MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Sweswi hi na masiku ya 11 hi ri eka lembe lerintshwa.
Nakambe, ndzi mi navelela swa kahle swinene eka 2021.
Hi nghena eka lembe leri hi ri na ntshembo lowukulu swinene – ntshembo wa leswaku hi ta vuyisela rixaka ra ka hina eka rihanyu lerinene, leswaku lembe lerintshwa ri ta tisela vanhu va ka hina mphyuphyo na ntshamiseko, na leswaku vutomi na vutihanyisi swi ta akiwa nakambe.
Kambe, loko hi fanele ku humelerisa ku navela ku fikelela ka hina ka lembe leri, hi boheka ku khomana hi va nyandza yin'we ku va hi hlula ntungukulu wa khoronavhayirasi lowukulu swonghasi, lowu phikelelaka na ku nyanya.
Ntungukulu etikweni ra ka hina sweswi wu le ka xiyimo xo onhetela swinene.
Nhlayo ya mitluletavuvabyi yintshwa, miamukelo exibedhlele na mafu yi le henhla sweswi kutlula leswi swi nga tshama swi va xiswona kusukela loko ku rhekodiwile mhangu yo sungula etikweni ra ka hina hi Nyenyankulu 2020.
Kusukela hi Siku ra Novinjara, hi rhekodile kwalomuya ka 190,000 wa mitluletavuvabyi ya khoronavhayirasi yintshwa.
Tiko ri rhekodile kutlula 4,600 wa mafu ya COVID-19 kutafika sweswi eka lembe leri.
Kusukela loko ku sungurile ntungukulu lowu, Afrika-Dzonga ri rhekodile nhlayo leyi pfelelaka yo tlula 1.2 wa timiliyoni ta timhangu ta COVID-19.
Hi rhekodile kutlula 33,000 ya mafu naswona kutlula 148,000 ya vanhu va amukeriwile exibedhlele.
Tanihi xiphemu xa nhlayo ya vanhu, xifundzakulu lexi xi nga na nhlayoxikarhi ya le henhlahenhla ya timhangu eka masiku ya nkombo lama ma nga hundza i KwaZulu-Natal, yi landzeriwa hi Kapa-Vupeladyambu, Gauteng, Limpopo na Mpumalanga.
Mitluletavuvabyi yintshwa eKwaZulu-Natal na le Kapa-Vupeladyambu yi tlakukile hi ku hatlisa swinene naswona sweswi yi hundzile swinene emaninginingini hi nkarhi wa gandlati ro sungula.
Mitluletavuvabyi eGauteng yi le ku tlakukeni hi mpimo lowukulu swinene naswona yi languteriwile ku tlakuka ku ya emahlweni tanihiloko vatshami va Gauteng va vuyela eka xifundzakulu endzhaku ka nkarhi wo wisa wa makhisimusi.
Hambiswiritano, ha hlohloteleka leswaku mpimo wa mitluletavuvabyi leyintshwa eKapa-Vuhumadyambu, loko ya ha ri ehenhla, yi le hansi sweswi kutlula leswi a yi ri xiswona exikarhi ka N'wendzamhala.
Eka swiphemu swo hlayanyana swa tiko, miamukelo exibedhlele na yona yi le henhla sweswi kutlula eka nkarhi wa gandlati lero sungula.
Sweswi ku na kutlula 15,000 wa vanhu lava va nga na COVID-19 eswibedhlele etikweni hinkwaro, leswi swi tikiselaka miako ya swa rihanyu, vatirhi na switirhisiwa.
Kwalomu ka xanharhu xa vavabyi va COVID-19 hinkwavo lava va nga eswibedhlele va le ka moyatenga.
Hikokwalaho, ku na nkongomo wa matimba eka miako ya hina ya swa rihanyu eka ku engetela mphakelo wa moyatenga na ku tirhisiwa ka mibedo ya swibedhlele swa nkarhinyana.
Swivandla swa mitirho yo engetelela leswi pfulekeke swi le ku pfariweni, naswona switoko swa switirhisiwa swo tisirhelela swi le ku vekiweni tihlo hi nhlanganelo na Hofisi ya Nandzelelo wa Mipimo ya swa Rihanyu.
Ndzavisiso lowu endliweke hi van'watisayense va ka hina wu kombisile leswaku ntlakuko lowukulu eka mitluletavuvabyi wu lawuriwa swinene hi muxaka wa khoronavhayirasi lowu tivekaka tanihi 501.v2.
Muxaka lowu wu sungurile ku voniwa eAfrika-Dzonga hi Hukuri.
Ha swi tiva leswaku muxaka lowu vuntshwa wa xitsongwatsongwana wu hangalaka hi ku hatlisa swinene kutlula mixaka leyi nga rhanga.
Leswi swi hlamusela mhaka ya leswaku vanhu van'wana vo tala va tluleriwile hi vuvabyi hi nkarhi wo wutsongo swinene.
Vuxokoxoko lebyi humaka byi ringanyeta leswaku muxaka lowuntshwa a wu vangi mavabyi mo tika ngopfu kutlula mixaka leyo sungula.
Kambe wu tshikelela swinene eka sisiteme ya swa rihanyu hikuva timhangu ti tlakuka hi ku hatlisa swinene naswona swibedhlele swi tala hi ku hatlisa.
Kambe xin'wana xa swilo swa nkoka swinene lexi hi xi tivaka hi mayelana na muxaka lowuntshwa hi leswaku hi nga sivela hundziselo hi ku tirhisa magoza lama fanaka lama a hi ri eku ma tirhiseni ku tisirhelela na ku sirhelela van'wana nkarhi lowo leha.
Hi boheka ku tsundzuka leswaku xitsongwatsongwana lexi xi fambisiwa emoyeni.
Hikokwalaho hi boheka ku papalata leswi swi nga hlamuseriwa hi ku hlawulekisa tanihi tiC tinharhu – tindhawu to pfaleka, tindhawu to tala vanhu na ku hlangana na van'wana ekusuhi.
Hikuva muxaka lowuntshwa wu nga kota tluleta vanhu vuvabyi hi ku olova, swi na nkoka leswaku hinkwerhu ka hina ha un'weun'we hi va na vukheta swinene hi mayelana na tindhawu leti hi yaka eka tona na nhlayo ya vanhu lava hi tihlanganisaka na vona.
A hi fanelangi ku tshika milawu ya swa rihanyu yihi kumbe yihi leyi a hi ri eku yi landzeleleni.
Loko ku ri na xin'wana, muxaka lowuntshwa swi vula leswaku hi boheka ku va na vukheta swinene, hi landzelela swinene na ku endla hi ndlela yo fanana swinene eka ku landzelela swiletelo swa rihanyu leswi faneleke.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Handle ko tika ka ntungukulu lowu etikweni ra ka hina, a ho ka hi nga pfuneki.
Tanihileswi hi kombiseke hakona eka tin'hweti ta 10 leti nga hundza, swiendlo swa hina swi na nkhumbo eka tlhelo na mpimo wa vuvabyi lebyi.
Hi kombisile leswaku loko hi tirhisana, hi nga endla ku hambana.
Loko ha ha sungula lembe lerintshwa, hikokwalaho a hi vekeni ndlela leyi nga erivaleni ya nhlakarhelo.
A hi pfumelelaneni leswaku i yini lexi hi bohekaka ku xi endla – naswona hi nga ta xi endla – ku hlula ntungukulu lowu hi ku famba ka 2021.
Xosungula, hi fanele ku endla xin'wana na xin'wana lexi kotekaka ku hunguta mpimo wa hundziselo naswona, tanihiloko hi swi endlile ekusunguleni, ku nonokisa ntlakuko wa ntluletavuvabyi.
Xavumbirhi, hi ta sungula nongoloko lowukulu wa nsawutiso ku endlela leswaku hi ta kota ku fikelela nsawuto eka vanhu va ka hina na ku hunguta ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi.
Hi ta kongomisa eka swintirhwana leswimbirhi swa nkoka swonghasi, loko hi tirha havumbirhi hi xihatla na xikongomelo, hi ta kota ku sivela mitluletavuvabyi yin'wana yo tala, hi ponisa vutomi byo tala, hi aka nakambe ikhonomi ya hina naswona ekuheteleleni hi ta hlula vuvabyi lebyi.
Eka xintirhwana lexo sungula - ku hunguta mpimo wa hundziselo – hi na switirhisiwa hinkwaswo leswi hi swi dingaka.
Ha swi tiva leswi hi dingaka ku swi endla tanihi vanhu ha un'we un'we, tanihi mindyangu, tanihi tikhamphani, tanihi miganga.
Ndzi hlohloteriwa swinene hi hilaha vanhu va angulaka hakona eka xikombelo xa ku ambala swipfalaxikandza mikarhi hinkwayo loko va ri endhawini ya mani na mani, tanihileswi hi swi tivaka leswaku leyi hi yin'wana ya tindlela ta kahle swinene to sivela hundziselo wa xitsongwatsongwana lexi.
Ndzi rhandza ku khensa maAfrika-Dzonga hinkwavo lava sweswi va ambalaka swipfalaxikandza nkarhi hinkwawo.
Sweswi kutlula leswi swi nga tshama swi va xiswona, ha un'weun'we hi boheka ku teka xiboho xa mavomu ku papalata ku hlangana na vanhu van'wana kun'wana na kun'wana ko ka ku nga bohi.
Ndzi tsakela ku teka xinkadyana ndzi vulavula hi ku kongoma hi mhaka ya mikosi, leyi yi kumekeke hi ndlela yo fanana tanihi leswi vuriwaka mikarhi ya ‘xihangalasikulu’.
Ku nyika ku lahla ko ringanela ka murhandziwa loyi a loveke swi le ka hina hinkwerhu.
Ku na mintolovelo mo karhi leyi hi yi endlaka hi ku fambisana na mifuwo na midavuko ya hina; kungari ntsena enkosini hi woxe kambe ni le ka masiku lama ya kongomaka eka ku lahla.
Kambe leswi i swilo hinkwaswo leswi hi nga taka hi nga koti ku swi endla eka nkarhi lowu.
Hi bvanyangetiwile hi ntungukulu wo dlaya naswona migingiriko leyi hinkwayo leyi hi ntolovelo yi humelelaka yi nyanyisa ku hi veka eka nxungeto – ku endlela hina vini, eka lava va loveriweke na le ka mindyangu ya hina vini ekaya.
Ku ta va na nkarhi lowu hi nga ta ya ekaya ka mufi ku ya xixima, na ku chavelelana kahle na vaakelani va hina, vanghana na maxaka ya hina.
Kambe eka nkarhi wa sweswi, ku tshama ekaya swi tlula hinkwaswo naswona swi hlayisekile.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Hi siku ra vu28 ra N'wendzamhala 2020, hi tivise leswaku Afrika-Dzonga a yi vekiwa eka Levhele ya Vulemukisi ya 3 leyi fambelanisiweke ku kamanyeta ku tlakuka ka xihatla ka mitluletavuvabyi.
Hi tlhele hi tivisa leswaku tindhawu to hlayanyana eKapa-Vuhumadyambu, Kapa-Vupeladyambu, KwaZulu-Natal, Gauteng, Limpopo na N'walungu-Vupeladyambu ti tivisiwile tanihi tindhawu ta khombo.
Sweswi hi vile na xivandlanene xa ku kambisisa magoza lama a ma vekiwile tanihi xiphemu xa Levhele ya Vulemukisi ya 3 leyi fambelanisiweke hi ku landza xiyimo xa sweswi xa ntungukulu lowu.
Hi tlhele hi khoma mikanerisano na varhangeri va swa vukhongeri, mihlangano ya le migangeni, mabindzu, vatirhi na vayimeri va swifundzakulu na timasipala na vurhangeri bya xintu hi nkhumbo wa magoza lama.
Ku ya hi swibumabumelo swa Khansele ya Rixaka yo Lerisa ya Khoronavhayirasi, Khabinete yi tekile xiboho xo veka tiko eka Levhele ya Vulemukisi ya 3 leyi fambelanisiweke.
Hikokwalaho vunyingi bya magoza lama a ma tivisiwile hi siku ra 28 N'wendzamhala 2020 ma ta ala ma ha vekiwile.
- Hi ku languta nxungeto wa hundziselo wo anama swinene, tinhlengeletano ta le ndzeni ka miako na ta le handle ka miako tinyingi a ti nga pfumeleriwi. Leswi swi katsa tinhlengeletano ta vanhu, tinhlengeletano ta vukhongeri, swiendleko swa tipolitiki, tinhlengeletano ta khansele ya ndhavuko na tinhlengeletano eka timbala ta mitlangu.
Tanihi le kusunguleni, leswi a swi katsi mikosi na leswi pfumeleriweke switsongo swin'wana tanihilaha swi andlariweke hakona eka swinawana, swo tanihi tikhefi, timiyuziyamu na tindhawu ta vutiolori.
- Emikosini ku nga ka ku nga yi vanhu vo hundza 50, naswona ku dinga ku siyiwa mpfhuka exikarhi ka vanhu, ku basisiwa swandla na ku ambala xipfalaxikandza.
- Tiawara ta xinawana xo pimela nkarhi wo va endzeni ka miako sweswi lowu pimiweke ti ta sungula hi awara ya 9 navusiku naswona ti ta fika emakumu ka ha ri nkarhi, hi awara ya 5 nivurhonga.
- Swi tshama swa ha boha eka un'wana na un'wana ku ambala xipfalaxikandza eka ndhawu ya mani na mani.
- Ku xavisiwa ka byalwa emavhengeleni na ku nwela byalwa laha byi xavisiwaka kona swa ha aleriwile.
Vukorhokeri bya swa rihanyu eka swiphemu swo hlaya swa tiko byi vike leswaku ku aleriwa ka ku xavisiwa ka byalwa swi hungutile swinene nhlayo ya timhangu ta ku vaviseka leti voniweke eswibedhlele swa ka hina hi nkarhi wa Novinjara.
Swi na nkoka leswaku hi ya emahlweni hi sirhelela vukorhokeri bya hina bya swa rihanyu bya hina eka nkarhi lowu wa nkoka swinene.
- Tibuwa hinkwato, madamu, mativa, milambu, tiphaka ta mani na mani na tindhawu to vuhlamberi ta mani na mani leti nga eka tindhawu ta khombo ti ta pfaleriwa vaaki. Tanihi le kusunguleni, mitanga ya swimilana, tiphaka ta rixaka na tiphaka tin'wana laha magoza ya vulawuri bya mfikelelo na swipimelo swa manghenelo swi nga kona se swi nga kona swi nga ha tshama swi pfuleriwile vaaki.
Wun'wana wa mitlhontlho leyi hi nga na yona loko mikarhi ya makhisimusi yi ri karhi yi fika emakumu i ku tala ka ntshungu eka tindhawu to nghena etikweni ta le ka mindzilekano ya hina ya misava.
Leswi swi vekile vanhu vo tala eka nxungeto wa ntluletavuvabyi tanihiloko va ha rindzele ku phurosesiwa naswona swi tikile ku tiyisisa leswaku swilaveko swa rihanyu swo nghena eAfrika-Dzonga swa fikeleriwa, laha vanhu vo tala va fikaka va ri hava vumbhoni bya swikambelo swa COVID-19.
Ku hunguta ntlimbano na nxungeto wa le henhla wa hundziselo, Khabinete yi bohile leswaku 20 wa tindhawu to nghena etikweni leti nga eka mindzilekano ya misava leti nga pfuriwa eka nkarhi wa sweswi ti ta pfariwa kukondza ku fika siku ra vu15 ra Nyenyenyana ku endlela ku nghena na ku huma hi ku angarhela.
Leti ti katsa tindhawu to nghena etikweni leti nga eka mindzilekano ta tsevu to tirha swinene, leti ku nga Beitbridge, Lebombo, Maseru Bridge, Oshoek, Ficksburg na Kopfontein.
Hambiswiritano vanhu va ta tama va ha pfumeleriwa ku nghena no huma etikweni ku:
- tleketla oyili na mirhwalo,
- kuma vutshunguri bya xilamulelamhangu eka xiyimo xo xungeta vutomi, - vutleketli bya mafurha, tinhundzu leti tleketliwaka hi swipandzamananga na tinhundzu,
- ku vuya ka vaaki va Afrika-Dzonga, vatshami va nkarhi hinkwawo kumbe vanhu lava va nga na tivhisa leti nga enawini,
- tidipulomati,
- ku famba ka vahlapfa,
- vafambi va masiku hinkwawo kusuka eka matikoakelana lava va dyondzaka xikolo eAfrika-Dzonga.
Nongoloko wa vutalo wa lava pfumeleriweke wu ta kumeka eka swinawana.
Swi na nkoka leswaku hi veka magoza ma Levhele ya Vulemukisi ya 3 ma va kona kukondza hi hundza emaninginingini ya mitluletavuvabyi yintshwa naswona hi na tshembo wa leswaku mpimo wa hundziselo wu ehlile ku ringanela ku hi pfumelela ku va hi olovisa swipimelo swa nkarhi wa sweswi.
Ndzi rhandza ku khensa eka muganga wa vukhongeri hi ku kongoma eka nseketelo wa vona na ku twisisa eka nkarhi hinkwawo wa ntungukulu lowu.
Ku nga ri ntsena leswaku mihlangano ya ripfumelo a yi fanele ku hunguta kumbe ku fambelanisa ndlela ya magandzelelo na migingiriko yin'wana, yi tlhele yi nyika nkhongotelo, nseketelo, mphamelo wa swakudya na vukorhokeri byin'wana bya vanhu emigangeni.
Hi nkarhi lowu vanhu va dingaka havumbirhi bya ntshamiseko wa switirhisiwa na wa ximoya, hakunene a swi nga lavekangi leswaku swipimelo eka tinhlengeletano ta vukhongeri na tin'wana swi ta tshama swa ha ri kona.
Ndzavisiso wu kumile mixungeto yo hlayanyana leyi yi tumbulukaka eka vukorhokeri bya vukhongeri na tinhlengeletano tin'wana. Leswi swi katsa mixungeto leyi fambelanaka na tindhawu to pfaleka, mitlawa leyikulu, ntshunelelano, ku tshama endhawini yin'we nkarhi wo leha, na ku bokoxela na ku yimbelela.
Hi ta yisa emahlweni mikanelo ya hina na varhangeri va vukhongeri hi hilaha kahle ku nga fikeleriwaka hakona hi ndlela yo hlayiseka ku navela ka vanhu vo tala ka ku gandzela eka nhlengeletano loko hi ri karhi hi tirhisana ku hlayisa vutomi.
Tanihiloko swikolo na mihlangano ya dyondzo yin’wana swi lulamisela ku sungula lembexidyondzo rintshwa, hi ndlela yo twisiseka ku na xivilelo hi mayelana na loko leswi swi nga tsundzuxiwa exikarhi ka gandlati ra vumbirhi ra mitluletavuvabyi.
Khansele yo Lawula Khoronavhayirasi ya Rixaka yi le ku tirhaneni na mhaka leyi, naswona hi ta nyika ndzetelo eka mhaka leyi eka masiku lama taka.
Tanihiloko tiko ri tlhelela emitirhweni endzhaku ka nkarhi wo wisa wa makhisimusi, swi na nkoka swonghasi leswaku eka tindhawu hinkwato ta ntirho va tiyisisa leswaku va ya emahlweni va va na milawu ya vuhlayiseki naswona swa landzeleriwa swinene.
Xintirhwana xa hina xa vumbirhi loko hi karhi hi bula ndlela yo ya eka nhlakarhelo i ku fikelela nsawuto eka vanhu va ka hina hi nongoloko lowukulu swinene ya nsawutiso.
Nhluvukiso wa swisawutisi swo hlayanyana leswi tirhaka i wa nkoka swinene naswona i ku antswa ko tshembhisa swinene kusukela ku sungurile ntungukulu wa misava hinkwayo.
Hi tshame hi ri karhi hi vula leswaku xisawutisi xo tirha xi ta va xicinci xa xiyimo.
Swisawutisi swi nyika vanhu va misava ndlela yo lawula ntungukulu wa khoronavhayirasi.
Munhu loyi a nga sawutisiwa u na nkoteko lowu hungutiweke swinene wo vabya na ku lova hikwalaho ka COVID-19.
Loko vanhu vo ringanela va sawutisiwile, hi ta fikelela leswi swi tivekaka tanihi ‘nsawuto wa xintshungu’ kumbe ‘nsawuto wa vanhu va rixaka’.
Leswi hi loko vanhu vo ringanela va vanhu va rixaka va sawutile eka xitsongwatsongwana ku nyika nsirhelelo lowu nga kongomiki eka lava va nga sawutangiki, swi lawula ku hangalaka ka xitsongwatsongwana.
Loko levhele ya xiviri leyi lavekaka ya vanhu va xintshungu yi nga tiveki, van'watisayense va ka hina va kumbetela leswaku hi nga fikelela nsawuto wa vanhu va xintshungu loko kwalomu ka 67 wa tiphesente ta vanhu va tiko va sawutile.
Leswi swi endla ntsengo wa kwalomu ka 40 wa timiliyoni ta vanhu eAfrika-Dzonga.
Hi vekile qhinga ra nsawutiso ro angarhela ku fikelela swiphemu hinkwaswo swa tiko.
Leswi ku tava xiendliwa xa malulamiselo lexikulukumba na ku va xo pfilungana eka matimu ya tiko ra ka hina.
Xi ta va xo angarhela swinene kutlula nongonoko wa hina wa vutshunguri bya HIV kumbe hambi mihlawulo ya hina ya rixaka, ya swifundzakulu na ya timasipala hi ku ya hi nhlayo ya vanhu lava va faneleke ku fikeleriwa hi nkarhi wutsongo.
Xi ta lava ku nghenelela ko gingirika ka swiphemu hinkwaswo swa mfumo, tisekitara hinkwato ta vaaki na vaakatiko hinkwavo na vatshami va tiko ra ka hina.
Qhinga ra hina ri na swiphemu swo hlayanyana.
Xiphemu xo sungula xa qhinga ra hina i ku kuma mipimo ya xisawutisi yo ringanela ku fikelela nsawuto wa vanhu va xintshungu.
Hi le ka phurosese yo xava swisawutisi hi tindlela tinharhu: hi xitirhisiwa xa COVAX xa Nhlangano wa Misava wa Rihanyu, hi pfhumba ra xisawutisi ra Nhlangano wa Matiko ya Afrika na hi ku burisana hi ku kongoma na vamaki va xisawutisi.
Tanihiloko ndzi vurile ekusunguleni, Afrika-Dzonga i xiphemu xa xitirhisiwa xa COVAX xa misava hinkwayo, laha matiko ma hlengeletaka swipfuno swa wona ku seketela nhluvukiso wa swisawutisi hi xikongomelo xo tiyisisa leswaku matiko hinkwawo ma kuma mphakelo wo ringana wa swisawutisi leswi tirhaka kahle.
Hi ta kuma mipimamurhi ya xisawutisi wa kwalomu ka 10 ra tiphesente ta vanhu va rixaka hi ku tirhisa COVAX.
Tanihi mutshamaxitulu wa Nhlangano wa Matiko ya Afrika, hi sungurile ku simekiwa ka Xipano xa Xintirhwana xo Kuma Xisawutisi xa Afrika ku kumela tikokulu mipimamurhi ya xisawutisi. Yona yi ta xaviwa hi vunyingi naswona matiko ya Afrika ya ta kota ku oda mipimamurhi ya xisawutisi kusuka eka nhlengelo lowu.
Ku kumbeteriwa leswaku Afrika hi ku angarhela yi ta dinga 1.5 wa tibiliyoni ta mipimamurhi ku sawutisa mpakaniso wa 60 wa tiphesente ta vanhu va yona va rixaka.
Hikwalaho ka mikanerisano yo kongomisa na vamaki va xisawutisi, Xipano xa Xintirhwana xi tirhile ntirho wa kahle swinene ku kumela matiko mipimamurhi ya xisawutisi eka tikokulu.
Mfumo wa Afrika-Dzonga a wu tlhele wu ri ku kanerisaneni hi ku kongoma na vamaki va xisawutisi vo hlayanyana eka kutlula tin'hweti ta tsevu.
Hi ku languta xidingo xa misava hinkwayo lexikulu xa swisawutisi na matimba yo xava lamakulukumba swinene ya matiko lama nga fuma swinene, hi le ku valangeni tindlela hinkwato ku kuma mipimamurhi yo tala ya xisawutisi hi ku hatlisa hilaha swi kotekaka hakona.
Loko ka ha ri na mikanerisano yo tshembisa na nhlayo ya vamaki vo hambanahambana leya ha dingaka ku fikisiwa emakumu, kutafika sweswi hi kumile 20 wa timiliyoni ta mipimamurhi leyi yi faneleke ku fikisiwa eka hafu yo sungula ya lembe.
Hi ta nyika switiviso swo yisa emahlweni loko hi ri karhi hi gimeta mikanerisano ya hina na vamaki va xisawutisi.
Xiphemu xa vumbirhi xa qhinga ra hina i ku tiva mitlawa leyi rhangaka emahlweni leyi dingaka ku sawutisiwa loko hi karhi ri hi kuma mipimamurhi ya xisawutisi elembeni hinkwaro.
Eka Xiyimo xa 1, hi ntlawa wo sungula wa swisawutisi, hi ta rhangisa emahlweni kwalomu ka 1.2 wa timiliyoni ta vatirhi va swa rihanyu lava tirhanaka na vanhu hi ku kongoma.
Eka Xiyimo xa 2, loko swisawutisi swo tala swi fika, hi ta rhangisa emahlweni vatirhi va nkoka swonghasi vo fana na vadyondzisi, maphorisa, vatirhi va ka masipala na van'wana vatirhi lava tirhanaka na vanhu hi ku kongoma. Hi ta tlhela hi rhangisa emahlweni vanhu lava va nga eka mihlangano yo fana na makaya lama ku hlayisiwaka vadyuhari, tindhawu ta vutumbelo na makhotso, vanhu lava hundzaka 60 wa malembe hi vukhale na vanhu lavakulu va nga na mavabyi yo godzombela. Nhlayo hinkwayo leyi hi kunguhataka ku yi fikelela eka xiyimo lexi yi kwalomu ka 16 wa timiliyoni ta vanhu.
Eka Xiyimo xa 3, hi miphakelo ya mumaki leyi tlakukeke, hi nkarhi wolowo hi ta sawutisa vanhu lavakulu va nga ta va va sele va kwalomu ka 22.5 wa timiliyoni ta vanhu.
Kutani hi ta va hi fikelerile kwalomu ka 40 wa timiliyoni ta maAfrika-Dzonga, leswi swi tekiwaka tanihi nsawuto wa xintshungu.
Xiphemu xa vunharhu xa qhinga ra hina i ku phakela swisawutisi etikweni hinkwaro na ku sawutisa lava va nga hlawuriwa ku swi kuma.
Hi simekile komiti ya tirhisanisa ya rixaka, leyi yi hlanganisaka tindzawulo ta nkoka ta mfumo, sekitara yo ka yi nga ri ya mfumo na vakhomaxiave ku angamela ku tirhisiwa ka qhinga ra hina ra rixaka.
Hi ta nyika swisawutisi eswibedhlele, titliliniki, vukorhokeri byo yela vanhu na titliliniki to fambafamba na miganga, na tindhawu leti nga riki ta mfumo to fana na tihofisi ta madokodela, tikhemisi na tindhawu ta ntirho.
Hi vile na mikanerisano yo hlaya na vakhomaxiave eka mavhiki lama ma ha ku hundzaka ku tiyisisa pfhumba ra nsawutiso leri tirhisanaka no katsa hinkwavo.
Xinakulobye lexi katsaka hinkwavo xi vumbiwile exikarhi ka mfumo, swikimi swa vutshunguri na sekitara yo ka yi nga ri ya mfumo ku seketela ku kumiwa, nseketelo hi mali na mphakelo wa swisawutisi.
Hi vona ntirho wa nkoka wa vatirhi lava nga na mihlangano yo yimela vatirhi, varhangeri va xintu na muganga wa vukhongeri eka ku hangalasiwa ka vuxokoxoko bya nkhaqato hi swisawutisi na ku tiyisisa leswaku ku na vutekaxiave ka kahle swinene eka nongoloko wa xisawutisi.
Hi amukela vuhoxaxandla lebyi nga endliwa hi vaaki lava nga na ku tsakela kun’we, swidyondzeki na van'wana eka nhluvukiso wa qhinga ra rixaka leri tirhaka kahle, hambileswi vuhoxaxandla byolebyo a byi ri bya nkoka swonghasi eka mfumo.
Hi le ku pfanganiseni ka swipfuno hi vutalo na vuswikoti bya tiko ra ka hina ku va matshalatshala man’we lama kongomisiweke eka ku endla swisawutisi swi kumeka.
Ntirhisano lowu, lowu wu nga exikarhi ka swa nkoka swinene swa muxaka wa swona eka matimu ya hina, wu na nkoka tanihiloko hi tirhisana ku hlula nyimpi ehenhla ka COVID-19.
Ka ha ri na van'wana etikweni ra ka hina lava va nga na ku kanakana hi mayelana na swisawutisi, naswona ku na vuxokoxoko byo ka byi nga ri ntiyiso byo tala na tithiyori ta xitumbelenani leswi swi hangalasiwaka hi mayelana na swisawutisi swa COVID-19.
Hambiswiritano swisawutisi swi tirhisiwile ku herisa mavabyi mo fana na mpondzo na pholiyo. Vana va sawutisiwa nkarhi na nkarhi ku sivela mavabyi mo fana na swigugamagama, swimungwamungwana, na vatekarendzo va tala ku sawutisiwa eka mavabyi yo fana na ku hisa miri.
Xisawutisi xin'wana ni xin'wana lexi xi nga ta tirhisiwa eka nongonoko wa hina xi ta fanela ku pasisiwa hi Huvo yo Lawula Swimakiwa swa Rihanyu ya Afrika-Dzonga, leyi yi tirhisaka mipimo y xisayense yo tiya ku tiyisisa nhlayiseko na matirhelo ya kahle ya xidzidziharisi xihi kumbe xihi kumbe vutshunguri bihi kumbe byihi.
Qhinga ra Afrika-Dzonga ra xisawutisi ri le ku tirheni kahle.
Hi ndlela leyi swi twisisekaka, hinkwerhu hi lava ku tiva leswaku swisawutisi swi ta fika rini.
Tanihiloko hi tirhela ku kuma mphakelo wa mpimamurhi wo ringanela exikarhi ka xidingo xa misava hinkwayo, hi ta endla hinkwaswo leswi kotekaka ku tiyisisa leswaku phurosese yi le rivaleni naswona vuxokoxoko hinkwabyo bya kumeka.
Ndzi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku va xiphemu xa xitshembhiso lexa nkoka swonghasi ku phakela xisawutisi xa khoronavhayirasi.
Hambileswi swi nga ta tika, swi pfilungana naswona nkarhi wun'wana swi heta ntamu, swi na nkoka leswaku hi endla leswi swin'we, ku endlela ku vuyerisa tiko ra hina na ku hanya kahle ka vanhu va ka hina.
-----
Loko hi karhi hi teka rendzo swin'we endleleni ya ku hlula ntungukulu wa khoronavhayirasi, hi nga tshuki hi lahlekeriwa hi xidingo xo tirha hi ku hatlisa na hi mfanelo ku herisa madzolonga lama vavanuna va ma endlaka ehenhla ka vavasati na vana.
Madzolonga lawa ma simekiweke eka rimbewu na ku dlayeteriwa ka vaxisati i ntungukulu wa vumbirhi wa tiko ra ka hina.
Makungu yo simeka miphalalo ya vanhu na ku cinca mahanyelo ya le tekeni ka xivumbeko.
Tanihi xikombiso, mfumo wu le ku tirhisaneni na mihlangano ya vaaki lava nga na ku tsakela kun’we yo hlayanyana ku lemukisa vachayeri va mathekisi na vaforisi va le mathekisini hi vulemukisi bya swa rimbewu, mitolovelo ya swa rimbewu, matikhomelo ya vaxinuna lama nga na khombo na GBVF eka matshalatshala yo cinca mahanyelo.
Eka xin'wana xikombiso, mihlangano ya ripfumelo va sungurile pfhumba ro lemukisa varhangeri va swa vukhongeri hi matimba ya vavanuna yo rhangela, madzolonga yo ya hi rimbewu na kereke. Leswi swi katsa nongonoko laha varhangeri va leteriwaka ku heleketa lava poneke eka madzolonga yo ya hi rimbewu kusuka eka nkarhi lowu va mangaleke mhangu kukondza va kongomisiwa ku ya kuma vukorhokeri byo engetela. Vagingiriki eka timhaka ta ripfumelo na vona va leteriwa ku seketela vavasati hi ku landzelela phurosese ya khoto.
Matshalatshala ma le ku endliweni ku seketela ku nyika vavasati matimba ya ikhonomi ngopfungopfu hi nkarhi lowu wa COVID-19. Leswi swi katsa vuleteri bya van'wamabindzu vaxisati ku va kotisa ku fikelela swivandlanene swo xava swa mani na mani.
Ku herisa nxaniso entirhweni, Afrika-Dzonga yi le ka phurosese yo nyika mfumelelo ximfumo eka Ntwanano wa ILO wa 190, leyi yi tumbuluxaka mpimo wa misava hinkwayo wa nsirhelelo wa vavasati na mitlawa yin'wana leyi nga sirhelelekangiki emisaveni ya ntirho.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Kwalomu ka hafu ya lembe yi hundzile kusukela loko ndzi vulavurile na n'wina hi mayelana na xidzedze xa khoronavhayirasi lexi a xi ri eku kukuleni ka rixaka ra ka hina.
Ndzi vurile leswaku xidzedze xa khoronavhayirasi xi tikile swinene naswona xi onha swinene kutlula leswi hi nga tshama hi swi vona nkarhi lowu nga hundza.
Sweswi hi le xikarhi ka xidzedze.
A hi swi tivi leswaku xi tava kona ku ringana nkarhi wo leha kufika kwihi kumbe xi ta tika kufika kwihi.
Kambe ha swi tiva leswi hi dingaka ku swi endla ku hunguta nkhumbo wa xidzedze lexi.
Ha swi tiva leswi hi dingaka ku swi endla ku tisirhelela na ku sirhelela lava va nga ekusuhi na hina.
Ha swi tiva leswi hi dingaka ku swi endla – tanihi rixaka, tanihi tikokulu na tanihi muganga wa misava hinkwayo – ku hlula ntungukulu lowu.
Hi dinga ku tirha hi ri na xikongomelo xin'we, hi twisisa leswaku leswi hi swi endlaka ha un'weun'we swi na nkoka eka hina, mindyangu ya hina, miganga ya hina na rixaka ra ka hina.
Loko hi tirhisana tanihilaha hi endleke hakona eka tin'hweti leto tala, loko hi hlayisa vutiyimiseri bya hina, hi ta humelerisa lembe lerintshwa leri hinkwerhu hi ri navelaka swinene.
Hi ta kuma ku rhula, ntshamiseko, mphyuphyo na rihanyu lerinene leri hinkwerhu hi ri lavaka.
Hi ta aka hi vuntshwa vutomi bya hina na rixaka ra hina.
Xikwembu a xi ye emahlweni xi katekisa Afrika-Dzonga na ku sirhelela vanhu va yona.
Ndza khensa.
