17 Jun 2014
Muhlonipheki Xipikara xa Huvo ya Rixaka (NA),
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzhankulu (NCOP),
Xandla xa Xipikara xa NA na Xandla xa Mutshamaxitulu wa NCOP,
Xandla xa Phuresidente wa Riphabuliki, Cyril Ramaphosa,
Khale ka Xandla xa Phuresidente Kgalema Motlanthe,
Muhlonipheki Muavanyisinkulu wa Riphabuliki, na swirho hinkwaswo swo hlonipheka swa Vululami,
Vahlonipheki Vaholobye na Swandla swa va Holobye,
Tiphirimiya na Swipikara swo hlawuleka swa Swifundzhankulu swa hina,
Mutshamaxitulu wa Salga, na vurhangeri bya mimfumo hinkwayo ya miganga,
Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Rixaka ya Varhangeri va Xintu,
Tinhloko ta Minhlangano ya Xiyenge xa 9,
Varhangeri va swiyenge hinkwaswo,
Swirho swa minhlangano ya xidiplomati,
Swirho swo hlonipheka,
Vayeni vo hlawulekaMaAfrika-Dzonga kulorhi,
Good evening, sanibonani, molweni, riperile, dumelang, ndi madekwana, goeienaand.
I ntsako lowukulu eka mina ku vulavula na n’wina eka Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka wo sungula wa vulawuri bya vuntlhanu bya xidemokirasi.
Inge ndzi sungula hi ku hundzisa marito ya ku chavelela hi ku hundza emisaveni ka Matsalana wa Palamende, Tatana Michael Coetzee.
Ntirho wa yena wo lwela ntshuxeko na demokirasi wu nga ka wu nga rivariwi.
Vhiki leri nga hundza hi siyiwile hi manana wa hina, Mama Epainette Mbeki. Swiletelo na vutlhari bya vona byi ta kayiveriwa hi ntiyiso. Hi hundzisela marito yo huma etimbilwini ta hina ku chavelela ndyangu wa ka Mbeki.
Timbilu ta hina ti ya eka mindyangu ya swirho swa Vusirheleri bya Rixaka ra Afrika-Dzonga (SANDF) lava loveke eka nghozi ya helikoputa leyi nga wa yi fayeka eMpumalanga namuntlha hi nkarhi wa vutiolori. Hi navelela lava nga vaviseka ku hatlisa va hola.
Vaakatiko kulorhi,
Ku nga ri khale hi huma eka nhlawulo wa mani na mani lowu fambeke kahle lowu wu khomiweke hi siku ra 7 Mudyaxihi. Hi langutele ku tirhisana na mavandla hinkwawo ePalamende loko hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni.
Eka Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka hi Nyenyenyani ndzi rungurile xitori xa 20 wa malembe ya ntshuxeko na demokirasi.
Hi vurile leswaku Afrika-Dzonga i ndzhawu yo antswa ku hanya eka yona ku tlula leswi a yi ri xiswona hi 1994, na leswaku vutomi bya mamiliyoni ya vanhu va ka hina bya antswa.
Hambiswiritano, Pulana ya Rixaka ya Nhluvukiso (NDP) na 20 wa Malembe ya Vukambisisi bya Phuresidente byi veka erivaleni mintlhontlho yinharhu ya vusweti, nkalo wa ndzingano, na ku pfumaleka ka mintirho swi ya emahlweni swi khumba vutomi bya vanhu vo tala.
Loko hi nghena eka xiyimo xa vumbirhi xa ku suka eka mfumo wa xihlawuhlawu hi nghena eka mfumo wa rixaka wa xidemokirasi hi fanele ku nghena eka ku cinca lokukulu hi tlhelo ra mafambiselo ya ikhonomi ku tlhelerisela mintlhontlho leminharhu endzhaku.
Ku cinca ku nge humeleli loko ku nga ngheneleriwangi hi xiviri.
Hi endlile phurogireme ya matirhelo leyi leteriwaka hi Manifesto wa ANC na NDP.
Ikhonomi yi kuma risiva ra ndzhangelo eka nongoloko lowu. Hi ni ku tshemba lokukulu leswaku tlhari lerikulu ro lwa na vusweti i ku tumbuluxa mintirho ya kahle na leswaku ku tumbuluxa mintirho swi lava ikhonomi leyi kulaka hi ku hatlisa.
Hi tivekelerile xipimelo xa 5% xa ku kula hi lembe ra 2019. Ku fikelela xipimelo lexi, hi fanele ku ta na maqhinga yo hambana-hambana ku tlhiva ikhonomi.
Hi vekerile xipimelo lexi eka nkarhi wo tika swinene. Eka malembe manharhu lama hundzeke ikhonomi a yi kulangi hi mfanelo kutani mindyangu yo tala yi le ku nonoheriweni.
Ku nonoka loku ka ku kula ku endliwile hi tlhelo rin’wana hi ku nonoka ka ikhonomi ya misava, nakona xavumbirhi hi swiyimo swa le kaya tani hi switereko leswo leha na nkayivelo wa eneji.
Hikokwalaho ka nkucetelo wa mbango wa vuxaka bya vatirhi eka ikhonomi i swa nkoka lowukulu leswaku vatirhi kulobye va hlangana ni ku vulavula hi xivumbeko na nkarhi wa switereko.
Vatirhi kulobye va ta fanela ku vulavula hi nkalo wa ku ringana hi muholo. Hi tlhelo ra hina tani hi mfumo hi ta lavisisa eka theme leyi muholo lowu vatirhi va sungulaka hi wona na nkalo ndzingano wa muholo.
Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta rhamba mbulavurisano wa vatirhi kulobye lowu nga hansi ka vuangameri bya Nedlac.
Xavumbirhi, Mfumo wu ta endla ntirho wa wona wa ku humelerisa Ntwanano wa Mintirho ya Migodi ya Vutomi byo leha lowu nga sayiniwa hi vatirhi, bindzu na mfumu lembe leri nga hundza ehansi ka vurhangeri bya khale ka Xandla xa Phuresidente Kgalema Motlanthe.
Sweswi mhaka leyi yi ta fambisiwa hi Phuresidente.
Hi ta endla xiboho xa ku aka tindlu na vukorhokeri byin’wana ku pfuxa hi vuntshwa madoroba ya migodi, tani hi xiphemu xa ntwanano wa Nhlangula wa 2012 exikarhi ka bindzu, mfumo na vatirhi.
Ku ta kongomisiwa eka tindzhawu ta migodi ta Matlosana, Emalahleni, Sekhukhune, Lephalale, West Rand na Matjhabeng.
Komiti ya Nhlanganelwa ya Vaholobye yo Pfuxa hi Vuntshwa eka vaakandzhawu lava nga ekhombyeni emigodini yi ta tumbuluxiwa ehansi ka vurhangeri bya Holobye wa le hofisini ya Phuresidente loyi a nga na vutihlamuleri bya ku Pulana, Nkambisiso, Matirhelo no Hlela, Tatana Jeff Radebe.
Swirho swa Komiti swi katsa Vaholobye va Swicelwa, Mati na Mbhasiso, Mabindzu na Vumaki, Nhluvukiso wa Vanhu, Mintirho, Vutshamo bya Vanhu, Rihanyu, Nhluvuko wa Ikhonomi na Timali.
Ku ya emahlweni ni ku antswisa swiyimo swa mahanyelo ya vatirhi va le migodini, Mfumo wu le ku kambisiseni ka tikhampani ta migodi loko ti ri karhi ti fikelela swipimelo swa Tsalwa ra Timfanelo ta Migodi mayelana na ku antswisa swiyimo swa mahanyelo ya vatirhi.
Tikhampani ti ehleketeleriwa ku hundzuluxa kumbe ku antswisa tihositele ti va tiyuniti ta mindyangu, munhu un’wana na un’wana a va na kamara ra yena na ku lulamisa vun’wini bya tindlu bya vatirhi va le migodini.
Hi kombela tikhampani ku fikelela ndzilekana wa 2014 wa swipimelo leswi na ku nyika timfanelo ta nhlonipho eka vatirhi va le migodini.
Swirho swo hlonipheka,
Vayeni vo hlawuleka,
Ku va ehansi ka vuvekisi i xiphiqo lexikulu xa nkalo wa ku kula ka ikhonomi. Hi tiyimiserile ku tirha na xiyenge xa purayivhete ku susa xihingakanyo xa vuvekisi.
Hi lava ku vona xiyenge xa purayivhete xi komba ku tshemba eka ikhonomi tani hi mfumo.
Hi ta ya emahlweni hi tihlanganisa na mabindzu ku khutaza ku kula loku angarhaka ni ku aka rixaka leri fumeke. Hi ndlela leyi, ku nga ri khale, ndzi ta rhamba nhlengeletano ya Ntlawa wa Mabindzu yo Tirha ya Phuresidente.
Endzhaku ka nhlengeletano yo hetelela ya Ntlawa wo Tirha lembe leri nga hundza, tindlela ta tsevu ta matirhelo ti tumbuluxiwile. Tindlela leti ti ve ti kanela swiololoxo swa swihingakanyo swo hambana-hambana leswi sivelaka ku endla bindzu na Afrika-Dzonga.
Timhaka leti ti paluxiwile hi venyi na Vafambisi va tikhampani leti a ndzi ti amukerile eka tindzhawu tinharhu to hambana ku kanela hi ku enta eMahlamba Ndlopfu hi Hukuri na N’wendzamhala lembe leri nga hundza.
Nhlengeletano leyi landzelaka ya Ntlawa wo Tirha yi ta yisa emahlweni ntirhisano lowu katsaka ku kula na nhluvuko wa vutomi byo leha.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Hi fanele ku lwa hi matimba eka ntlimbo wa tiko wa eneji leswaku hi ta kota ku aka mbango lowu khutazaka ku kula.
Phurogireme ya gezi leyi cinceke vutomi bya mindyangu yo tala yi kotekile hi ku tirhisa tirizevhe ta gezi leti nga endleriwangiki ku phakela mphamo wa eneji yo tala.
Xiyimo lexi xi lava ku cinca lokukulu eka xiyenge xa eneji, ku kurisa nhlanganelo wa eneji lowu katsaka malahla, dyambu, moya, mati, gasi na nyutliya eneji.
Ku cinca ku ta lava ku cinca ka swivumbeko hi mayelana na tindzawulo ta mfumo hilaha ti khumbeke hakona,tikhampani leti a ti lawuriwa hi mfumo na vumaki hinkwabyo ku fikelela mintlhontlho ya eneji.
Pulana ya eneji yi koxa leswaku ku hoxiwa mali na vatirhi eka xiyenge xa eneji.
Hi ta fanela nakambe ku lava maendlelo matshwa yo hatlisisa maxavele na vukorhokeri bya mfumo eka xiyenge xa eneji.
Ku lulamisa vuswikoti bya xinawu, hi le ka ndlela yo hundzuluxa Nyutliya ya Rixaka na Komiti ya Khabinete ya Vuhlanganisi bya Varhangeri va Eneji yi va Xikomitana xa Khabinete xa Vuhlayiseki bya Eneji.
Xikomitana lexi xi ta va na vutihlamuleri bya ku cingela ku hlanganisa ni ku letela migingiriko ya xiyenge xa eneji.
Xikomitana xi ta vona leswaku Eskom yi kuma nseketelo lowu yi wu lavaka ku fikelela mpfumelelo wa yona na leswaku yi tshama yi langutisile ku fikelela swikongomelo na swipamanyeto.
Ku fikelela swikongomelo swa hina swa vuhlayiseki bya eneji, tikhampani leti fambisiwaka hi mfumo leti tirhaka na xiyenge xa eneji, to fana na Eskom, Nhlangano wa Eneji ya Nyutliliya ya Afrika-Dzonga na Nkwama wa le Xikarhi wa Eneji ti fanele ku landzelela matirhelo lamantshwa ku fikelela swikongomelo leswi.
Ntirho wu fanele ku tirhiwa eka vuthekiniki na swiyimo hinkwaswo swa eneji, ngopfu-ngopfu eneji ya nyutliya na gasi leyi humaka a maribyeni mayelana na mahakelele, vuhlayiseki na swimakiwa swa xikaya.
Nyutliya yi ni vuswikoti byo humelerisa ku tlula 9000 wa timegawati. Gasi leyi humaka a maribyeni yi tiveka yi kota ku cinca ikhonomi ya hina.
Hi ta landzelerisa gasi leyi humaka a maribyeni exikarhi ka milawu leyinene ya mbango.
Ka ha ri na migingiriko yin’wana ya xihatla leyi hi nga ku yi endleni eka nkarhi lowo koma. Ntirho wo aka xitichi xa gezi eMedupi wu ta hatlisisiwa.
Tipulana to hakelela xitichi lexikulu xa malahla xa Coal 3 ti ta hatlisisiwa ku xava ku ta sungula. Ha ha ta ya emahlweni na xiyenge xa vumune ra eneji leyi nga tirhisiwaka nakambe ku va xipfuno xa moya, dyambu, bayomese na tithekinoloji tin’wana ku engetela nkarhi wa nhluvukiso wa xikaya.
Muhlonipheki Xipikara na Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Hi le ku languteni ehandle ka mindzilekana ya hina hi swa vuhlayiseki bya gezi.
Hi nhweti ya Nhlangula lembe leri nga hundza hi sayinile Ntwanano wa Phurojeke ya Gezi ra Mati wa Grand Inga na Mfumo wa Democratic Republic of Congo. Phurojeke leyi i yikulu no va yi tshamisekile kahle hikuva yi ni vuswikoti byo humelerisa 40 000 wa timegawati ta gezi ra mati.
Tiko ra hina ri ta vuyeriwa swinene hikokwalaho ka phurojeke leyi ya makombandlela.
Ku tilulamisela ku tirha pulana ya eneji hi fanela ku hetisisa nawu lowu fambelanaka na ku cinca vumaki bya eneji tani hi leswi yi vonisiwaka xiswona hi Nawumbisi wa Vafambisi va Sisiteme ya Timakete yo ti Yimela yoxe. Pulana ya Nkatsakanyo wa Vatirhi na tipholisi tin’wana leti fambelanaka na xiyenge lexi xa Eneji yi fanele ku lulamisiwa.
Swirho swo hlonipheka,
Vayeni vo hlawuleka,
Hi rixaka leri nga ntirhweni.
Ku engetela eka migingiriko leyikulu ya vuhlayiseki bya eneji hi ta ya emahlweni ku tirha Pulana ya Rixaka ya Switirhisiwa leyi tirhiweke kahle yi nga ehansi ka vulanguteri bya Khomixini ya Phuresidente ya Nhlanganiso wa Switirhisiwa eka tiko hinkwaro.
Eka ntlhanu wa malembe lama hundzeke, hi vekile mali yo ringana thiriliyoni yin’we ya tirhandi eka switirhisiwa swintshwa yo endla mati, eneji, vutleketli, mbhasiso, swikolo na titliniki na vuhlanganisi bya intanete eka vanhu va ka hina.
Eka malembe manharhu lama landzelaka hi ta tirhisa R847 wa mabiliyoni eka switirhisiwa na tiphurojeke to tala ti ta sunguriwa ni ku hetisiwa.
Ku aka Damu ra Mzimvubu eKapa Vuxa ku ta ya emahlweni ni ku tlakusiwa ka khumbi ra Damu ra Clanwilliam eKapa Vupeladyambu.
Eka ntlhanu wa malembe lama landzelaka, ntirho lowukulu wa Xiyenge xa vumbirhi xa Phurojeke ya Mati ya le Lesotho Highlands xi ta hetisisiwa.
Eka ntlhanu wa malembe lama landzelaka hi ta hetisa ku aka ku tlula 60 wa tindhichi ta MeerKat na ku sungula ku aka 100 wa swikwere swo sungula swa Ndhichi ya Kilomitara ya swimbamberi.
Hi ta ndlandlamuxa na ku va ximanguva lawa hi ku engetela vukumeki bya switirhisiwa swa mahungu na vuhlanganisi na vukorhokeri bya vuhlanganisi bya gezi ku katsa na vuhaxi bya burodobende na bya digitala
Khabinete yi amukerile “South Africa Connect” pholisi ya hina ya Burodobende na Matirhelo hi nhweti ya N’wendzamhala ya lembe leri nga hundza ku yisa ntirho lowu emahlweni.
Hi ta ya emahlweni na tiphurojeke tin’wana ta swimakiwa leti nga ta cinca swiyimo swa vanhu va ka hina na ku kurisa ikhonomi.
Vaakatiko kulorhi,
Phurogireme ya hina ya ku cinca hi tlhelo ra mafambiselo ya ikhonomi yi ta yisiwa emahlweni hi ku tirha Pholisi yo Pulana ya Migingiriko ya Vumaki.
Hi ta tlakusa maxavele ya xikaya na ku engetela ntshovelo wa xikaya hi ku va mfumo wu xava 75% ya swimakiwa na vukorhokeri byo huma eka vaendli va Afrika- Dzonga.
Hi ta tirhisa xiyenge xa eneji lexi vuyavuyerisiwaka ku endla mabazi, R50 wa mabiliyoni ya tikontiraka ta Transnet na tiphurojeke ta PRASA ta switimela swo rhwala vanhu, eka tin’wana ta kona, ku tlakusa mintirho ya xikaya ni ku kurisa ikhonomi.
Nakambe eka ntlhanu wa malembe lama landzelaka hi ta kurisa nhluvukiso wa ikhonomi ya swifundzha na mintirho hi ku tumbuluxa Tizoni to Hlawuleka ta Ikhonomi etikweni hinkwaro.
Hi ta ya emahlweni hi seketela hi swinavetisi, mphikizano wa swambalo, madzovo, tintangu na vuendli bya mapesa, leswi lavaka vatirhi vo tala.
Swirho swo hlonipheka
Hambi ku ri ni swipimelo swo tika swa maxaviselo emisaveni eka timakete ta xikhale, xiyenge xa vupfhumba xa Afrika-Dzonga xi ye emahlweni xi komba ku tlakuka hi lembe ra 2013, laha ku veke na rhekodo ya le henhla ya 9.6 wa mamiliyoni ya vapfhumba va le handle lava hi endzeleke.
Vanhu va rhandza tiko ra hina na ku ya emahlweni va endzela Afrika-Dzonga.
Hi tivekerile xipimelo xo engetelela nhlayo ya vaendzi va le matikweni ya le handle ku va yi hundza 15 wa mamiliyoni lembe na lembe hi 2017.
Nakambe hi le ku languteni ka mbuyelo wa vupfhumba eka mali ya tiko ku hundza R125 wa mabiliyoni hi 2017.
Endzhaku ka ntlhanu wa malembe lama landzelaka, hi ta va na xirhangana xo seketela ngopfu-ngopfu mabindzu lamantsongo na mabindzu ya xiyenge xa le malokhexini na ya xikaya, kwalaho-ke ku tirhisiwa phurogireme ya nhluvukiso ya SMME ku kurisa Nhluvukiso wa Vantima hi Tlhelo ra Ikhonomi.
Hi ta lota matirhiselo ya Nawu lowu Antswisaka Nhluvukiso wa Vantima hi Tlhelo ra Ikhonomi, na Nawu wa Ndzingano wa Vutholi, ku cinca vun’winyi, vufambisi na vulawuri bya ikhonomi.
Hi ta ndlandlamukisa swikimi swa tixere ta vun’winyi bya vatirhi na vanhu na ku engetela vukona bya van’wamabindzu ya vantima eka vumaki bya ikhonomi.
Vaakatiko kulorhi,
Nhlayo ya nhundzu ya Mavandla ya Nhluvukiso wa Timali wu kwalomu ka mali yo ringana R230 wa mabiliyoni.
Hambiswiritano, switandzhaku swa nhluvukiso a swi anamangi ku ringana na tiphurogireme ta wona leti nga hlanganisiwangiki hi mfanelo.
Mavandla ya ta veketeriwa hi vuntshwa eka ntlhanu wa malembe lama landzelaka leswaku ya va tinjhini ta nkoka ta nhluvukiso wa ikhonomi ya vanhu.
Loko swi ri tano Postbank yi ta seketeriwa leswaku yi ta rhangela ku ndlandlamukisiwa ka vukorhokeri bya banki eka swisiwana na ntlawa wa vatirhi.
Swirho swo hlonipheka,
Vayeni vo hlawuleka,
Nhluvukiso wa Vantshwa wu ta va xirhangana eka phurogireme ya hina yo cinca ikhonomi.
Mfumo wu ta humesa matirhelo yan’wana yo hatlisisa ku thoriwa ka vanhu lavantsongo mayelana na Ntwanano wa ku Thoriwa ka Lavantshwa.
Hi ta engetelela nhlayo ya swivandla swo dyondzela kona mintirho eka xiyenge xa ndzawulo yin’wana na yin’wana ya mfumo na mavandla lama fambisiwaka hi mfumo lama nga ta languteriwa ku amukela vadyondzi leswaku va leteriwa hi ku tirha.
Xiyenge xa purayivhete xi hlamurile kahle eka xinavetisi xa xibalo xa vatholi. Hi ntlhanu wa tinhweti ntsena, ku na 133 000 wa vatirhi lava vuyeriweke na 11 000 wa vatholi lava vuyeriweke hi ku nghenelela eka xikimi xa xinavetisi.
Vanyingi va thoriwile etiholosele na vaxavisi, vamaki na swiyenge swa timali.
Muhlonipheki Xipikara,
Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Ku sukela 2014 mfumo wu kotile ku va na Phurogireme yo Engetelela Mintirho ya Vanhu (EPWP) leyi nyikeke mintirho ni ku letela eka lava nga thoriwangiki. Eka xiyimo lexintshwa hi ta avela tsevu wa mamiliyoni ya mintirho hi 2019. Hi le ku akeni ehenhla ka leswi hi swi endleke eka malembenyana lama nga hundza.
Hi tumbuluxile kwalomu ka mune wa mamiliyoni ya mintirho eka ntlhanu wa malembe lama hundzeke.
Migingiriko ya mbango ya EPWP tani hi ku tirha na malakatsa, ku tirha eka switsevetseve, ku tirha na mati, ku tirha na mindzilo na Phurogireme ya Vukorhokeri bya Lavantshwa bya Mbango ku ta engeteleriwa ku fika 2019, ku seketela nhluvukiso wa vantshwa.
Ku tatisa eka sweswo, Phurogireme ya Mintirho ya Vanhu wa mfumo xikaya yi ta ndlandlamukisiwa ku avela mintirho ya miliyoni eku heleni ka 2019.
Vaakatiko kulorhi,
Hi lemukile leswaku vurimi i xilotlela xo tumbuluxa mintirho. Xikongomelo xa hina mayelana na xiyenge xa vurimi i ku tumbuluxa mintirho ya miliyoni hi 2030.
Mfumo wu ta seketela van’wamapurasi lavantsongo hi ku hatlisisa antswiso wa misava na nseketelo wa thekiniki wa switirhisiwa na mali.
Nseketelo wu ta nyikiwa eka vaaki va ndzhawu ku rima swakudya na vurimi byo tihanyisa na vuhlayiseki bya swakudya hi ku landzelela phurogireme ya swakudya ya Fetsa Tlala.
Hi ta hatlisisa swikoxo swa misava leswi nga fika siku ro pfala ra 1998 ri nga si hundza. Nakambe hi ta pfula swikoxo swa ku tlheriseriwa ka misava eka nkarhi wa ntlhanu wa malembe lowu landzelaka na ku longoloxa swiwelo eka siku ro pfala ra 1913 eka switukulundzuwa swa Khoi na San.
Muhlonipheki Xipikara,
Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Matiko ya le xikari ka Afrika ya sungula ku va ni ntirhisano wa nkoka eka tiko ra hina. Hi tiyisiwa nhlana hi ku va vuhlayiseki bya mali ya Afrika-Dzonga eka tikonkulu byi andzile ku suka eka R5,5 wa mabiliyoni hi 2002 byi ya eka R32,3 wa mabiliyoni hi 2013.
Swixavisela-vambe swa hina eka tikonkulu swi le ku tlakukeni lembe na lembe, hi lembe ra 2002 a swi ri eka 22.6% kasi sweswi swi le ka 28.5%.
Afrika-Dzonga ri ta ya emahlweni ri rhangela nhlangano wa swifundza hi ku angarhela hi Nhlangano wa Vuxavisi bya Afrika wa Dzonga, SADC na Ndzhawu ya Vunharhu ya Bindzu ro Chunxeka leri katsaka Afrika Vuxa na Afrika wa Dzonga.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Hi ta tsakela leswaku vutivi bya vanhu bya mfumo wa mbango byi va lebyo tsakisa.
Hi longoloxile swivilelo na misusumeto ya maAfrika-Dzonga eka ntlhanu wa malembe lama hundzeke, mayelana na matirhelo ya timasipala.
Sweswi ndzi lava ku mi chumbutelanyana pulana ya hina yo tirha ku hlakahla mfumo wa mbango.
Timasipala ta hina ti akiwile ehenhla ka masungulo yo tiya, leyi akiweke eka 20 wa malembe lama hundzeke ya xidemokirasi.
Hi kamberile timasipala ta hina hinkwato.
Hi kamberile mafambiselo ya tona ya timali, leswi ti tirhisaka xiswona endzeni ka swiletelo swa nawu na vuswikoti bya tona ku susumeta tiphurojeke na ku ololoxa swiphiqo.
Nakambe hi langutile eka leswi ti hlamurisaka xiswona eka switereko swo phakela vukorhokeri. Ku ve ni minkoto yo tala eka timasipala to hlaya. Hambiswiritano, ha ha kongomene ni mintlhontlho yo tala eka tin’wana.
Hi tsakile leswaku 11 wa timasipala ti tshama ti ri karhi ti tirha swinene mayelana na oditi ya matirhiselo ya mali eka tigiranti ta masipala ta switirhisiwa na mphakelo wa vukorhokeri.
Timasipala leta 11 hi leti landzelaka:
1. Masipala ya Xifundza xa Nkangala
2. Masipala ya Xifundza xa Cacadu
3. Masipala ya Xifundza xa Zululand
4. Masipala ya Xifundza xa Umzinyathi
5. Masipala ya Xifundza xa llembe
6. Masipala ya Mbango xa Knysna
7. Masipala ya Xifundza xa West Coast
8. Masipala ya Mbango ya Matzikama
9. Masipala ya Mbango ya Mossel Bay
10. Masipala ya Mbango ya Breede Valley
11. Masipala ya Mbango ya Steve Tshwete
Hi hoyozela timasipala leti eka ntirho lowu.
Loko ku endliwa mpimanyiso timasipala to tala ti kombile lomu ti lavaka ku pfuniwa kona.
Eka timhaka tin’wana, hi ta nyika mimpfuno eka timasipala leti landzelaka:
Eka Masipala ya Xifundza xa Amathole eKapa Vuxa, Banki ya hina ya Nhluvukiso wa Afrika wa Dzonga yi pfumerile ku hakela mali yo hluvukisa switirhisiwa.
Dzana ra tiphurojeke, ngopfu-ngopfu ta mati na mbhasiso ti ta sunguriwa hi xikongomelo xo ti heta eka 12 wa tinhweti leti landzelaka.
Eka Masipala ya Xifundza xa Umzinyathi, KwaZulu-Natal mali yi ta averiwa yo hluvukisa tiphurojeke ta switirhisiwa leti angarhaka ku nghenisa gezi emindyangwini.
Timasipala ta mbango leti faneleke ku korhokeriwa ti katsa Msinga, Umvoti na Nquthu.
Eka Masipala ya Xifundza xa Alfred Nzo eKapa Vuxa, mali yi ta averiwa eka tiphurojeke ta nhluvukiso wa switirhisiwa leti angarhaka mphakelo wa mati, mbhasiso na gezi.
Timasipala ta Mbango ti katsa Mbizana na Ntabankulu ku korhokela vanhu va tiko va kwalomu ka miliyoni ya vanhu
Hi ta seketela Masipala ya Mbango ya Lukhanji ku lulamisa vulawuri na ku endla tipulana to seketela to phakela mati na gezi.
Hi ta pfuneta Masipala ya Xifundza ya OR Tambo ku tshamisekisa vulawuri na ku lulamisa xivumbeko na ku landzelerisa Tipulana ta Nseketelo ta Phuresidente.
Eka Masipala ya Mbango ya Mbhashe hi ta tirha tipulana ta vufambisi bya malakatsa na ku langutisisa timhaka ta ntlulelo wa mati ya le hansi.
Eka Masipala ya Xifundza ya Ngaka Modiri Molema eN’walungu Vupeladyambu, mfumo wa rixaka wu ta seketela no tirha na Banki ya Nhluvukiso wa Afrika wa Dzonga ku ololoxa xiphiqo xa mahakelelo ya switirhisiwa swa mati na mbhasiso.
Hi ta seketela Dorobankulu ra Joni eka xifundzankulu xa Gauteng ku ololoxa swiphiqo swa sisiteme ya mahakerisele ya swikweleti.
Hi ta pfuneta Masipala ya Mbango ya Moqhaka eFree State ku herisa sisiteme ya mabakiti na mintlhontlho ya swihambukelo swo pfuleka.
Eka nkarhi wa sweswi ku le ku tirhiweni ku herisa sisiteme ya mabakiti eka tiko hinkwaro. Lexi xi ta va xirhangana eka Ntlawa wa Nhlanganelwa wa Vaholobye wa Vuphakeri bya Vukorhokeri lowu ndzi nga wu simeka. Ntlawa lowu wu rhangeriwa hi Holobye Pravin Gordhan.
Ntlawa lowu wu katsa Vaholobye va Vupulani, Nkambisiso, Matirhelo no Hlela ehofisini ya Phuresidente, Vutshamo bya Vanhu, Mati na Mbhasiso, Vutleketli, Timhaka ta Xikaya, Mabindzu ya Mfumo, Eneji, Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Antswiso wa Misava, Rihanyu na Dyondzo ya Masungulo.
Muhlonipheki Xipikara na Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Ndzhawu ya nkoka laha ku faneleke ku langutisisiwa kona hi le ka mfumo wa mbango eka malembe ya ntlhanu lama landzelaka mayelana na ku ndlandlamuka ka madoroba.
Afrika-Dzonga ri le ku hundzukeni ri va tiko ra akiso-madorobeni. Hi lembe ra 2011 kwalomu ka 63% wa vaaki va ndzhawu a va tshama emadorobeni na le ka madorobankulu nakona xiyimo lexi xi anakeriwa ku ya emahlweni eka khume ra malembe lama taka.
Rimba ra Mfumo ra Nhluvukiso wa Nhlanganiso wa Madoroba ri ta hetisisiwa hi siku ra 30 Mawuwani 2014.
Ri ta tisa matirhelo mantshwa ya madorobankulu na madoroba.
Ri ta andlala rimba ra pholisi ya leswi sisiteme ya madoroba yi faneleke ku va xiswona e-Afrika-Dzonga leswaku madorobankulu na madoroba ya katsakanyiwa ya va na switirhisiwa swo ringana na tindzhawu ta kahle to tshama eka tona eka malembe ya 20 ku ya eka 30 lama taka.
Swin’we a hi yiseni mfumo wa mbango emahlweni.
Vaakatiko kulorhi,
Eka 20 wa malembe lama hundzeke, kantsongo-kantsongo hi engetelerile nseketelo eka mindyangu leyi sweleke hi vuvekisi bya tindlu, ku engetelela tiphurogireme ta tigiranti na ku antswisa makumele ya dyondzo na vuhlayiseki bya rihanyu ra masungulo.
Eka nkarhi lowu taka, ku hunguta vusweti ku ta ya emahlweni ku tiyisisiwa.
Hi ta ya emahlweni hi vekisa eka dyondzo na nhluvukiso wa vutshila hikuva leswi hi swona swilotlela swa nkuriso wa ikhonomi na nhluvuko. Hi lava tiinhjiniyara, vatsotsoseri, madokodela, mathicara na vativi vo tala ku aka ikhonomi ya tiko ra hina.
Kutani dyondzo hi yona nhlohlori ya xirhangana xi mfumo. Hi ta ya emahlweni hi seketela makumekele ya dyondzo eka hinkwavo hi ku vona leswaku vana hinkwavo va le xikarhi ka malembe ya 7 na 15 va le xikolweni.
Hi ta engetelela nhlayo ya vadyondzi va Gireyidi 12 lava nga nghenaka eyunivhesiti hi ku suka ka 172 000 hi 2013 yi ya eka 250 000 hi 2019.
Hi pfurile xikolo xin’we vhiki rin’wana ni rin’wana eKapa Vuxa lembe leri nga hundza na leswaku hi ta ya emahlweni hi susa swikolo swa misava na miako leyi nga fanelangiki.
Tinomboro ta vanhu lavantsongo etiyunivhesiti na le tikholichini ti engetelekile ku ya hi malembe. Van’watikontiraka va ta nghena etisayitini hi nhweti ya Ndzati ku aka tiyunivhesiti tintshwa eKapa N’walungu na le Mpumalanga..
Hi Sunguti lembe leri taka, swichudeni swo sungula swa vudokodela swi ta amukeriwa eka yunivhesiti leyintshwa ya Vudokodela eLimpopo.
Tlhandlakambirhi, ku ta akiwa tikholichi ta 12 ta vuleteri na dyonzo ya mintirho ku engetetela nhlanganelo wa vutshila etikweni.
Vaakatiko kulorhi,
Swin’we hi fanele ku ya emahlweni hi lwa na swidzidziharisi eswikolweni swa hina na le tikweni. Nakambe ku ta va xirhangana xa vuhlayiseki eswikolweni, vutleketli bya vana na rihanyu ra vona.
Eka timhaka ta rihanyu, hi ta tirha swinene ku engetela vutomi bya ku hanya ku sukela eku velekiweni ku fika eka malembe ya 60 hi 2012 ku ya fika eka 63 wa malembe hi 2019.
Pfhumba ro hunguta ku fa ka n’wana na mhani ri ta ya emahlweni. Leswi swi ta lava ku tirhisiwa ka Ndzindzakhombo ra Rihanyu wa Rixaka na ku antswisa nkoka wa vuhlayisi bya vanhu.
Hi ta aka ehenhla ka leswi hi swi endleke swa ku tshungula HIV na AIDS na ku seketela phurogireme hi ku ndlandlamuxa mapfhumba yo tivisa ku sivela HIV.
Vaakatiko kulorhi,
Hi ta yisa emahlweni swikongomelo leswi hi swi endleke swo hluvukisa vamanana.
Holobye ehofisini ya Phuresidente loyi a nga na vutihlamuleri eka nhluvukiso wa Vamanana, Manana Susan Shabangu, u ta tirha na tindzawulo ta Mfumo, tiejensi, xiyenge xa purayivhete na mintlawa yo ka yi nga ri ya mfumo, ku tiyisisa nhluvuko wa ikhonomi ya vamanana, nhluvukiso na timfanelo ta ximunhu.
Ku ya emahlweni hi hlengela mbuyelo wa hina wa xidemokirasi, hi ta ya emahlweni hi susumeta ni ku antswisa vutomi bya swihole eka malembe ya ntlhanu lama landzelaka.
Hi ta tirhisana na xiyenge xa Vatsoniwa ku xiyaxiya tindzhawu ta nkoka leti Afrika- Dzonga ri faneleke ku fikeleriwa tani hi musayini wa Ntwanano wa UN wa Timfanelo ta Vatsoniwa na Tiphurotokholo leti nga bohiki.
Mhaka yin’wana ya nkoka yo seketela eka theme leyi i ku hetisisa Pholisi ya Rixaka ra Timfanelo ta Swihole leyi katsaka na Rimba ra Rixaka ra Timfanelo ta Swihole.
Pholisi na Rimba swi ta letela Mfumo ku tlakusa nkatsano wa vaakatiko ni ku tlakusa ku nghenelela ka swihole eka mapfhumba yo boha timhaka.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Goza rin’wana ri endliwile eka ntlhanu wa malembe lama hundzeke ku hunguta vugevenga lebyikulu byo fana na ku dlaya, ku phanga, vugevenga ehenhla ka vamanana, vana na mintlawa ya vanhu lava nga swi kotiki ku tisirhelela. Kambe tinhlayo ta ha ri ehenhla swinene hi mukhuva lowu nga amukelekiki.
Ha ha ta tirha ku hunguta swiyimo swa vugevenga.
Yuniti yo Hlawuleka ya Ndzavisiso, Ntlawa wo lwa na Vukungundzwana, Yuniti yo Teka Tinhundzu na tiHawk, va endlile ntirho lowukulu wa kungu ra hina ra ku lwa na vukungundzwana evanhwini ni le ka xiyenge xa mfumo. Ntirho lowu wa ha ta ya emahlweni eka ntlhanu wa malembe lama landzelaka.
Ku tsana ka ku xava, vufambisi na tisisiteme ta switirhisiwa loku nyamisaka vuswikoti bya mfumo byi fanele ku ngheneleriwa.
Goza rin’wana leri faneleke ku tekiwa, leri se ri nga endleleni, i ku veka swa vuxavi ehansi ka Hofisi ya Muofisirinkulu wa Vuxavi eka Timali ta Tiko.
Hi sungurile ku ringeta mavonele lamantshwa yo xikarhihata vuxavi bya fanichara ya swikolo eKapa Vuxa. Fanichara leyi yi ta heleketiwa eswikolweni swa Kapa Vuxa exikarhi ka nhweti ya Mhawuri 2014.
Milawu yi ta humesiwa yo sivela vatirhelamfumo na vayimeri va mfumo ku tirha bindzu na mfumo.
Leswi swi ta tiyisiwa hi ku tirha ko antswisiwa ka Rimba ro Andlala swa Timali, nsirhelelo lowu tiyisiweke wa vachayi va switswiriri na ku nyika mfumo vutshila eka tindzawulo ku va na vufambisi bya xiyimo xa le henhla xo tshinya.
Vaakatiko kulorhi,
Eka ntlhanu wa malembe lama landzelaka hi ya emahlweni ku aka Afrika wo antswa na misava ya vululami byo tala.
Afrika-Dzonga ri ta ya emahlweni ri seketela maendlelo ya mbango na ya tikonkulu ku hlamula ni ku ololoxa nkayakayo, ku tisa ku rhula na vuhlayiseki, ku tiyisisa nhlanganiso wa mbango, ku engeteleriwa swi nyawula eka bindzu ra matiko ya Afrika na ku rhangela nhluvuko wa Afrika wa nkarhi wo leha.
Leswi swi ta vula ku seketela no tirha swiboho swa Nhlangano wa Afrika na ku tlakusa mintirho ya swivumbeko swa wona.
Ha ha ta ya emahlweni hi kurisa Ntirhisano wa Dzonga-Dzonga hi ku tirhisa vuxirho na ku tirhisana na minhlangano na mintlawa ya le Dzongeni.
Nakambe hi ta ya emahlweni hi tlakusa vuxaka lebyi nga ta vuyerisa na matiko ya la N’walungwini.
Hi ta ya emahlweni hi entisa nhluvukiso wa ikhonomi, bindzu na xinghana xa vuvekisi na BRICS mayelana na Ntawa wa Vuhlanganisi wa BRICS hi Timhaka ta Ikhonomi na Bindzu.
Swirho swo hlonipheka,
Vayeni vo hlawuleka,
Mavuthu ya Vusirheleri ya Rixaka ya Afrika-Dzonga hi tinyungubyisa hi wona hikuva ma nghenelerile eka timixini to tisa ku rhula eka tikonkulu.
Ntirho lowu wu ta ya emahlweni naswona mfumo wu le ku languteni ko kuma switirhisiwa swa SANDF na matimba yo endla swo karhi mayelana na Tsalwa ra Vusirheleri leri ra ha ku sayiniwaka.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Ku yisa phurogireme leyi emahlweni Xandla xa Phuresidente na mina hi ta va hi hlangana na Vaholobye na Swandla swa Vaholobye ku kanela matirhelo ya ndzawulo yin’wana na yin’wana.
Holobye un’wna ni un’wana u ta sayina ntwanano wa matirhele na Phuresidente ku andlala leswi ndzawulo yin’wana na yin’wana yi nga ta swi endla ku fikelela phurogireme leyi.
Vaakatiko kulorhi
Siku ra 17 Khotavuxika ri fungha 22 wa malembe wu ku dlayeteriwa ka vanhu Boipatong eGauteng.
Loko hi languta endzhaku eka switori swin’wana swo susa misisi, hi tsundzuxiwa leswaku hi fanele ku va na xirhangana xo horisa ni ku aka rixaka ku tlula na khale.
Hi fanele ku ya emahlweni hi aka ntwanano wo tiyiselana na ndzivalelano, na leswaku hi lwa ni xihlawuhlawu xa muvala, ku chava vahlapfa na swin’wana swo kota sweswo.
Ku tirhisa mintlangu na mfuwo tani hi vuhlanganisi etikweni ra hina swi ta ya emahlweni eka theme leyi. Hi ta ya emahlweni hi khutaza vutivi bya Vumbiwa eswikolweni na ku vona leswaku vana va kula va ri na mavonele lamanene ya vutomi na rirhandzu ra tiko ra vona na vanhu va rona.
Hi ta ya emahlweni hi aka ndzhaka ya nkatsakanyo eka ntlhanu wa malembe lama landzelaka hi ku ka timonyumente na swikombiso swin’wana ku xixima tinhenha na tinhenhakazi ta ku lwa nyimpi ya ku tisa ntshuxeko na demokirasi leyi hi tiphinaka hi yona namuntlha.
Tani hi pfhumba ro tlangela 20 wa malembe ya ntshuxeko na demokirasi, tirhekodo ta 20 wa malembe, lembe leri tani hi ta masiku yo sungula ehofisini ta mufi khale ka Phuresidente Nelson Mandela ti ta rhurhiseriwa eka Tiarikiyoloji ta Rixaka.
Lembe leri ri ta vona ku longoloxiwa ka tirhekodo ta Foramu ya Mbulavurisano wa Mavandla-nyingi ya CODESA eka Rijistara ra Switsundzuxo swa Matiko.
Nhweti leyi taka tiko na misava swi ta fungha Siku ra Misava ra Mandela.
MaAfrika-Dzonga hinkwawo ma fanele ku nyikela 67 wa timinete hi siku ra 18 Mawuwani ku basisa Afrika-Dzonga, leyi nga nhlokomhaka ya lembe leri.
A hi sunguleni ku basisa lokukulu ka madorobankulu, madoroba, malokixi, miti, swikolo swa hina, hi sasekisa ndzhawu yin’wana na yin’wana ya tiko ra hina.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Phurogireme leyi yi kongoma ku endla Afrika-Dzonga ri va ndzhawu yo antswa eka hinkwerhu.
Hi khutaza maAfrika-Dzonga hinkwawo ku tirha na hina ku endla leswaku tiphurogireme ta hina ti tswala mihandzu leyinene.
Swin’we a hi yiseni Afrika-Dzonga emahlweni.
I nkomu.
Issued by: The Presidency
