelekangi swinene eka nkhumbo wa ntungukulu lowu.

Vanhu van’wana va tirhise mali liya ku sungula mabindzu.

Ttn Thando Makhubu wo huma eSoweto u amukele mali ya nhlayiso ya R350 ku ringana tin’hweti ta nkombo lembe leri nga hundza, kutani a yi hlayisa ku pfula vhengele ra ayisikhirimi leri sweswi ri tholeke mune wa vanhu.

Ttn Lindokuhle Msomi, muhumelerisi wa le ka TV loyi a nga tirhiki wo huma eka Hositele ya KwaMashu, u hlayise mali ya nhlayiso ya R350 leyi a yi amukeleke ku ringana kaye wa tin’hweti ku sungula vhengele ro xavisa swakudya swo swekiwa na ku hlayisa ndyangu wa yena.

Hambiloko swi ri ni nkhumbo lowukulu, hi boheka ku tekela enhlokweni leswaku hi langutane ni ku tikeriwa lokukulu ka timali.

Xirilo xa timali a xi ta vavisa swisiwana kutlula mpimo hikwalaho ka ku tsana ka vukorhokeri bya masungulo lebyi va tiseketelaka hi byona.

Ku ri karhi ku tekeriwa enhlokweni ka ku vuyeriwa loku tiyisisiweke ka mali ya nhlayiso, hi ta engetela mali ya nhlayiso ya R350 hi lembe rin’we kuya emahlweni, kufikela ekuheleni ka Nyenyankulu 2023.

Hi nkarhi lowu, hi ta endla mikanerisano yo angarhela na ntirho wa xithekiniki ku kuma tindlela to antswa to siva mali leya nhlayiso.

Nseketelo wa nkarhi lowu taka wihi na wihi wu boheka ku pasa xikambelo xa mfikeleleko, naswona a yi fanelangi ku ta hi ndlela yo pfumata vukorhokeri bya masungulo kumbe hi nxungeto wa  ku tirhisa mali ko ka ku nga yiseki emahlweni.

Swa ha tshama ku ri ku navela ka hina ku tumbuluxa levhele ya mpimohansi ya nseketelo wa lava wu dingaka swinene.

Ku ndlandlamukisa mfikelelo wa misava swi ni nkoka swinene eka matshalatshala ya hina yo hunguta ndlala na ku nyika vanhu vutihanyisi bya nkoka.

Hi ya emahlweni ni antswiso wa misava hi ku ya hi Vumbiwa, na ku langutela ku pasisiwa ka Nawu wo Tekela Vun’wini bya Nhundzu lembe leri.  

Ku tumbuluxiwa ka Ejensi ya Nhluvukiso wa Vurimi na Antswiso wa Misava swi ta fikisiwa emakumu lembe leri.

Ndzawulo ya Mitirho ya Mfumo na Switirhisiwa yi ta fikisa emakumu ku hundzisa 14 000 wa tihekitara ta misava ya mfumo kuya eka Ejensi ya Nhluvukiso wa Tiyindlu.

Hi ni misava yo rimeka leyi nga ringanela ku seketela timiliyoni ta van’wamapurasi va mpimo lowutsongo lava humelelaka eka vufuwahuku, swifuwo, mihandzu na matsavu.

Hi ku tirhisa Xihlohloteri xa Mitirho xa Phuresidente na Nkwama wa Nseketelano, kutlula 100 000 ya wa van’wamapurasi se va amukerile tinyiko ta tivhawuchara ta manyoro ku ndlandlamukisa ntshovelo wa vona.

Xikimi lexi xi kombisile vumbhoni leswaku xa tirha naswona xi ni nkhumbo lowukulu swinene.

Sekitara ya vurimi yi tlhele yi tekela enhlokweni nkoka wo seketela van’wamapurasi va mpimo lowutsongo na ku va hlanganisa leswaku ku va mabindzu lama lungelelanaka.

Hi ku tirhisa pulanikulu ya chukela, indasitiri leyi yi nyikile R225 wa timiliyoni eka kutlula 12 000 wa varimi va mimova va mpimo lowutsongo tanihi xiphemu xa R1 biliyoni ya vutiboheleri ku seketela van’wamapurasi va vantima.

Hi ta va hi ri eku ndlandlamukiseni ka ku nyikiwa ka tivhawuchara ta manyoro na ku rhamba tisekitara letin’wana ku tikatsa eka matshalatshala lawa, leswaku hi ta kota ku fikelela swin’we kwalomu ka 250 000 wa van’wamapurasi lembe leri.

Ku hava matshalatshala ya hina lama pfuxeleleka ikhonomi ya hina ma nga ta humelela loko hi nga lwi ni mpingu wa vukungundzwana xikan’we hi ku hetiseka.

Mpfhuka lembe ri sungula, ndzi nyikiwile swiphemu swimbirhi leswo sungula swa xiviko xa Khomixini ya ku Tekiwa ka Vulawuri bya Mfumo hi va le Handle leyi rhangeriweke hi Muavanyisinkulu wo Khomela Raymond Zondo.

Loko mahetiselo lama hetisekeke ma ha ta tisiwa ekuheleni ka n’hweti leyi, swiphemu leswo sungula swa xiviko swi veka erivaleni leswaku hakunene ‘ku vile na ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi va le handle’.

Leswi swi vula leswaku mihlangano ya mani na mani na mabindzu lama nga ehansi ka vun’wini bya mfumo (tiSOE) swi ngheneriwile hi nhlanganiso wa vugevenga hi swikongomelo swo phanga mali ya vaaki hi xikongomelo xo tivuyerisa.

Swiviko swi nyikile vuxokoxoko bya matirhelo mo hlamarisa ma migingiriko leyi ya vugevenga eka Swihahampfhuka swa Afrika-Dzonga, Transnet, Denel, Vukorhokeri bya swa Xibalo xa Afrika-Dzonga (SARS) na Vuhlanganisi bya Mfumo.

Ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi va le handle ku vile na nkhumbo wo biha wo kongoma na ku va wo khomeka eka vutomi bya MaAfrika-Dzonga hinkwavo, kambe ngopfungopfu lava nga swela na lava nga sirhelelekangiki erixakeni ra ka hina.

Swi tsanisile vuswikoti bya Mfumo ku fikisa vukorhokeri na ku fikelela leswi languteriweke ni timfanelo ta vumbiwa ta vanhu.

Sweswi hi fanele ku endla xin’wana ni xin’wana eka matimba ya hina ku tiyisisa leswaku swi nga ha humeleli nakambe.

Vutihlamuleri bya mina i ku tiyisisa leswaku xiviko xa khomixini xi tekeriwa enhlokweni hi vukheta na vurhonwani lebyikulu swinene ni ku teka goza ehenhla ka xona.

Loko ku ga si fika 30 Khotavuxika, ndzi ta nyika ndlela ya kungu ra ku angula eka swibumabumelo swa khomixini.

Tanihilaha xiviko xo sungula xa khomixini xi bumabumelaka hakona, hi ta nyika matimba eka sisiteme ku sirhelela valumandleve, lava nga ni nkoka wo sirhelela ku lwa ni vukungundzwani naswona lava tinghenisaka enxungetweni lowukulu hi ku vika swihoxo.

Hi le ku langutisiseni hi vuenti milawu hinkwayo leyi tirhaka na ndzavisiso wo fananisa wa ndhawu ya vulawuri ku tiyisa nsirhelelo wa valumandleve.

Tiejensi ta nsindziso wa nawu leti faneleke ti le ku tekeni ka magoza lama nga fanela ku ololoxa swivilelo swa xihatla mayelana vuhlayiseki bya valumandleva.

Vanhu vo tala ni tikhamphani leti khomixini yi ti kumeke ti ni vutihlamuleri eka ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi va le handle sweswi va fanele ku tihlamulela.

Ndzi ni ku tshemba hinkwako leswaku Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka (NPA) byi ta yisa emahlweni vulavisisi lebyi khomixini yi nga byi bumabumela, naswona byi ta tisa swirho swa nhlanganelo wa vugevenga leswi nga nghenelela mfumo na ku tekiwa ka vulawuri bya Mfumo hi ku hatlisa eka vululami.

Xiyengetsongo xa Vulavisisi lexi nga eka NPA sweswi xi ti yimiserile ku humelerisa xilerisoximfumo xa xona xa nkoka, naswona ku tumbuluxiwile xipano lexi tinyiketelaka ku landzelerisa milandzu leyi. 

Hi ta va hi thola murhangeri wuntshwa wa Xiyengetsongo xa Vulavisi endzhaku ka ku famba ka Gqwetankulu Hermione Cronje kusuka eka xiyimo lexiya

Hundzuluxo wa swinawana swa Khomixini ya ku Tekiwa ka Vulawuri bya Mfumo hi va le Handle hi Khotavuxika 2020, swi nyike matimba eka ku avelana vuxokoxoko exikarhi ka Khomixini na tiejensi ta nsindziso wa nawu.

Hundzuluxo lowu wu tlhela wu nyika mpfumelelo wa ku thoriwa ka vatirhi va Khomixini ya ku Tekiwa ka Vulawuri bya Mfumo hi va le handle hi tiejensi ta nsindziso wa nawu.

Milulamiselo leyo nyika matimba yi hlohloterile Xiyengetsongo xo Lavisisa ku hlongorisa vulavisisi lebyi tumbulukaka eka khomixini.

Hi tekerile enhlokweni hi ku khensa nyiko ya nseketelo kusuka eka sekitara leyi nga riki ya mfumo ku pfuna hi ku nyika swikili swoleswo leswi hi nga riki na swona eka mfumo ku kotisa ku lavisisiwa na ku tengisiwa ka vugevenga.

Ku tiyisisa leswaku vulawuri bya vuchuchisi byi tshama byi ri ni ntiyiso eka mbhoheko wa byona wa vumbiwa na ku tiyisisa leswaku ku na nkavuciva, hi le ku hluvukiseni ka rimba ra ntirhisano wa sekitara leyi nga riki ya mfumo leri ri nga ta lawuriwa ku tirhisa Vutamelankwama bya Rixaka.

Ku tlhela ku va ni mikanelo leyi nga eku endlekeni ya Vuavanyisi eka ku tumbuluxiwa ka minongoloko ya milandzu ya le khoto yo hlawuleka ya ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi va le handle na milandzu ya vukungundzwana.

Loko hi ri karhi ku teka magoza yo tiya ku herisa nkarhi wa ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi va le handle, ha swi tiva leswaku ku lwisana na vukungundzwana swa ha ri kule ni ku fika emakumu.

Hambiloko tiko ri ri eku xanisekeni hi ku onheriwa hi ntungukulu wa COVID-19, tikhamphani na vanhu va endlile xitumbe na tiofixiyali ta mfumo ku yivela mfumo tibiliyoni ta tirhandi ta tikontiraka leti fambelanaka na COVID-19.

Xikan’wekan’we loko vumbhoni byi humile bya vukungundzwana lebyi hi tekile goza.

Hi susile swinawana swa maxavelo ya tinhundzu na vukorhokeri swa xilamulelamhangu swo karhi, hi tumbuluxa senthara ya nhlanganelo leyi hlanganiseke tiejensi ta nsindziso wa nawu to hambanahambana, hi kandziyisa vuxokoxoko leyi hangalaseke vuxokoxoko bya tikontiraka leti yelanaka na COVID-19 hinkwato eka inthanete na ku endla vulavisisi byo angarhela swinene lebyi Yuniti yo Lavisisa yo Hlawuleka (SIU) yi byi endleke mpfhuka yi simekiwa.

Hi N’wendzamhala, SIU yi yisile xiviko xa yona xo hetelela xa vulavisisihi mayelana na tikontiraka leti fambelanaka na COVID-19.

Hikwalaho ka sweswo, milandzu ya 45, leyi nga na nkoka lowu katsanisiweke wa R2.1 wa tibiliyoni, yi tsarisiwile eka Huvo yo Hlawuleka.

SIU yi hundziserile 224 wa tiofixiyali ta mfumo leswaku va tekeriwa magoza yo tshinya na ku hundzisa milandzu ya 386 ya lava faneleke ku tengisiwa hi NPA.

Hofisi ya Phuresidente yi tumbuluxile tindlela ta ku veka tihlo ku tirhisiwa ka swibumabumelo swa SIU na ku tiyisisa leswaku tindzawulo ta mfumo na mavandla va teka goza ehenhla ka lava tluleke swinawana na ku tshova nawu.

Nyimpi ehenhla ka vukungundzwana yi ta teka matimba mantshwa hikwalaho ka mivuyelo ya Khomixini ya ku Tekiwa ka Vulawuri bya Mfumo hi va le Handle, ku tiyisiwa ka tiejensi ta nsindziso wa nawu na ku simekiwa ka mitolovelo yo lwa ni vukungundzwana yintshwa eka vukorhokeri bya mfumo.

TiSOE ti ni xiave lexikulu eka ikhonomi ya hina.

Kusuka eka mati na magondzo, kufika eka eneji na tihlaluko, kufika eka vusirheleri na vuhahisi, rifuwo lera xiqhinga ri ni nkoka ku hlayisa tiko ra ka hina ri humelela.

Swi ni nkoka swinene leswaku hi tlherisela endzhaku ku tsana ka swona, ni ku swi veka eka xiyimo laha swi hoxaka xandla hi ndlela leyinene.

Hikokwalaho hi tinyiketela eka magoza ya xihatla mo hambanahambana ku vuyisela tikhamphani leti eka rihanyo, hi nkarhi wu ri wun’we loko hi ri karhi hi sungula miantswiso leyi nga ta pfuna swinene leswaku tiSOE ti tirha swinene, ti phikizana, ti va ni vutihlamuleri na ku yiseka emahlweni.

Khansele ya tiSOE ya Phuresidente, leyi ndzi yi tholeke hi 2020, yi bumabumerile leswaku mfumo wu pfumelela modlolo wa vakhomankavelo lowu lawuriwaka ndhawu yin’we eka tikhamphani leti nga ehansi ka vun’wini bya mfumo. Leswi swi ta hambanisa mitirho ya vun’wini bya Mfumo kusuka eka mitirho ya ku endla tipholisi na yo lawula, ku hunguta vuanami bya ku nghenelela ka swa tipolitiki, ku sungula endlelo ra xiphurofexinali na ku lawula rifuwo ra tiko hi ndlela leyi yi sirhelelaka nkoka wa vakhomankavelo.

Tanihi xiphemu lexi, ntirho lowu lulamisiweke wu sungurile ku humelerisa khamphani ya vun’wini bya nhundzu ya mfumo ku rhurhela ndlela ya tiSOE na ku endla vuangameri bya vakhomankavelo lava tirhisanaka.  

Ku tiyisisa leswaku tiSOE ti le ku tirheni kahle ku fikelela vutihlamuleri bya tona, Khansele ya tiSOE ya Phuresidente yi le ku lulamiseni swibumabumelo hi mayelana na tiSOE leswaku ti tlhela ti hlayisiwa, ti hlanganisiwa kumbe ku herisiwa.

Swibumabumelo swihi na swihi swi ta tekiwa hi ku ya hi switsundzuxo swa nkoka ni vakhomankavelo hinkwavo.

Hi le ku tekeni ka magoza ku sirhelela xidemokirasi xa hina, ku sirhelela switirhisiwa swa hina swa ikhonomi na ku aka miganga leyi nga hlayiseka ya hinkwavo.

Ekusunguleni ka vhiki leri, hi humese xiviko xa phanele ya vativinkulu eka nkantshamiseko wa vaaki hi Mawuwana lembe leri nga hundza.

Xiviko lexi xi mbyindla xifaniso xo kavanyeta wukulu xa vuswikoti bya vukorhokeri bya hina bya nsirhelelo na swivumbeko leswi swi nga kona ku lawula mitirho ya byona.

Xiviko lexi xi hetelela leswaku ndlela yo sungula leyi mfumo wu tirhaneke hayona na swiendleko swa Mawuwana 2021 a yi nga pfuni nchumu, nkunguhato wa matirhelo wa maphorisa a wu tsanile, ku vile ni malawulelo yo tsana exikarhi ka nsirhelelo wa mfumo na vukorhokeri bya vuhlori, naswona a hi mikarhi hinkwayo leyi maphorisa va kumekaka exikarhi ka miganga leyi va yi korhokelaka.

Phanele ya vativinkulu yi kume leswaku loko ku ri ni nchumu lowu madzolonga ma wu humeseleke erivaleni ku vile vusweti na nkandzingano leswi nga swona rimitsukulu nxambharheko wa vanhu va Afrika-Dzonga.

Phanele leya vativinkulu yi kumile leswaku Khabinete yi boheka ku teka vutihlamuleri hinkwabyo bya swiendleko swa Mawuwana 2021.

Lebyi i vutihlamuleri lebyi hi byi tekelaka enhlokweni na ku byi amukela.

Tanihilaha swi bumabumeriweke hakona phanele leyi, hi ta tumbuluxa na ku lawula kungu ra angulo ra rixaka ku ololoxa ku ntsano lowu kumiweke hi phanele leyi.

Hi ta sungula hi xihatla hi ku pfala swivandla swa mitirho ya nkoka swonghasi na ku ololoxa swiyimo leswi khumbiweke hi ku yimisiwa ka nkarhinyana eka Ejensi ya Nsirhelelo wa Tiko na Vunhlori bya Vugevenga.

Ku nga ri khale hi ta tivisa ku cinca ka vurhangeri eka tiejensi to hlayanyana ta nsirhelelo ku tiyisa swivumbeko swa hina swa nsirhelelo.

Ku thoriwa ka vatirhi va yuniti ya vuphorisa bya ku rhula ka vaaki ya Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga swi ta tisiwa eka levhele leyi faneleke, ku ri na tikhoso ta vuleteri leti nga fanela.

Ku onheteriwa loku yaka emahlweni na vukhamba bya switirhisiwa swa ikhonomi swi onhile ntshembo naswona swi vangile ntshikelelo lowukulu wa ku kula ka ikhonomi, vuvekisi na ku tumbuluxiwa ka mitirho.

Hi nkarhi wu ri wun’we, hi dinga ku jamelana na mitlawa ya swigevenga leyi hlaselaka tindhawu ta vuaki na tindhawu tin’wana ta mabindzu ku kamuluta mali kusuka eka tikhamphani.

Leswi swi lava ku angula ka vukheta ni ka nhlanganiso.

Hikokwalaho mfumo wu tumbuluxile tiyuniti ta marhavinyingi to hlawuleka ku ololoxa ku onheteriwa havomu ka ikhonomi, ku kamuluta timali eka tindhawu ta vuaki na ku onheteriwa ka switirhisiwa.

Hi ta endla switirhisiwa swi kumeka ku kota ku thola na ku letela 12 000 ya maphorisa mantshwa yo engetela ku tiyisisa leswaku Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga byi kuma vuswikoti lebyi dingiwaka hi xihatla.

Ndhawu yin’wana leyi faneleke ku tekeriwa enhlokweni hi xihatla ku ta ku tumbuluxiwa hi vuntshwa ka tiforamu ta vuphorisa bya miganga ku antswisa vuxaka na ntirhisano exikarhi ka maphorisa ya miganga na vaaki va tindhawu leti va ti korhekelaka.

Swi le rivaleni kusuka eka ku xiyisisa ka phanele ya vativinkulu leswaku hi dinga ku tirhisa maendlelo yo katsa hinkwavo ku kambela mixungeto eka nsirhelelo wa tiko ra ka hina na ku boha eka miangulo leyi faneleke.

Ndzi le ku kombeleni ka MaAfrika-Dzonga hinkwavo hi ku tirhisa mihlangano hinkwayo ku teka xiave eka ku hluvukisa Kungu ra Xiqhinga ra Rixaka.

Ndzi ta tihlanganisa ni vatshamaxitulu va Palamente ku kombela leswaku Palamente ku tlanga xiave xa nkoka eka ku fambisa maendlelo lama katsaka hinkwavo ya ku twa mavonelo.

Vukorhokeri bya vusirheleri byi rhwexiwile hi Khansele ya Vusirheleri ya Rixaka ku tumbuluxa hi xihatla tipulani to simeka leti ti tirhanaka na swibumabumelo swo hambanahambana leswi humaka eka phanele ya vativinkulu.

Magoza lawa ma ta pfuna swinene ku ololoxa swivilelo swo tivikana mayelana ni ku tsandzeka ka nawu na ku rhula erixakeni.

Lembe leri, hi le ku tiyisiseni nyimpi ehenhla ka madzolonga yo ya hi rimbewu ni ku dlayiwa ka vaxisati hi ku tirhisa ku humelerisa Kungu ra Xiqhinga ra Rixaka hi mayelana na Madzolonga yo ya hi Rimbewu na ku Dlayeteriwa ka Vaxisati, ku katsa ni magoza man’wana ku tlakusa ku nyika vamanana matimba.

Ekusunguleni ka n’hweti leyi, ndzi sayine swiphemu swinharhu swintshwa swi va milawu, leswi nga tiyisa sisiteme ya vululami ya vugevenga, ku tlakusiwa ka vutihlamuleri eka Mfumo hinkwawo na ku seketela lava poneke.

Ku simekiwa ka nawu lowu swi ta pfuna swinene ku tiyisisa leswaku milandzu yi tengiwa hi ku hetiseka, leswaku lava poneke va sirheleriwa na leswaku ku vekiwa swisivelo leswi tirhaka.

Hi endlile ku humelela lokukulu hi ku hunguta ntirho lowu saleleke endzhaku eka ku phurosesiwa ka DNA, yi hungutiwa kusuka eka 210 000 ya mikombiso hi Dzivamisoko 2021 kuya kwalomu ka 58 000 eka nkarhi wa sweswi.

Hambiswiritano, nyimpi ehenhla ka madzolonga yo ya hi rimbewu a yi nga hluriwi nikan’we kukondza, tanihi rixaka, hi hlengeleta switumbuluxwa hinkwaswo na vaakatiko hinkwavo endzhaku ka nongoloko lowu yaka emahlweni wa matirhelo ya vaaki.

Tanihiloko ntungukulu wa COVID-19 wu kombisile hi ndlela leyi nga erivaleni, rihanyo ra rixaka ri hlanganisiwile ku nga ri ni ku hambanyiseka na ku humelela ka rona ka ikhonomi na nhluvukiso wa vaaki.

Hikokwalaho hi ta ya emahlweni ni ntirho lowu yaka emahlweni ku tiyisisa vutshunguri bya rihanyu bya vanhu hinkwavo eka munhu un’wana na un’wana eAfrika-Dzonga, swi nga ri na mhaka vuswikoti bya vona bya ku hakela. 

Loko tinhlengeletano to twa mavonelo ya vaaki hi mayelana na Nawu wa Rihanyo wa Rixaka (NHI) wu karhi wu ya emahlweni ePalamente, ku humelela lokukulu ku le ku endliweni hi ku lulamisela masungulo ya NHI.

Kutlula 59 wa timiliyoni ta vanhu va titsariserile eka Sisiteme ya Ntsariso wa Vavabyi ya Rihanyo.

Hi Ndzati 2021, kutlula 56 000 wa vatirhi va rihanyo vo engeteriwa va thoriwile naswona kutlula 46 000 wa vatirhi va rihanyo va miganga va katsiwile eka sisiteme ya rihanyo ra mani na mani.

Eka malembe mambirhi lama hundzeke, dyondzo ya vana va ka hina na vantshwa yi kavanyetiwile swinene.

Loko hi ri karhi hi tlhelela eka nghingiriko wa ntolovelo ya dyondzo, hi ta tirha hi matimba ku tiyisisa leswaku vadyondzi hinkwavo ni swichudeni va kuma dyondzo ya risima leyi va yi dingaka na ku va fanela.

MaAfrika-Dzonga varikwerhu,

Mfumo wu boheka ku tirhela vanhu.

Hikokwalaho xirhangana xa hina lexikulu i ku aka mfumo lowu nga na vuswikoti, matikhomelonene na  nhluvuko.

Ku nga ri khale hi ta fikisa emakumu rimba ra ku endla vukorhokeri bya mfumo byi va bya xiphurofexinali swilo ximfumo swa vukorhokeri bya vaaki.

Leswi swi ta katsa magoza mo tikanyana ya ku thoriwa ka vatirhelamfumo, nhluvukiso wa xiphurofexinali lowu yaka emahlweni hi ku tirhisa Xikolo xa Rixaka swa Mfumo na swinakulobye exikarhi ka tihuvo ta mfumo, mihlangano ya xiphurofexinali na tiyunivhesiti.

Tioditi ta mahanyelo se ti simekiwile eka Vukorhokeri bya Mfumo hinkwabyo.

Lembe leri, hi ta ya emahlweni ni ku simekiwa ka DDM.

Modlolo lowu wu tisa swiphemu swinharhu hinkwaswo swa mfumo endhawini yin’we na vatirhisani van’wana va vaaki eka xifundzatsongo xin’wana na xin’wana ku kurisa tiikhonomi ta miganga to katsa hinkwavo na ku antswisa vutomi bya vaakatiko.

Hi ku kongoma, DDM yi humelerisa nkunguhato lowu pfanganisiweke na ku pimanyeta eka swiphemu hinkwaswo swa mfumo na ku antswisa mpfangano wa tiprojeke ta rixaka eka levhele ya xifundzatsongo.

Loko ka ha ri swiphemu swin’wana swa mfumo leswi swi lavaka ntirho wo tala, ku ni mihlangano leyi yi yaka emahlweni ku korhokela vanhu va tiko leri hi ku humelela na hi ku hatlisa.

Wun’wana wa mihlangano yo tano i SARS, leyi nga ta va ni 25 wa malembe hi vukhale lembe leri.

Loko SARS ya ha onhiwile swinene hi ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi va le handle, yi kombile ku humelela lokukulu hi ku vuyerisela vunene bya yona, vutshembeki na matirhelo.

Hi mpfuka yi tumbuluxiwa, SARS yi hlengeletile kwalomu ka R16 wa tithiriliyoni ta nhluvukiso wa ikhonomi na vaaki va tiko. Mali leyi yi kotise mfumo ku antswisa vutomi bya timiliyoni hi ku nyikiwa ka nhlayiso wa rihanyo, mali ya nhlayiso wa vaaki ni vukorhokeri masungulo byin’wana.

Mfumo lowu nga na vuswikoti a wu hi mayelana ntsena na risima ra vatirhelamfumo na ku tirha hi ku hatlisa ka mihlangano.

Kahlekahle, wu tlhela wu va hi mayelana na hilaha vaakatiko va nyikiwaka matimba hakona ku teka xiave.

Hi boheka ku tirhisana ku tiyisisa leswaku tindhawu to fana ni tihuvo ta swikolo na tiforamu ta vuphorisa bya miganga ta hanya naswona ti katsa hinkwavo.

Rixaka ra vaaki leri nga na ku tsakela kun’we leri hanyaka ri ni nkoka eka mfumo lowu nga ni vutihlamuleri na nhluvukiso.

Hikokwalaho hi ta tirha na vatirhisani va vaaki ku rhamba samiti ya sekitara ya vaaki leyi a yi rindzeriwile nkarhi wo leha. 

Samiti leyi yi ta lava ku antswisa mindzilekano exikarhi ka mfumo na vaaki lava nga na ku tsakela kun’we na ku ololoxa mitlhontlho leyi mihlangano yo ka yi nga ri ya mfumo na mihlangano leyi kumekaka emigangeni  yi langutanaka na yona.

Eka nkarhi wa sweswi tiko ra hina ri xanisiwile hi ku hlundzukisiwa ko hlaya ko vavisa.

Ku hlangana ka mimoya, leyi yo tala ya yona yi nga riki ka vulawuri bya hina, yi hi fikisile laha hi nga kona sweswi.

Hi langutana ni mitlhontlho ya matimba na ku va yo chavisa.

Hakunene, hi tinghenelerisile eka nyimpi ya moya wa tiko leri.

Kambe ku nga vi ni ku kanakana ka leswaku hi ta hlula.

Ndzi kombela MuAfrika-Dzonga un’wana na un’wana ku hlangana kun’we eka nyimpi ya hina na vukungundzwana, eka nyimpi ya hina ya ku tumbuluxa mitirho, eka nyimpi ya hina ya ku fikelela rixaka lerinene swinene na ku va leri ringananaka.

A hi langutane ni swirilo swo tala eka nkarhi lowu nga hundza, naswona hi swi hlurile.

Hi jamelanile na ku hlawula ko tika, kutani hi swi endlile.

Hi mikarhi yo ringeta, hi kombe xivindzi ni ku sihalala.

Nakambe nkarhi na nkarhi, hi tikokele endzhaku kusuka emakumu yo pfumala ntshembo ni ku hlohlotela ku tshemba, ku pfuxelela na ku humelela.   

Sweswi, hi boheka ku endla tano nakambe.

A hi kumeni ntwanano wuntshwa ku jamelana na ntiyiso wuntshwa, ntwanano lowu wu hi hlanganisaka endzhaku ka vutiyimiseri bya hina lebyi avelaniwaka ku antswisa ikhonomi ya hina na ku aka mihlangano ya hina hi vuntshwa. 

A hi ngheneni entirhweni.

A hi akeni tiko ra ka hina hi vuntshwa.

Kutani hi nga siyi na un’we endzhaku.

Ndza khensa.

Share this page

Similar categories to explore