MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
A hi vangi na tinhlengeletano ta xindyangu ta rixaka ku ringana nkarhinyana.
Ku vile tin'hweti to tala sweswi kusukela loko ku tumbulukile khoronavhayirasi eAfrika-Dzonga.
Ntungukulu lowu wu vangile maxangu lamakulukumba eka vanhu va ka hina hinkwavo.
Endzhaku ka nkarhi lowo leha wa vukanakani na ku vilela, hinkwerhu hi navela ku vuyela eka vutomi bya ntolovelo.
Ndza swi tiva leswaku vo tala va hina hi le ku xanisekeni hikwalaho ka nkarhalo wa khoronavhayirasi.
Xiphiqo hi leswaku hi sungurile ku rivala leswaku xitsongwatsongwana lexi xa ha ri kona hinkwakonkwako laha hi nga kona.
Ndzi vulavula na n'wina madyambu lama, ntungukulu wa COVID-19 wu le ku nyanyeni emisaveni hinkwayo.
Misava ya ha ku rhekoda nhlayo ya yona ya le henhlahenhla ya timhangu tintshwa ta vhiki na vhiki kusukela loko ku sungule ntungukulu na nhlayo ya le henhlahenhla ya mafu ma vhiki na vhiki.
Kutlula 51 wa timiliyoni ta vanhu va tluleriwile hi vuvabyi emisaveni hinkwayo, naswona mpimohansi wa 1.2 wa timiliyoni ta vanhu va lovile.
Matiko mo tala ma le xikarhi ka gandlati ra vumbirhi ra mitluletavuvabyi, leswi kotala swi tikeke swinene kutlula leswo sungula.
Leswi hi swi vonaka swi endla leswaku hi twisisa ntiyiso lowo tika: leswaku COVID-19 ya ha ri ekule na ku hela.
Ya ha ri kona hi mpimo lowukulu. Naswona ya ha ta va na hina ku ringana nkarhinyana lowu wa ha taka.
Tanihi Afrika-Dzonga, hi kondzelerile leswi hi tshembaka leswaku i makholo ya xidzedze.
Emaninginingini ya ntungukulu lowu, hi Mawuwani, a hi ri eku rhekodeni ka kwalomu ka 12,000 mitluletavuvabyi yintshwa hi siku.
Ku ringana kutlula tin'hweti timbirhi sweswi, nhlayo ya mitluletavuvabyi yi tshamile tano ehansi ka 2,000 hi siku.
Nhlayo ya mafu yi ehlile hi ndlela leyi yaka emahlweni, tanihilaha nhlayo ya vanhu lava lavaka ku amukeriwa exibedhlele yi ehleke hakona.
Nhlayo hinkwayo ya ku amukeriwa exibedhlele lokuntshwa yi ehlile eka vhiki ro landzelelana ra vu14.
Hi khensa leswi eka magoza yo fikisa eka xiboho lama hi ma tekeke ka ha ri emasungulweni eka ntungukulu lowu, na vuhoxaxandla lebyi muAfrika-Dzonga un'wana na un'wana a byi endleke eka ku lwisana na xitsongwatsongwana lexi.
Hi khensa leswi nakambe eka vatirhi lava tirhanaka na vanhu hi ku kongoma lava handle ko tilavela swa vona vini na hi xitiyanhlana va tirheke eka miako ya hina ya swa vutshunguri, lava humeke va ya emigangeni ku ya konanisa na ku kambela, lava va hlayiseke ku rhula na ntshamiseko, naswona lava va endleke vukorhokeri bya nkoka swonghasi byi tshama byi ri eku tirheni.
Kusuka eka ndzima leyi hi yi khatseke, kusuka eka tidyondzo leti hi ti dyondzeke, sweswi ha swi tiva leswaku ehansi ka levhele ya vulemukisi ya 1 ya nkarhi wa sweswi hi na switirho hinkwaswo leswi hi swi dingaka ku sivela ku tlakuka hi vuntshwa.
Ntsena loko hi landzelela milawu ya swa rihanyu hinkwayo leyi faneleke na swipimelo leswi nga sala – tanihi vanhu hi un'weun'we, tanihi mabindzu, tanihi mihlangano – a ku fanelangi ku va na xidingo xa ku vuyela eka levhele ya vulemukisi ya le henhlanyana.
Hi fanele ku tinyungubyisa hi angulo wa hina tanihi rixaka, lowu wu tekeriweke enhlokweni hi ku angarhela na ku hoyozeriwa hi vo tala emisaveni hinkwayo.
Ndzi vile na nhlengeletano ya le moyeni tolo na varhangeri va mabindzu va matiko ya misava vo talanyana lava tikhamphani ta vona ti tirhaka ematikweni yo tala emisaveni hinkwayo. Hinkwavo va hoyozele mukhuva lowu Afrika-Dzonga yi lawuleke ntungukulu lowu hawona.
Loko leswi swa ha ri ndzima leyi amukelekaka, hi boheka ku amukela leswaku ntungukulu lowu kutafika sweswi wu rhwexe mpingu lowukulukumba eka rihanyu na ntshamiseko wa vanhu va ka hina.
Kutafika sweswi, Afrika-Dzonga yi rhekodile 742,394 wa timhangu ta khoronavhayirasi.
Eka vanhu lava, kutlula 92% va hlakarherile.
Kambe xiphiqo lexikulukumba lexi hi veke na xona kusukela emasungulweni ya ntungukulu lowu i mafu lama tiyisisiweke ya 20,011 ya vanhu hikwalaho ka COVID-19.
Loko ha ha ri na mpimo wa mafu wa le hansi loko ku fananisiwa na matiko man'wana mo tala, hi nge swi koti ku khakhuleta ndzahlekelo na gome leswi mafu lama ma swi vangeke.
Kusukela emasungulweni ya xirilo lexi, xikongomelokulu xa hina a ku ri havumbirhi bya ku ponisa vutomi na ku sirhelela vutihanyisi.
Loko hi ri karhi hi aka hi vuntshwa tiko ra ka hina exikarhi ka ntungukulu lowu, leswi swi boheka ku tshama swi ri xivileriso lexi nga ehenhla ka hinkwaswo.
Hambileswi mitluletavuvabyi yi tshamisekeke, vanhu vo tala va ha tluleriwa hi vuvabyi siku rin'wana na rin'wana naswona hi tama hi nga sirhelelekangi.
Hi le ku voneni hilaha hi ku hatlisa hakona na hilaha mitluletavuvabyi yi kotaka hi ndlela yo hlamarisa hakona ku tlakuka ematikweni yo hlayanyana.
Nakambe hi le ku voneni hilaha tisisiteme ta swa rihanyu ti nga vaka ti taleriwa hakona loko ti langutanile na mitluletavuvabyi leyi tlakukaka.
Ntlakuko wa mitluletavuvabyi eka man'wana ma matiko lama wu vangile ku rhwexiwa hi vuntshwa ka swipimelo swo tika.
Nakambe hi vonile ematikweni man'wana hilaha ku tlakuka hi vuntshwa ku nga nyamisaka hakona ntshembo wa nhlakarhelo wa ikhonomi wa xihatla.
Hi boheka ku endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka ku sivela leswi ku humelela etikweni ra ka hina.
Loko hi fanele ku sivela ku tumbuluka hi vuntshwa ka mitluletavuvabyi etikweni ra ka hina ku na swiyenge swingariswingani leswi hi bohekaka ku kongomisa miehleketo eka swona.
Xosungula i xiyimo lexi nga eKapa-Vuhumadyambu, lexi xi kombaka swikombo swa ku tlakuka hi vuntshwa.
Eka vhiki leri nga hundza, nhlayo ya timhangu tintshwa eka xifundzakulu lexi a yi ri 50% ehenhla kutlula vhiki leri rhangeleke rona.
Naswona nhlayo hinkwayo ya timhangu tintshwa eka 14 wa masiku lama nga hundza a yi ri kwalomu ka 145% ehenhla kutlula eka 14 wa masiku lama rhangeleke lama.
Ku engetela loku a ku lawuriwa hi mitlakuko leyikulu eka Dyidorobakulu dya Nelson Mandela na Xifundzatsongo xa Sarah Baartman hi ku kongoma.
Eka n'hweti leyi nga hundza, ku vile na ntlakuko lowu yeke emahlweni eka ku amukeriwa ka le xibedhlele eka xifundzakulu lexi.
Vumbhoni byi ringanyeta leswaku ku engetela loku eKapa-Vuhumadyambu ku nga va ku tlhontlhiwile hi ku tumbuluka eka mihlangano ya dyondzo ya le henhla yo tanihi tiyunivhesiti, swikolo na ku ya ka vanhu eka tinhlengeletano letikulu.
Loko leswi swi hlanganisiwa na ku landzeleriwa ka xiyimo xa le hansi ka ku siyiwa ka mpfhuka exikarhi ka vanhu, ku ambariwa ka xipfalaxikandza na magoza ma nsivelamavabyi ma xiyimo xa le hansi man'wana, mbangu wa mitluletavuvabyi leyi tlakukaka wa lulamisiwa.
Loko vanhu vo tala lava fambafambaka exikarhi ka Kapa-Vuhumadyambu na swifundzakulu swin'wana – ngopfungopfu eKapa-Vupeladyambu – ko va mhaka ya nkarhi ntlakuko lowu wu nga si hangalakela eka swiphemu swin'wana swa tiko.
Hikokwalaho hi dinga ku teka magoza ku kamanyeta ntlakuko wa mitluletavuvabyi.
Hi ku angula eka mitluletavuvabyi leyi tlakukaka, hi le ku simekeni ka kungu ra ku tlakuka hi vuntshwa leri ri hluvukisiweke swin'we na xipano xa ntlakuko lexi rhumeriweke eAfrika-Dzonga hi Nhlangano wa Rihanyu wa Misava.
Miphalalo yi katsa swipano swa mfikelelo wa nhlayiso wa swa rihanyu ku tiyisa vulandzelerisi bya vahlangani, nhlohlotelo wa miganga wa siku na siku, ku tiyisisa vulungheki bya switirhisiwa swa rihanyu, na ku va ku lunghekiwile ku angula eka ku tumbuluka ka mitlawa loku nga tshukaka ku va kona.
Hi ta va hi tirhisana na mfumo wa xifundzakulu lexi, timasipala na mihlangano yin'wana leyi nga eKapa-Vuhumadyambu eka masiku na mavhiki lama taka ku tiyisisa leswaku ntlakuko lowu wa ku kamanyetiwa na ku lawuriwa.
Leswi hi nga eku swi voneni eKapa-Vuhumadyambu swi fanele ku va xilemukiso eka hina hinkwerhu, leswaku hi nge debyisi tintambhu naswona hi nge ngheniwi hi rinyadzo.
Hikokwalaho hi tlhela hi va hi ri eku vekeni ka tihlo swinene eka leswi nga eku humeleleni etindhawini leti ti vaka na mipimo ya nhlayoxikarhi ya le henhla kutlurisa ya mitluletavuvabyi yintshwa.
Tindhawu laha hi vaka na mipimo ya nhlayoxikarhi ya le henhla kutlurisa ya mitluletavuvabyi yintshwa ti katsa Lejweleputswa na Mangaung eFree State, Frances Baard na Pixley ka Seme eKapa-N'walungu, na Garden Route na Dyidorobakulu dya Kapa eKapa-Vupeladyambu.
Ku tiyisisa leswaku hi kota ku endla magoza ya nsivelo lama faneleke ma tshama ma ri kona, tanihilaha swi lavekaka hakona hi Nawu wa Malawulelo ya Timhangu, hi le ku ndlandlamukiseni ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu hi n'hweti yin'wana kuya eka 15 N'wendzamhala 2020.
Ndhawu ya vumbirhi yo vilerisa leyi hi dingaka ku kongomisa miehleketo eka yona i nguva ya makhisimusi leyi taka, hi nkarhi lowu maAfrika-Dzonga vo tala va tekaka tendzo ku ya eka swiphemu swin'wana swa tiko na laha vanhu va talaka ku hlengeletana hi xivona.
Migingiriko leyi, loko yi nga endliwi hi ndlela ya vutihlamuleri, yi tisa nxungeto wa xitshuketa lowukulukumba eka malawulelo ya hina ya ntungukulu lowu.
Kambe hi nga kota ku papalata gandlati ra vumbirhi loko un'wana na un'wana wa hina a tirha xiphemu xakwe, loko hi tsundzuka leswaku hi dinga ku tihlayisa na ku hlayisa van'wana.
Kusuka eka madorobakulu na madyidorobakulu kufika eka swidorobana na miganga, hinkwerhu ha tiva hi mayelana na xitsongwatsongwana lexi.
Kusuka eka mudyondzi wa Giredi ya R kufika eka mutirhi wa le femeni, kusuka eka xichudeni xa le yunivhesiti kufika eka kokwana ekaya, hinkwerhu ha tiva hilaha khoronavhayirasi yi nga hangalasiwaka hakona.
Hikokwalaho leswi ndzi swi kombelaka un'wana na un'wana wa n'wina madyambu lama a hi swilo swintshwa. Ndzi mi kombela ku endla leswi mi swi tivaka leswaku swa boha ku endliwa.
Ha swi tiva leswaku xitsongwatsongwana lexi xi tluletiwa loko u ri ekusuhisuhi swinene na vanhu van'wana.
A hi tsundzukeni leswaku xi tluletiwa hi swiphemunyana kusuka enhompfini na nomu wa hina loko hi vulavula, hi khohlola, hi entshemula kumbe hambiloko hi hefemula hi mahika.
Na hina ha swi tiva leswi hi dingaka ku swi endla ku tisirhelela na lava nga ekusuhi na hina.
Xipfalaxikandza xa lapi, lexi ambariwaka xi khubumeta nhompfu na nomu, xi tama xa ha ri vutisirheleri bya hina bya kahle swinene.
Ndza swi tiva leswaku leswi mikarhi yin'wana swi nga va xintirhwana xo karhatanyana.
Swipfalaxikandza swi nga va swi hisa na ku nga tshamisekisi.
Swa tikanyana ku tiva vanhu van'wana kumbe ku twa hi ndlela leyi nga erivaleni leswi va swi vulaka.
Kambe swipfalaxikandza swa lapi swi chipile, sweswi swi nga kumeka kun'wana na kun'wana, naswona ku tikisela ka ku ambala xin'wana swi antswa swinene kutlula ku tluleriwa hi vuvabyi kumbe ku tluleta van'wana vuvabyi.
Ku ambala xipfalaxikandza nkarhi hinkwawo loko hi huma ekaya swi antswa swinene kutlula gandlati ra vumbirhi.
Swi tlhela swi antswa swinene kutlula ku vuyela eka ku pfaleriwa na ku antswa kutlula ku pfala ikhonomi.
Ku tumbuluka ko hlayanyana ku fambelanisiwile na tinhlengeletano ta le ndzeni ka miako laha ku nga na nkhuluko wa moya wa xiyimo xa le hansi naswona ku nga siyiwiki mpfhuka exikarhi ka vanhu.
Hakunene loko na nguva ya makhisimusi yi ri karhi yi tshinela swa twisiseka leswaku hi ta lava ku va na maxaka na vanghana. Ri vile lembe ra mabibi na ku twisa ku vava. Hi lava ku va swin'we na vanhu van'wana na ku tihlanganisa na van'wana.
Kambe leswi a swi vuli leswaku hi fanele hi tshika ku tisirhelela.
Ha boheka ku tsundzuka leswaku munhu wo engetela un'wana na un'wana loyi hi hlanganaka na yena u engetela mikoteko ya ntluleto.
Hi fanele ku papalata tinhlengeletano letikulu. Ematshan'weni hi fanele ku hlangana hi mitlawa leyitsongo.
Loko hi boheka ku huma, hi fanele ku hunguta ku hlangana na van'wana.
Ndzi ri eku vilerisiweni hi ndlela leyi tlakukaka na ku hlamarisiwa hi leswi a ndzi ri eku swi voneni eka swihangalasamahungu swa vaaki na le ka thelevhixini laha vanhu a va endla tiphati letikulu, tinhlengeletano na swiendlo swa vaaki wonge hi loko xitsongwatsongwana lexi xi nga ri kona.
A ndzi ri eku voneni ka swifaniso swa tindhawu ta le ndzeni ka miako leti a ti tele hi vanhu lava a va nga ambalangi swipfalaxikandza naswona a ku ri hava vumbhoni bya ku siyiwa ka mpfhuka.
Ku na swiendleko swa vahangalasinkulu leswi swi bohaka ku papalatiwa hikuva leswi i matikhomelo ma khombo.
Milawu yo fana na leyi yi tirheke eka masiku ya le masungulweni ya ku pfaleriwa ya fanele ku tirha sweswi.
Naswona sweswi hi nga eka ximumu swi olova swinene ku hlangana ehandle ka miako kumbe etikamareni leti nga na mafasitere lama pfuriweke.
Tanihilaha hi vuleke hakona ekusunguleni hi dinga ku tirhisa switirho swo hambanahambana eka bokisi ra hina ra switirho ra khoronavhayirasi ku lwisana na xitsongwatsongwana lexi.
Hi nga tlhela hi tirhisa thekinoloji ku lwisana na xitsongwatsongwana lexi.
Ndzi kombela un'wana na un'wana wa n'wina ku tikatsa na 700,000 wa maAfrika-Dzonga lava va dawunilodeke app ya selifoni ya Covid Alert SA.
App leya Vulemukisi bya COVID ya swi kota ku ku tivisa loko u vile eka xiyimo lexi nga na xitsongwatsongwana lexi – ku nga va ku ri ethekisini, emolweni wa mavhengele kumbe eka nhlengeletano ya vaaki – naswona yi endla tano handle ko avelana ndhawuxidzi ya wena kumbe vuxokoxoko bya wena n'wini.
App leyi yi pimiwile hi xibalo xa ziro hi tinetiweke ta tiselifoni, hikokwalaho a yi nga ku koxi nchumu ku ku sirhelela wena na van'wana.
Hi ku dawuniloda app leyi, u pfuna ku endla xitsongwatsongwana lexi xi vonaka na ku tshova nkhuluko wa ntluleto.
Hi tsakela ku kombela mihlangano hinkwayo ku hlohlotela vatirhi va yona na vayeni va yona ku dawuniloda app leyi loko va nghena etihofisini ta vona, emavhengeleni, eswikolweni, etiyunivhesiti na le ka swivandla swo pfaleka swin'wana.
Hi ku engetela eka magoza lama hi faneleke ku ma teka ku sivela ku tlakuka hi vuntshwa, hi le ku tiyiseni ka miphalalo ya hina ya rihanyu ra vaaki.
Ku kamberiwa i swa nkoka swonghasi loko hi lava ku sivela kahle ku tlakuka hi vuntshwa.
Ku ri hava swikamanyeto swa vuswikoti swo tika leswi hi veke na swona tin'hweti tingaritingani leti nga hundza, sweswi hi le ku tirhaneni na ntlakuko wo tivikana wa nhlayo ya swikambelo leswi endliwaka siku rin'wana na rin'wana.
Swibedhlele hinkwaswo, havumbirhi bya swa mfumo na leswi nga riki swa mfumo, swi fanele ku kambela vavabyi lava amukeriweke exibedhlele hi ku fambisana na swiletelo leswi pfuxetiweke.
Hi ta tlhela hi ndlandlamukisa vukonanisi bya miganga na ku kamberiwa eka tindhawu ta khombo.
Xisawutisi lexi tirhaka kahle na ku va xo hlayiseka i vusirheleri bya hina lebyikulukumba ehenhla ka COVID-19, naswona sweswi swisawutisi swo talanyana swa vayimelakulanghwa leswi nga eku endliweni emisaveni hinkwayo.
Mfikelelo wo ringana wa xisawutisi lexi tirhaka kahle i wa nkoka swonghasi eka nkamanyeto lowu humelelaka wa ntungukulu lowu.
Emasungulweni ya vhiki leri, misava yi vone xicincantlangu eka misava ya sayense hi mayelana na ku endliwa ka xisawutisi.
Lebyi i vumbhoni byo sungula bya leswaku xisawutisi lexi tirhaka kahle ehenhla ka khoronavhayirasi xa endleka.
Naswona data ya masungulo kusuka eka ndzavisiso yi ringanyeta leswaku xi nga ha va xi ri kutlula 90% ta ku tirha kahle.
Leswi swi cinca mavonelo ya hina ya vumundzuku bya ntungukulu lowu wa khoronavhayirasi.
Ku endliwa loku ku tisa ntshembo wuntshwa eka nyimpi ya hina ehenhla ka xitsongwatsongwana lexi.
Afrika-Dzonga yi tirhisana na tikhamphani to endla mirhi ta tinxakanyingi to talanyana ku kuma xisawutisi xo hlayiseka na ku va xo tirha kahle xa vanhu va ka hina naswona yi hoxa xandla eka ku kumeka ka xisawutisi eka tikokulu hinkwaro.
Hi le ku tirheni hi ku tirhisa Tisenthara ta Afrika ta Vulawuri na Nsivelo wa Mavabyi ku kuma na ku nyika timali eka xisawutisi xa tikokulu ra Afrika.
Ku kumbeteriwa leswaku Afrika yi ta dinga kwalomu ka $12 wa tibiliyoni na 750 wa timiliyoni ta mipimo yo nwa ya xisawutisi lexi tirhaka kahle.
Emasungulweni ya vhiki leri, eka xiyimo xa mina tanihi Mutshamaxitulu wa Yuniyoni ya Afrika, ndzi tumbuluxe Xipano xa Xintirhwana xo Kuma Xisawutisi xa Afrika xa COVID-19 ku rhangela matshalatshala lama.
Holobye wa hina wa Rihanyu u ta tirha eka xipano lexa xintirhwana swin'we na vaakatiko vo hlawuleka van'wana va tikokulu ra ka hina.
Afrika-Dzonga yi tlhele yi hlawuriwa tanihi mutshamaxitulukulobye wa pfhumba ra ACT-A ra misava leri ri nga ta humelerisa mfikelelo wa miphalalo ya maendlelo lamantshwa – ku katsa na swisawutisi – ya matiko hinkwawo.
Matiko ma ta boheka ku avela timali ku endlela leswaku ku va na mfikelelo wa swisawutisi ku sivela ku hangalaka ku yisa emahlweni ka khoronavhayirasi.
Hi ku tekela enhlokweni vuswikoti byo endla bya tiko ra ka hina yin'wana ya tikhamphani to endla mirhi to rhangela emisaveni, Johnson & Johnson, yi nghenile eka ntwanano wa masungulo na khamphani ya laha tikweni, Aspen Pharmacare, ku endla na ku paka xisawustisi xa yona xa vuyimelakulanghwa.
Aspen yi na vuswikoti bya ku endla 300 ya timiliyoni ta mipimo yo nwa ya xisawutisi eka pulanti ya yona ya Nelson Mandela Bay. Lexi i ximakiwa xa murhi xo ponisa vutomi lexi xi nga ta dingiwa emisaveni hinkwayo, lexi xi nga ta endliwa hi vatirhi va le Afrika-Dzonga.
Leswi i engetelo eka ndzima leyi khatsiweke hi Biovac, khamphani yo endla mirhi hi swihanyi leyi yi nga na xinakulobye na mfumo wa Afrika-Dzonga.
Biovac yi le ka nkanelo lowu fambeke swinene na muendli wa swisawutisi wa matiko ya misava loyi a nga ta tlhela a yi kotisa ku endla laha tikweni xisawutisi xa COVID-19 ku tiyisisa leswaku ku na mphakelo wo enela wa tiko ra ka hina na tikokulu ra ka hina.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Kusuka emasungulweni ya xirilo lexi, hi lavile havumbirhi bya ku ponisa vutomi na ku sirhelela vutihanyisi.
Hi swona leswi nga endla leswaku hi Dzivamisoko hi sungula ku tirhisa mpako wa mphalalo wa ikhonomi na vanhu lowukulu ku hunguta switandzhaku swa ntungukulu eka tikhamphani, vatirhi, mindyangu na miganga.
Mphalalo lowu i wa nkoka swonghasi ku endla bindzu ri tshama ra ha tirha, ku sirhelela mitirho na ku sivela timiliyoni ta vanhu eka ku sika.
Sweswi, tanihileswi ikhonomi ya hina hi nga eku pfuleni hi ndlela leyi yaka emahlweni na swipimelo eka mfambafambo na nghingiriko swi olovisiweke, hi kotile ku kongomisa miehleketo ya hina kusuka eka magoza ya xilamulelamhangu ku ya eka kungu leri lavaka ku fikelela swa xiyimo xa le henhla ra ku akiwa hi vuntshwa ka ikhonomi.
Hikwalaho ka miphalalo yo hambanahambana leyi yi nga eku yi endleni ku tirhana na ntungukulu wa COVID-19, hi le ku cinceni kusuka eka mphalalo ku ya eka nhlakarhelo.
Tanihiloko ikhonomi yi ri karhi yi sungula ku hlakarhela, mo tala ma magoza lama nga eka mpako wa mphalalo ya le ku songasongiweni hi ndlela leyi yaka emahlweni.
Hi le ku ringeteni – endzeni ka swipfuno swa hina leswo tsongahala – ku tiyisisa leswaku ku na ncinco wa katsongotsongo.
Hi tekela enhlokweni leswaku tiindasitiri tin'wana a ti si kota ku tirha hi vutalo na leswaku swi ta teka nkarhinyana eka mitirho yo tala ku vuyela.
Hi swona swi nga endla leswaku hi ndlandlamukisa Mali ya Nhlayiso ya COVID-19 yo Hlawuleka ku ringana tin'hweti tinharhu to yisa emahlweni, kufikela Sunguti 2021.
Leswi swi ta nyika malinghena leyi dingiwaka swinene eka kwalomu ka 6 wa timiliyoni ta vanhu lava nga tirhiki na lava nga kumiki muxaka wun'wana wihi kumbe wihi wa mali ya nhlayiso ya mfumo.
Endzhaku ka mikanerisano yo angarhela na vatirhisani va hina lava nga na xinakulobye, UIF yi ndlandlamukisile xikimi xa mivuyelo xa COVID-19 UIF Ters hi n'hweti yin'wana, kufika 15 Nhlangula 2020.
Mikanelo yi ya emahlweni na vatirhisani va hina lava nga na xinakulobye eka nseketelo wa mabindzu lama nga entshikelelweni ku ya emahlweni, ku ri karhi ku tekeriwa enhlokweni xidingo xa ku tiyisisa leswaku UIF yi na timali to ringanela ku fikelela ntlakuko lowu languteriwaka eka swikoxo swa ku pfumaleka ka mitirho.
Xikimi xa UIF xa COVID-19 se xi hakerile kwalomu ka R53 wa tibiliyoni eka kutlula 4.7 wa timiliyoni ta vatirhi.
Magoza lama mphalalo a ma fanerile ku sirhelela lavaya va nga sirhelelekangi swinene hi nkarhi wa ntshikelelo lowukulu, kambe ma fanele kufika emakumu.
Mpako wa mphalalo wu vumbile masungulo ya nhlakarhelo wa ikhonomi wa matimba, ku hunguta milahleko ya mitirho na ku endla mabindzu mo tala ya tshama ya ha tirha lama nkarhi wun'wana a ma ta va ma sindzisekile ku pfala.
Loko hi ri karhi hi cincela eka xiyimo lexintshwa eka angulo wa hina, ndlela yi ri yoxe ya ku ya emahlweni i nhlakarhelo wa ikhonomi wo hatlisa na ku va lowu yisekaka emahlweni.
Hikokwalaho hi le ku tirheni ku kotisa swiphemu hinkwaswo swa ikhonomi ku vuyela eka matirhelo ya vutalo hi ku hatlisa na hi ku hlayiseka hilaha swi kotekaka hakona.
Hi le ku hundzuluxeni ka swinawana swa levhele ya vulemukisi ya 1 ku vuyisa tiawara to bindzurisa ta ntolovelo eka nxaviso wa xihoko emavhengeleni.
Nakambe hi le ku pfuleni ka ku tekiwa ka tendzo ka matiko ya misava ku ya ematikweni hinkwawo ku ri karhi ku landzeleriwa milawu ya swa rihanyu leyi faneleke na ku humesiwa ka xitifikheti xa COVID-19 xa nkavukona.
Hi ku tirhisa swikambelo swo hatlisa na vuvekatihlo bya vurhonwana hi kunguhata ku hunguta ku hangalaka ka ntluletavuvabyi hi ku xava kusuka eka matiko mambe.
Hi langutela leswaku magoza lama ma ta pfuna swinene mabindzu lama nga eka tisekitara ta vupfhumba na mafundza.
Hi le ku kongomiseni hi nga karhali eka nsimeko wa kungu ra hina, ku hlongorisa swirhangana swingariswingani hi nkhumbo wa le henhlahenhla na ku tiyisisa leswaku hi phakela eka leswi.
Nongonoko wa hina wa swimakiwakulu wu ya emahlweni wu khoma rivilo, hi nseketelo wo tiya wa sekitara leyi nga riki ya mfumo na mihlangano ya nhluvukiso.
Minongonoko yo tala leyi seketeriwaka hi ku tirhisa Xihlohloteri xa Mitirho xa le Hofisini ya Phuresidente se yi sungurile, naswona ku thoriwa ka yin'wana swi sungurile.
Exikarhi ka leyi, Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi pfurile ku thoriwa vhiki leri ka vapfuni va vadyondzisi na va xikolo, ku ri karhi ku pakanisiwa vantshwa lava nga tirhiki eka xifundzakulu xin'wana na xin'wana.
Vhiki leri taka, hi ta ya emahlweni hi khoma Khomferense ya hina ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga ya vunharhu, lexi xi nga xikombo xa nkoka xa nkoka lowu yaka emahlweni ka tiko tanihi ndhawu leyi kongomiwaka ya vuvekisi eka havumbirhi bya vavekisi va laha tikweni na va matiko mambe.
Hi ta ya emahlweni ku lawula ndzima eka kungu ra ku akiwa hi vuntshwa na nhlakarhelo, ku katsa na nsimeko wa mipfuxeto ya xivumbeko ku cinca ndlela ya hina ya ikhonomi.
Hikwalaho ka magoza ma hina sweswi hi nga kota ku tiyisisa leswaku hi tshama hi ri endleleni ya nhlakarhelo.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Hi lahlekeriwile hi vutomi byo tala eka ntungukulu lowu.
Vo tala va hina hi bohekile ku lelana na murhandziwa, munghana kumbe mutirhikulobye.
Tanihiloko hi ri karhi hi languta endzhaku eka lembe ro vava swinene na ku va ra nhlomulo lowukulu, i swa nkoka tanihi rixaka leswaku hi fanele ku xixima na ku tsundzuka hinkwavo lavaya va loveke hikwalaho ka vuvabyi lebyi.
Swi ta va swi fanerile leswaku hi nkarhi wa 16 wa Masiku ya Vugingirikeli bya Nkamadzolonga ehenhla ka Vavasati na Vana – leswi swi nga ntungukulu wa vumbirhi lowu hi nga jamelana na wona – hi kombisa ku tsundzuka ka hina ka lavaya hinkwavo va hundzeke emisaveni hikwalaho ka ntungukulu wa COVID-19 na madzolonga yo ya hi rimbewu.
Khabinete yi bohile leswaku kusuka hi siku ra vu25 kufika ra vu29 Hukuri, rixaka ri fanele ku tinyika ntlhanu wa masiku ya ku zila lava vutleriweke vutomi hi COVID-19.
Hi ta ehlisa mujeko wa rixaka etikweni hinkwaro kusuka hi 6am kufika 6pm kusuka hi Ravunharhu 25 Hukuri kufika Sonto 29 Hukuri.
Hi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku ambala nala wa ntima kumbe mfungho wun'wana wa ku zila ku kombisa nxiximo eka lavaya va hundzeke emisaveni.
Hi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku kombisa nseketelano na ku endla leswi hi ku tsundzuka vavanuna na vavasati va ka hina, hi ku tekela enhlokweni nhlomulo lowu hi avelanaka wona tanihi rixaka, na tanihi xitiyisiso xa vutiyimiseri bya hina ku hlula vuvabyi lebyi yayarhelaka.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Tanihiloko ndzi ri karhi ndzi vulavula na n'wina madyambu lama, tiko ra ha ku kuma mahungu yo khomisa gome swonghasi ya ku hundza emisaveni ka Oditara-Jenerali Ttn Kimi Makwetu loyi a ri ekusuhi na ku huma.
Hi nkarhi wa yena wa ku va ehofisini tanihi Oditara-Jenerali, Ttn Makwetu u korhokele tiko ra ka vona hi vutiyimiseri, hi risiva ra ndzhangelo na hi vutengi.
Miehleketo na swikhongelo swa hina swi na ndyangu wa ka vona hi nkarhi lowu wa nhlomulo.
Tanihi rixaka, a hi yeni emahlweni hi endla leswi hi tivaka leswaku swi boheka ku endliwa ku tiendla hi tshama hi hlayisekile na ku hlayisa van'wana.
A hi yeni emahlweni hi kombisa leswaku hi vanhu va nkondzelelo na xitiyanhlana.
A hi kombeni leswaku ha hlayisana enhlomulweni, emavabyini na le rifini.
I swiendlo swa hina hi un'weun'we eka mavhiki na tin'hweti tingaritingani leti taka leswi swi nga ta boha mikateko ya rixaka ra ka hina.
Magoza lama hi bohekaka ku ma teka ya le rivaleni, kambe a hi lama ma nga tivikaniki.
Ma swi kota naswona ma ponisa vutomi.
A hi yeni emahlweni hi tirhisana ku fana na ndyangu wa Afrika-Dzonga lowukulukumba lowu hi faneleke ku wu vuyisa, ku wu hlakarhelisa na ku wu aka hi vuntshwa.
Xikwembu katekisa tiko ra ka hina lero saseka Afrika-Dzonga naswona sirhelela vanhu va rona.
Ndza khensa.
