MaAfrika Borwa a gešo ao a rategago,
Ke matšatši a 25 go tloga mola Afrika Borwa e thomišago ka go tswalela naga ka bophara ka maikemišetšo a go laola go phatlalala ga coronavirus.
E nyakile gore le be le tiišetšo le kgotlelelo tše kgolo.
E le baketše mohlako o magolo le go nyaka gore le šitelegeng kudu.
Ka se ke boeletša mantšu a gore, ke a le hlompha le go le leboga.
Leuba la coronavirus le šitišitše maphelo a lena le go senya ekonomi ya rena.
Bošoro bja yona bo tla tšwela pele go re hlasela mo dibekeng le dikgweding tše di tlago.
Leuba le le feleleditše ka tahlegelelo ya ka pela ya letseno go dikgwebo le go batho, la godiša bohloki le go oketša tlala.
Magato a tšhoganetšo le a go makatša ao re a tšerego go ditela go phatlalala ga baerase ye a be a tloga a hlokagala.
A re file sebaka sa go arabela bokaone go hlatloga ga diphetetšo tšeo re bego re ka se di efoge gore re kgone go boloka dikete tše masome tša maphelo.
Le ge e le gore go tswalela ga naga ka bophara go na le seabe seo se sa kgahlišego go ekonomi ya rena, ga se selo ge go bapetšwa le tshenyegelo ya masetlapelo go batho, go tša leago le go ekonomi ge coronavirus e ka phatlalala gareng ga batho ba rena e se ya lekolwa.
Bašomi ba tša mahlale ba kalafo le dingaka tša rena ba re botša gore re sa le magatong a mathomong a leuba le.
Ka ntle le dihlare tša kalafo tšeo di tiišeditšwego goba moeto wa thibelamalwetši, re swanetše re no tseba gore bothata bjo bo tla no tšwela pele go ba gona le mo dinakong tše di tlago.
Se bohlokwa seo re se beilego pele mo lebakeng le ke go tiišeletša ditsenogare tša rena tša maphelo tšeo di hlokalago go laola le go ditela bolwetši bjo le go boloka maphelo.
Go fihla mo lebakeng le, coronavirus e tšere maphelo a bonyane batho ba 58 ka nageng ya rena. Ye ke tahlegelo yeo ka moka ga rena re e llelago, ka ge re tseba bohloko le kgatelelo ya menagano yeo ba malapa a bona ba itemogetšego yona.
Go diteko tša go feta tše 126 000 tšeo di dirilwego, go utollotšwe gore batho ba 3 465 ba fetetšwe ke coronavirus.
Batho ba go feta ba dimilione tše pedi ba lekotšwe ka ditšhabeng go ralala le naga gomme, go bona, batho ba go feta ba 15 000 ba rometšwe go yo dirwa diteko.
Gotee le maitapišo a a maphelo a setšhaba go na le magato ao re a tšeago go šireletša maphelo, go tloša tlala le bohlaki le go bušetša ekonomi ya rena go kgolo.
Bošegong bja lehono, ke rata go le swara ka polelo mabapi le phetolo ya ekonomi le ya leago ka ga seemo se sa tšhoganetšo sa maphelo a lefase ka bophara.
Leuba le le nyaka phetolo ya ekonomi ye e lekanago le bogolo bja tšhitišo yeo bolwetše bjo bo e bakago.
Phetolo ya rena ya ekonomi e ka arolwa ka magato a mararo.
Kgato ya mathomo e thomile gare ga Hlakola ge re tsebiša gore leuba la coronavirus ke masetlapelo a bosetšhaba.
Se se akareditše magato a mehutahuta ka nepo ya go fokotša diabe tše mpe tša leuba le go dikgwebo, go ditšhaba le go batho.
Magato a a akareditše kimollo ya motšhelo, go lokollwa ga ditšhelete tša kimollo go masetlapelo, go reka ditlabelo tša maemo a tšhoganetšo, thekgo go meputso ka go diriša Sekhwama sa bao ba Lahlegetšwego ke Mešomo (UIF) le thekgo ya mašeleng go dikgwebopotlana.
Bjale mo lebakeng le re gare ka legato la bobedi ka phetolo mabapi le ekonomi ya rena ka nepo ya go bušetša sekeng ekonomi ya rena, go rarolla go phuhlama ka fao go fetišišago ga kabo le nyakego le go šireletša mešomo.
Bjalo ka karolo ya legato le, mo bošegong bjo re tsebiša lenaneo la kimollo ye kgolo ya tša leago le thekgo ya ekonomi ya R500 pilione, ye e bopago 10% ya Bolengkakaretšo bja Dithoto le Ditirelo (GDP).
Legato la boraro ke leano la ekonomi leo re tlago le tsenya tirišong gore re hlohleletše kgolo ya ekonomi ya rena ge naga ya rena e etšwa go leuba le.
Se bohlokwa go leano la kgolo ya ekonomi e tla ba magato ao re tlago a tšea ka nepo ya go hlohleletša nyakego le kabo ka go diriša ditsenogare tša go swana le lenaneo le legolo la kago ya mananeokgoparara, go phethagatša ka lebelo ga dipeakanyoleswa tša ekonomi, go fetoša ekonomi ya rena le go phethagatša magato ka moka ao a tlago hlohleletša kgolo ya ekonomi ye e akaretšago bohle.
Re tla ala se mo matšatšing ao a tlago.
Mo matšatšing a mmalwa ao a fetilego, re rerišane le bakgathatema bao ba fapafapanego.
Re kopane le ba kgwebo, bašomi le baemedi ba setšhaba ka go Lekgotla la Bosetšhaba la Tlhabollo ya Ekonomi le Bašomi (NEDLAC).
Re kopane le Ditonakgolo, Malekgotlaphethiši (di-MEC) le Dimeyara tša Ditoropokgolo le maloko a Lekgotlakeletšo la Mopresidente ka ga Ekonomi.
Go latela dikopano tše, Kabinete e ile ya lekodišiša ditšhišinyo tše di fapafapanego gomme ya phetha lenaneokimollo la tša leago le thekgo ya ekonomi leo le lego bohlokwa go legato la bobedi la phetolo ya rena ya ekonomi.
Se se akaretša:
Sa mathomo, ditekanyetšo tše di sego tša mehleng ka nepo ya go arabela coronavirus,
Sa bobedi, kimollo ya bohloki le kgatelelo go tša leago,
Sa boraro, thekgo ya dikhamphani le ya bašomi,
Sa bone, go bula leswa ga ekonomi ka magato.
Seabe sa coronavirus se nyaka ditekanyetšo tše e sego tša mehleng ka ga coronavirus – tše di ka bago R500 pilione – go lebiša methopo go lwantšha leuba le.
Se se tla akaretšwa go bea pele leswa tšhelete ye e ka bago R130 pilione ka ditekanyetšong tša rena tša bjale.
Ditšhelete tše dingwe ka moka di tla kgopelwa go methopo ya ka nageng, ya go swana le Sekhwama sa bao ba Lahlegetšwego ke Mešomo, le go tšwa go badirišani ba lefaseng ka bophara le go dihlongwa tša ditšhelete tša boditšhabatšhaba.
Go fihla mo lebakeng le, Panka ya Lefase, Sekhwama sa Ditšhelete sa Boditšhabatšhaba, Pankatlhabollo ye Mpsha ya BRICS le Pankatlhabollo ya Afrika di kgopetšwe tšhelete gomme di šomišana le Kgoro ya Ditšhelete ya Bosetšhaba ka ga dikgwebišano tše di fapafapanego tša thekgo ya mašeleng.
Tše dingwe tša dihlongwa tše di hlomile mananeo a thekgo ya mašeleng ao a ikemišeditšego go thuša dinaga tšeo di swanelago ke go rarolla mathata ao a tlišwago ke coronavirus a go swana le a rena.
Thekgo ye ya mašeleng e tla šomišwa, la mathomo, go thekgo ya phetolo ya maphelo mabapi le coronavirus. Tšhelete ye e ka bago R20 pilione e tla lebišwa go rarolleng maitapišo a rena a go lwantšha bolwetši bjo.
Ge e le gore re tlo kgona go laola tlhaselo ye e emetšwego ya bolwetši bjo le go netefatša gore motho yo mongwe le yo mongwe yo a hlokago kalafo o a e hwetša, re swanetše go aba tšhelete ye e tlogo šomišwa ka go tshenyegelo ya tlaleletšo go reka ditlabelo tša maphelo tša tšhireletšo ya batho go bašomi ba tša maphelo, go lekola setšhaba, go oketša bokgoni bja go dira diteko, mepete ya tlaleletšo ka dipetleleng tša lebakanyana tšeo di diretšwego leuba le, metšhene ya go thuša balwetši go hema, dihlare le bašomi.
Go tswalela naga ka bophara go bile le seabe seo se sa kgahlišego go letseno la mebasepala ka nako yeo nyakego ya yona e oketšegago.
Thekgo ya mašeleng ya tlaleletšo ya R20 pilione e tla abelwa mebasepala gore e fane ka kabo ya meetse ya tšhoganetšo, go sanithaesa dinamelwa tša bohle le mafelo ka fao go oketšegilego, le go aba dijo le madulo go bao ba hlokagao magae.
Dintlha ka ga se di tla tsebišwa ka ditekanyetšong tšeo di fetošitšwego tšeo di tlago alwa ke Tona ya Ditšhelete. Lefapha le lengwe le bohlokwa leo le hlokago tšhomišo ye kgolo ya ditšhelete ke la kimollo ya tlala le kgatelelo ya tša leago ka ditšhabeng tša rena go ralala le naga.
Le ge e le gore re hlomile magato a go šireletša meputso ya bašomi ka ekonoming ya semmušo le go katološa thekgo go dikgwebopotlana, dikgwebo tša magareng le tše nnyane (di-SMME), dimilione tša maAfrika Borwa ka ekonoming ye e sego ya semmušo le bao ba hlokago mešomo ba swara bothata go iphediša.
Bohloki le go se šireletšege dijong di gotše kudu mo nakong ya dibeke tše mmalwa.
Go fihlelela malapa ao a lego kotsing ka mo nageng, re tšere sephetho sa go fana ka thušo ya leago ya lebakanyana ya coronavirus ya dikgwedi tše tshela.
Re tla lebiša R50 pilione go imolla bao ba amegilego kudu ka lebaka la coronavirus.
Se se ra gore baholegi ba tšhelete ya thušo ya leago ba tla amogela R300 ya tlaleletšo ka Mopitlo gomme go thoma ka Phupu go fihla ka Diphalane ba tlo amogela R500 ya tlaleletšo kgwedi ye nngwe le ye nngwe.
Baholegi ba bangwe ba tšhelete ya thušo ya leago ba tla amogela R250 ya tlaleletšo ka kgwedi mo dikgweding tše di tlago tše tshela.
Godimo ga fao, tšhelete ya thušo ya Leago ye e kgethegilego ya Kimollo ya Masetlapelo mabapi le COVID-19 ya R350 ka kgwedi mo dikgweding tše di tlago tše tshela e tla lefša batho bao ba hlokago mešomo mo lebakeng le ebile ba sa amogele tšhelete efe goba efe ya thušo ya leago goba tefelo ya UIF.
Kgoro ya Tlhabollo ya Leago e tla fana ka dinyakwa tšeo di hlokegago gore motho a fihlelele le go dira dikgopelo tša thušo ye ya mašeleng.
Re lemogile gore go phatlalatšwa ga dijo ka mmušo ga se gwa lekana go fihlelela nyakego ye e tšweletšego go tloga mola leuba le le thomago.
Setheo sa Tšhireletšo ya Leago sa Afrika Borwa (SASSA) se tla re mo matšatšing a mmalwa sa tsenya tirišong lenaneo la go diriša theknolotši la go fana ka thušo ya dijo ka go diriša diboutšhara le diphetišetšo tša kheše go netefatša gore thušo e fihla go bao ba e hlokago ka lebelo le ka ntle le mathata.
Godimo ga fao, go phethagatša tlhokego ya ka pela, Kgoro ya Tlhabollo ya Leago e dirišana le Sekhwama sa Thekgo ya Naga, Mekgatlo yeo e sa Welego Taolong ya Mmušo (di-NGO) le mekgatlo ya setšhaba go fana ka diphuthelwana tša dijo tše 250 000 go ralala le naga mo dibekeng tše di tlago tše pedi.
Re tshwenywa kudu ke dipego tša gore batho ba go hloka nnete ba šomiša bošaedi kabo ya dijo le thušo ye nngwe go phethagatša maikemišetšo a bona a bomenetša.
Re ka se dikadike go netefatša gore bao ba dirago ditiro tšeo ba lebana le maatla a molao.
Le ge e le gore go na le ditsenogare tše mmalwa tšeo di šetšego di le gona ka mmušong go rarolla tlhokego ya mešomo go batho ba bantši kudu go fetišiša go swana le Lenaneo leo le Katološitšwego la Mešomo ya Setšhaba le lenaneo la mešomo ya baagi, mananeo a ga se a lekana.
Mathata a coronavirus a tla feletša ka gore batho ba bantši ba lahlegelwe ke mešomo ya bona.
Tšhelete ya tlaleletšo ya R100 pilione e tla beelwa thoko go šireletša mešomo le go hloma mešomo.
Go tloga mola go begwago ka seemo sa masetlapelo sa bosetšhaba tekano ya go feta kgwedi ye e fetilego, mmušo o hlomile magato a mehutahuta go thekga meputso ya bašomi le go thuša dikhamphani tšeo di lego mathateng. Ge letšatši la lehono le sobela, kholego ye e kgethegilego ya UIF mabapi le COVID-19 e lefile R1.6 pilione, gomme ya thuša dikhamphani tša go feta tše 37 000 le bašomi ba go feta 600 000.
R40 pilione e beetšwe thoko go ditefelo tša go thekga meputso go bašomi bao bengmešomo ba bona ba sa kgonego go lefa meputso ya bona.
Re tšwela pele go fana ka thušo – ka mokgwa wa dikadimo, ditšhelete tša thušo ya leago le peakanyoleswa ya dikoloto – go di-SMME, go beng ba di-spaza le go dikgwebo tše dingwe tšeo di sego tša semmušo.
Boleng bja thušo ye go fihla mo lebakeng le bo feta R100 milione.
Tšhelete ya tlaleletšo ya R2 pilione e tla abja go thuša di-SMME le beng ba di-spaza le dikgwebopotlana tše dingwe.
Lenaneo la Koporasetlhabollo ye e Ikemego (IDC) la go thekga dikhamphani go reka goba go tšweletša ditlabelo tša tšhireletšo tša maphelo le šomišitšwe mo dibekeng tše mmalwa tše di fetilego, gomme thušo ya mašeleng ya R162 milione e dumeletšwe go fihla mo lebakeng le.
Mekgwa ye mengwe ya thekgo e filwe bašomi ba tša bokgabo, baraloki ba dipapadi le bašomi ba tša sethekniki, gammogo le barwadi ba ditlakala le bakgathatema ka go mešomo ya setšhaba bao ba lego ka lefapheng la tša tikologo.
Ge magato a a fana ka kimollo ye e lego nyanyeng go dikhamphani le go bašomi ba bantši, go molaleng gore go na le tlhokego ye kgolo kudu ka ekonoming ka moka.
Ka fao re tla tsebagatša R200 pilione ya setlamo sa tiišetšo ya dikadimo ka go dirišana le dipanka tše kgolo, le Kgoro ya Ditšhelete ya Bosetšhaba le Panka ya Resefe ya Afrika Borwa (SARB).
Se se tla thuša dikgwebo ka tshenyegelo ya go sepetša kgwebo, go swana le tefo ya meputso, rente le tefelo ya baabi ba tšona.
Ka go legato la mathomo, dikhamphani tšeo di hwetšago letseno la ka fase ga R300 milione ka ngwaga di tla ba le maswanedi a go hwetša thušo ye.
Go emetšwe gore setlamo se se tla thekga difeme tša go feta tše 700 000 le bašomi ba go feta ba dimilione tše tharo mo nakong ye ye boima.
Dipanka tše mmalwa di ikemišeditše go tsenya tirišong lenaneo le pele ga ge kgwedi e fela.
Mmušo o šoma gape ka ga magato a thekgo ya tlaleletšo go mafapha ao a lego kotsing le ao a amegilego a go swana le intasteri ya dithekisi.
Godimo ga magato a bjale a kimollo ya motšhelo, re tlo tsebagatša gape maikhutšo a dikgwedi tše nne go ditefelo tša motšhelo wa dikhamphani mabapi le tlhabollo ya bokgoni, go akgofiša dipušetšotšhelete tša motšhelo wa VAT le titelo ya dikgwedi tše tharo ya go romela dingwalwa tša motšhelo le tefo ya mathomo ya motšhelo wa meši ya khapone.
Go thuša palo ye kgolo ya dikgwebo, mollwane wa nako ye e fetilego wa letseno la go se lefišwe motšhelo o a oketšwa go fihla go R100 milione ka ngwaga, gomme karolo ya tefelo ya PAYE ye e ka se lefišwego motšhelo e tla oketšwa ka 35%.
Dikgwebo tšeo di hwetšago letseno la go feta R100 milione ka ngwaga di ka dira dikgopelo thwii go Tirelo ya Metšhelo ya Afrika Borwa (SARS) gore e lebeledišiše maemo a tšona ka e tee ka e tee a go se di lefiše motšhelo go fihla mollwaneng wo itšego.
Ga go kotlo ye e ka fiwago ditefelo tša ka morago ga nako ge dikgwebo tše di ka laetša gore di ile tša amega gampe mo lebakeng le.
Balefamotšhelo bao ba abelago Sekhwama sa Thekgo ya Naga ba tla kgona go dira kleime go fihla go 10% ya tlaleletšo bjalo ka tšhelete ye e gogwago go letseno la bona leo le lefišwago motšhelo.
Ka moka magato a a kimollo ya motšhelo a swanetše go fana ka bonyane R70 pilione ya kimollo ya kheše goba ya ditefelothwii go dikgwebo le go batho.
Tona ya Ditšhelete o tla fana ka dintlha go tšwela pele mabapi le ditsebišo tša ka mo godimo le ditsebišo tše dingwe tša go amana le metšhelo.
Ge re phethagatša magato a, re ikemišeditše go netefatša gore basadi, bafsa le bagolofadi ba hweditše šedi le thekgo tše di kgethegilego.
SARB le yona e tsentše letsogo gabohlokwa go thekga ekonomi ka boyona.
Go sepelelana le ditaelo tša Molaotheo, e fokoditše kelo ya kadimo ka dintlha tša motheo tše 200, gomme ka go realo ya lokolla R80 pilione go tsena ka ekonoming ka boyona, gomme ya tšea magato a mangwe go fana ka kheše ya tlaleletšo ka lenaneong la ditšhelete.
Dipanka tše mmalwa tša kgwebo le dikhamphani tša inšorentshe le tšona di thušitše matsapa a kimollo ya ekonomi ka, gareng ga tše dingwe, go ditela goba go fokotša tefelo ya ditolemente, go fana ka kimollo ya dikoloto, le go fetišetša pele ditšhelete tšeo di lefelwago panka go bao ba hwetšago tšhelete ya thušo ya leago.
Lekala la bone leo Kabinete e tšerego sephetho ka ga lona ke go bula leswa ga ekonomi ka magato.
Re tlo latela mokgwa wo o beakantšwego go ya ka go efoga dikotsi gore re boele go tiragatšo ya ekonomi, ka go realo re lekanya tlhokego ye e tšwelago pele ya go fokotša go phatlalatšwa ga coronavirus le tlhokego ya go dira gore batho ba boele mešomong.
Ka ge ke boletše mo nakong ye e fetilego, ge re ka fediša go tswalela ga naga ka pela kudu goba ka lebelo kudu, re ipea kotsing ya gore bolwetši bjo bo tla fetela batho ba bantši ka fao go sa laolegego.
Ka fao re tlo latela mokgwa wa magato wa go boela ekonoming, wo o hlahlwago ke bohlatse bjo bokaone bja tša mahlale bjo bo hwetšagalago, go fediša dikiletšo gannyanegannyane tša tiro ya ekonomi.
Ge re dira seo, re tšwela pele go se tekateke ka sephetho sa rena sa go laola go fetetšwa ga baerase ye.
Ka fao re tla swanela ke go dira se ka pela le ka go lebelela seemo mo dibekeng le dikgwedi tše di tlago, gomme re arabele seemo ka ge se hlaga.
Ka Labone, ke tlo fa setšhaba polelo ka ga magato ao a tlago tšewa ka morago ga go tswalela naga ka bophara ka nepo ya go bula ekonomi leswa.
Mathata a a ka se be a sa ruri, gomme letšatši le tlo tla fao e lego gore magato a ga a sa hlokega.
Go fihla ge nako yeo e fihla, le ge go le bjale, re swanetše go netefatša gore batho ba rena ka moka ba hwetša thekgo ya maleba. Bogolo bja lenaneo le la kimollo ya tšhoganetšo ga se bja ka bja bonwa mo nakong ye e fetilego.
Bo laetša gore re ka se emiše maitapišo afe goba afe, goba tshenyegelo efe goba efe, ka maikemišetšong a rena a go thekga batho ba rena le go ba šireletša go kwešobohloko.
Re tla dira – ebile re swanetše go dira – se sengwe le se sengwe go boela seemong sa tlwaelo go tšwa go mathata a a setho, a tša leago le a ekonomi.
Naga le lefase leo re dulago go tšona di ka se tsoge di swane le peleng.
Ga se ra ikemišetša fela go bušetša ekonomi ya rena fao e bego e le gona pele ga leuba la coronavirus, eupša re ikemišeditše gape le go hloma ekonomi ye mpsha ka seemong se seswa sa lefase ka bophara.
Leano la rena la tša ekonomi go tšwela pele le tla nyaka selekane se seswa sa setšhaba gareng ga bakgathatema ka moka – e lego dikgwebo, bašomi, setšhaba le mmušo – go beakanya ekonomi le go fihlelela kgolo ye e amago bohle.
Go aga go tirišano ye e hlomilwego gareng ga badirišani ba setšhabeng ka moka mo nakong ye ya mathata, re tla akgofiša dipeakanyoleswa tša makala tšeo di nyakegago go fokotša tshenyegelo ya go dira kgwebo, go tšwetša pele go reka dithoto tša ka nageng le go hloma diintasteri ka nageng, go beakanya leswa dikgwebo tša mmušo le go maatlafatša lekala leo e sego la mmušo.
Re tla hloma selekane sa phetošo ya ekonomi ka fao go tseneletšego seo se netefatšago gore go ba le ditšwetšopele tša maemo a basadi ka ekonoming, a bafsa le a bagolofadi, le ao a netefatšago gore ditoropo tša rena, metse le dinagamagae ke mafelo ao a kgathago tema ka mafolofolo ka ekonoming.
Ekonomi ya rena ye mpsha e swanetše go thewa go go se tšeye lehlakore, go maatlafatšo, go toka le go tekatekanyo.
E swanetše go šomiša mothopo o mongwe le o mongwe, bokgoni bjo bongwe le bjo bongwe le boitlhamelo bjo bongwe le bjo bongwe bjo re nago le bjona ge re direla setšhaba sa naga ye.
Ekonomi ya rena e mpsha e swanetše e swanetše go bula mafulo a maswa le go fana ka dibaka tše diswa.
Mo kgweding ye e fetilego, maAfrika Borwa a bulelane dipelo tša bona.
Le ka nako ye fao tšhitelego yeo ye kgolo e nyakwago go rena, re lebeletše bokamoso bjo bokaone ka kholofelo.
Le ge re ikhwetša nakong ya mathata a magolo, le ge ditšhitelego tše kgolo di nyakega, le ge re sa dumelele go ntšha mahlo dinameng ga rena go fokotšega, re lebeletše bokamoso bjo bokane.
Ke na le tshepo go maatla le kgotlelelo ya maAfrika Borwa a tlwaelo, bao ba laeditšego nako le nako – ka historing ya rena – gore ba kgona go lebana le ditlhohlo.
Re tla boela sekeng.
Re tla fenya.
Re tla atlega.
A Modimo a boloke Afrika Borwa a šireletše setšhaba sa yona.
Ke a leboga.
