Tshiṱatamennde nga ha muṱangano wa Khabinethe wa dzi 22 Fulwi 2016

1. U thomiwa ha mbekanyamushumo dza ndeme dza muvhuso

1.1. Khabinethe yo amba nga ha mivhigo ya mvelaphanḓa ya kotara ya vhuṋa ya u thomiwa ha Mbekanyamushumo ya Nyito ya muvhuso (PoA) na mvelelo. Muvhuso u khou bvela phanḓa u tandulula khaedu na u dzhenelela kha u vala magake kha u thomiwa ha PoA.

Muvhuso u na fulufhelo uri u kha nḓila ya khwine ya  u shuma ya Muhanga wa Maano wa Tshifhinga tsha Vhukati, Pulane ya Mbuno dza Ṱahe na u swikelela Bono 2030 ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP).

Vha Vhudavhidzani ha muvhuso (GCIS) vha khou pfananya u vhigela murahu nga kha u amba na vhanyanḓadzamafhungo u itela uri lushaka lu ḓivhe zwi no khou itea.

1.2. Khabinethe i ṱanganedza mvelelo u bva kha Tshigwada tsha Mushumo tsha Vhashumi tsha Muphuresidennde, tshe tsha ṱangana nga dzi 21 Fulwi 2016 u amba nga ha ikonomi na maṅwe mafhungo a ikonomi ya matshilisano.

Muṱangano wo tendelana u khwaṱhisa u ḓikumedzela hawo kha u shumisana u itela u kunda khaedu dzine Afrika Tshipembe ḽa khou ṱangana nadzo u fana na zwe zwa itwa ngei murahu. Ri fanela u fhaṱa kha vhuḽedzani na vhuthihi he ha fhaṱwa nga 2008 musi vhaḽedzani vha zwitshavha vha tshi swikelela thendelano i tsireledzaho vhashumi kha mutsiko wa ikonomi ya ḽifhasi. Muṱangano wo swikelela uri hu tea u vhewa phanḓa u tsireledza mishumo, u sika mishumo ya khwine – zwihulusa kha vhaswa – na u khwinisa nyimele dza mishumoni dza vhashumi vhoṱhe u itela u sika matshilo a khwine a vhoṱhe.

Samithi ya Mishumo yo pulanwaho nga muvhuso na vhashumi i ḓo tendela maAfrika Tshipembe u haseledza uri hu nga sikwa hani mishumo na u alusa ikonomi yashu kha kilima ya mutsiko wa ikonomi ya zwino.

1.3. Khabinethe yo ṱahisa u ṱanganedza hayo nahone i livhuwa maAfrika Tshipembe vhoṱhe vhe vha ṱhonifha na u dzhia tshifhinga tshavho u ṱhonifha Anivesari ya vhu40 ya u vutshela muvhuso ha Soweto, zwine zwa sumbedza vhuhali ha nndwa dza vhaswa vha 1976. Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka ḽo pembelelwa fhasi ha thero “Vhaswa vha Isa Afrika Tshipembe Phanḓa”.

U pembelela ha lushaka, he ha rangwa phanḓa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ngei tshiṱediamu tsha Orlando nga dzi 16 Fulwi, ndi huṅwe ha mitambo ye ya farwa u mona na shango ḽashu u itela u ṱhonifha vhufa ha murafho wa 1976.

Muvhuso u khou khwaṱhisedza kha vhaswa vhashu uri nndwa ya u lwela u swikelela pfunzo ya vhoṱhe hu kha ḓivha zwithu zwo vhewaho phanḓa nga muvhuso. Muvhuso a u nga aweli u swika u tshi swikelela tshipikwa itshi sa zwe zwa bulwa kha Thendelanomviswa ya Mbofholowo nahone zwo kuvhatedzwa ngomu ha Mulayotewa  wa Pfanelo ngomu ha Ndayotewa, ine ṋaṅwaha yo fara miṅwaha ya 20 u bva tshe ya ṱanganedzwa.

Mbekanyamushumo ine ya khou bvela phanḓa ṅwedzi woṱhe i na vhurangeli ho fhambanaho nga muvhuso, mabindu na zwitshavha kha u alusa mafhungo a vhaswa nga kha nyito dzo fhambanaho.

1.4. Afrika Tshipembe ḽo vha ṋemuṱa wa khwine kha Samithi ya Ḽifhasi ya Ṅwaha ya Foramu ya Thundu dza Vharengi ya vhu60 (CGF), ye ya ambiwa nayo nga Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa. Izwi zwi khwathisa u bvelela ha dzhango ḽashu sa maraga wa vharengi une wa sumbedza zwikhala zwiswa.

Afrika Tshipembe, nḓowetshumo ya vharengi vha thundu ndi yone ine ya langa nyaluwo ya ikonomi. Vhupo ha mabindu a shango ḽashu ho dzika, vhu na manyanyu nahone ho tea kha u engedzwa ha mbambadzo na vhubindudzi. Vhabindudzi vhapo na vha dzitshakhatshakha vho tsireledzwa nga milayo yo teaho.

Khamphani dzo fhambanaho dza Afrika Tshipembe na dza mashangoḓavha dzine dza vha miraḓo ya CGF dzi khou vhambadza na u bindudza Afrika Tshipembe, dzi tshi shela mulenzhe kha nyaluwo ya ikonomi na u sika mishumo.

1.5. Thendelano ya mbambadzo ntswa ye ya sainwa nga Minisiṱa wa Mbambadzo na Nḓowetshumo Vho Rob Davies na European Union (EU) yo ṱanganedzwa. Izwi zwi ḓo vhona vhunzhi ha zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe zwi tshi vhambadzelwa seli ngei Yuropa. Afrika Tshipembe khathihi na Botswana, Lesotho, Mozambique, Namibia na Swaziland ḽo saina Thendelano ya Vhuḽedzani ha Ikonomi (EPA) ye ya ambedzaniwa ngayo na EU.

EPA i ṋetshedza zwikhala zwa tswikelelo ya mimaraga yo khwinifhadzeaho kha zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe, hu tshi katelwa na u khwinisea huhulu kha veini na tswikelelo ya mimaraga miswa ya swigiri na ethanol. Fhasi ha thendelano ntswa, veine dza Afrika Tshipembe dzi sa badeli mithelo dzi vhambadzelwaho EU dzi khou lavhelelwa u aluwa kavhili. Milayo ya Vhubvo ha zwiambaro na yone yo leludzwa nahone zwi ḓo ṱuṱuwedza mbambadzo ya zwiambaro zwa Afrika Tshipembe kha EU.

EPA i khou dzhena maimoni a thero ya mbambadzo kha Thendelano ya Nyanḓano na Mveledziso ya Mbambadzo, yo sainwaho nga 2000, vhukati ha EU na Afrika Tshipembe. Thendelano i dovha hafhu ya ṋetshedza tsireledzo ya zwisumbi zwa ḓivhavhupo ya Afrika Tshipembe ine ya katela zwihulusa madzina a veine ya Afrika Tshipembe, Rooibos, Honeybush na nngu dza Karoo.

1.6. Vhubindudzi ha R500-miḽioni ya senthara ya vhutumbuli ngei Johannesburg nga khamphani khulu ya United States, General Electric (GE), ho ṱanganedzwa nahone ndi tsumbo ya uri Afrika Tshipembe na dzhango ḽashu ndi fhethu hune mashango a nga bindudza. Izwi ndi lwa vhufumi ḽifhasini he khamphani iyi ya thoma senthara nahone ndi ya u thoma Afrika. Tshifhaṱo itshi tshi dovha hafhu tsha vha Ofisi khulwane dza Ndondola mutakalo ya GE, tshine tsha sumbedza thekinoḽodzhi dza fhambanaho dza ndondola mutakalo. Izwi zwi sumbedza u ḓikumedzela ha tshifhinga tshilapfu ha GE kha dzhango na kha u wana thandululo dza vhutumbuli kha themamveledziso ya Afrika na thaidzo dza ndondola mutakalo.

Ndivho ya senthara ndi u engedza fulufhelo ḽa mabuḓo a dzhiinzhiniyara dzi fhiraho 100 vha bvaho kha miṱa ina tsikeledzwa kale ya vhushai. Tshikhala tsho ṋetshedzwa hafhu u itela thandela dza tshumisano na thandululo ya mutheo na Transnet ine i kha vhuḽedzani na GE kha thandela dza zwiporo dzo fhambanaho dzapo. Senthara i tama hafhu u tikedza mveledziso ya mabindu maṱuku ane a nga kona u thusa mimaraga ya fhano hayani khathihi na mimaraga ya GE ya ḽifhasi. Khabinethe i ita khuwelelo kha dziṅwe khamphani khulwane u edzisa tsumbo yo itwaho nga GE.

1.7. Khabinethe yo ṱanganedza u fhedzwa ha luṱa lwa u thoma lwa Phakha ya Nḓowetshumo ya Botshabelo yo vusuludzwaho ngei Free State, ye ya rwelwa ṱari nga Minisiṱa Vho Davies.
Luṱa lwa u thoma lwa mvusuludzo lu katela u khwinifhadzwa ha themamveledziso ya tsireledzo, luhura, mavhone a zwiṱaraṱani na ṱhoḓea dza muḓagasi dza shishi nga mutengo wa R24 miḽioni. Izwi ndi tshipiḓa tsha R189 miḽioni yo bindudzwaho kha u kuvhatedza phakha dza rathi dzo vhewaho phanḓa dzi re na vhuṱumani na Pulani ya Nyito ya Mbekanyamaitele ya Nḓowetshumo (IPAP). Phakha ya Nḓowetshumo ya Botshabelo i ḓo sika mishumo u itela vhathu vha Botshabelo na fhethu ha tsini, u ṱuṱuwedza nḓowetshumo na nyaluwo ya mabindu maṱuku na dzikoporasi, u kunga vhubindudzi na u ṱuṱuwedza vhubveledzi.

1.8. Kha phindulo ya ṱhoḓea ya maḓi ya Masipala Wapo wa Moqhaka, Khabinethe yo ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Mushumo wa u Kunakisa Maḓi o no Shumaho a Kroonstad nga Minisiṱa wa Maḓi na Vhuthathatshili, Vho Nomvula Mokonyane.

Vhupo uhu ho kwameswa nga gomelelo ḽa zwino nahone nyimele ya maḓi yo swika kha tshiimo tsha shishi. Thannge dza maḓi dzo ṋetshedzwa nahone ndingo dza tshifhinga tshipfufhi na tsha vhukati dzi katela u vhora maḓi na mvusuludzo ya migodi ya maḓi ngei Kroonstad u engedza nḓisedzo ya maḓi.

1.9. Muphuresidennde Vho Zuma vho dzhenela Samithi Zwayo ya vhurathi ya Muṱangano wa Dzitshakha wa dzingu ḽa Great Lakes (ICGLR) fhasi ha thero: “U engedza kuthomele ku bveledzaho kwa Thendelano na Phurothokholo u itela demokirasi yo dzikaho ya Dzingu ḽa Great Lakes”. Samithi yo haseledza, vhukati ha maṅwe mafhungo, maimo a polotiki na tsireledzo kha Dzingu ḽa Great Lakes hu tshi katelwa na Tshipembe ha Sudan, Burundi, Riphabuḽiki ya Demokirasi ya Congo na Riphabuḽiki ya Vhukati ya Afrika, nahone muvhigo wo fhelelaho wa samithi ya ICGLR u ḓo kumedzwa ngei kha Samithi ya Mbumbano ya Afrika (AU). Muphuresidennde Vho Zuma vha ri hu na fulufhelo ḽa u engedzea ha uri mafhungo a kale a khuḓano na u sa vha na vhudziki kha Dzingu ḽa Great Lakes a ḓo tandululea.

1.10. Tshikimu tsha Thikhedzo ya Masheleni ya Matshudeni tsha Lushaka (NSFAS) tsho lambedza matshudeni a pfunzo ya nṱha a fhiraho 1.7 miḽioni u bva tshe tsha thomiwa. Tshikimu tshi ṋetshedza thikhedzo ya masheleni kha matshudeni vha bvaho miṱani i shayaho na vhashumaho. U vhona uri izwi zwi khou itwa nga nḓila i vhuedzaho, NSFAS i kuvhanganya u badela murahu ha khadzimiso dza matshudeni. Mbadelo idzi dzi vhona uri tshikimu tshi na masheleni are hone u itela mirafho iḓaho ya matshudeni. Izwi zwi ṱuṱuwedza u swikelela, u bveledza kha pfunzo ya vhupfumbudzi ha nṱha na ha magudedzi, hu tshi swikelelwa zwipikwa zwa Afrika Tshipembe zwa mveledziso ya vhashumi vha lushaka.

Khabinethe i ṱuṱuwedza vhathu vhothe vho vhuelwaho nga NSFAS vhane vha khou shuma u kwama ofisi dza NSFAS uri vha thome u badela khadzimiso dzavho dza NSFAS. Ndi vhuḓifhinduleli havho u shela mulenzhe kha u thusa vhaṅwe matshudeni vhane na vhone vha na ṱhoḓea ya thikhedzo ya masheleni.

2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe

2.1. Khabinethe yo toololelwa nga ha vhurangeli ha inthanethe vhune vhu nga shumiswa u khwinisa ndangulo ya mafhungo, vhu vhidzwaho Digital Object Architecture (DOA).

Khabinethe yo tendela u isa phanḓa vhubindudzi kha mveledziso na tshumiso ya vhurangeli ha DOA na uri Afrika Tshipembe ḽi vhe Mulauli Muhulwane wa vhuṱumani ha DOA ha ḽifhasi. Thekhinoḽodzhi iyi i shela mulenzhe u ya kha u swikelela zwipikwa zwa NDP nga u engedza u kona ha muvhuso u wana thandululo dza vhutumbuli kha khaedu dzo ṱanḓekanaho. I dovha ya engedza nḓisedzo ya tshumelo nga kha mbekanyamushumo dzi fanaho na e-government na tsireledzo ya inthanethe. Zwivhuya zwa u shumisa DOA kha u langula mafhungo zwi ḓo aluwa zwa fhaṱa u konadzea huswa hapo kha thekhinoḽodzhi ya inthanethe na u bveledza thandululo ya mbekanyamushumo dza khomphyutha dzo ḓisendekaho kha Open-Source Software. Izwi zwi ḓo shela mulenzhe kha u bveledza nḓowetshumo ya mbekanyamushumo dzapo na u khwinisa sisiṱeme ya ndangulo ya mafhungo na mbuelo ya mbambadzelannḓa. Zwiṅwe zwivhuya ndi zwa uri DOA i a shumisea na vhunzhi ha zwithu zwa inthanethe zwire hone. Izwi zwi ḓo konisa muvhuso u fhungudza kha mbadelo dzi dovhololaho dza sisiṱeme dza mbekanyamushumo dza khomphiyutha.

2.2. Nga murahu ha khumbelo u bva kha Khomishini ya AU, Khabinethe yo tendela uri Afrika Tshipembe ḽi vhe ṋemuṱa wa Foramu ya Vhuvhusi ha Inthanethe Afrika (IGF) nga Tshimedzi 2016. Vhuvhusi ha inthanethe vhu katela mafhungo a polotiki na matshilisano o fhambanaho. Izwi zwi katela u shela mulenzhe kha ikonomi ya inthanethe, ndaka ya muhumbulo, tsireledzo ya inthanethe na tshidzumbe na u kona u swikelela zwishumiswa zwa ndeme zwa thekinikhala, u fana na ḓiresi dza inthanethe dzine dza ita uri tshumelo ya inthanethe i konadzee.

U vha ṋemuṱa wa IGF ya Afrika zwi ṋea Afrika luvhanḓe lwa u bveledza maano a u shela mulenzhe kha ikonomi ya inthanethe ya ḽifhasi ine ya vha ya ndeme kha mveledziso ya ikonomi ya Afrika. Zwazwino ikonomi ya inthanethe i nga vha i henefha kha R59 biḽioni Afrika Tshipembe.

Foramu i ṋetshedza hafhu luvhanḓe mivhuso ya Afrika u vhea adzhenda ya u ṱanganedza maimo mathihi kha vhuvhusi ha inthanethe. Izwi zwi tevhela mvelelo u bva kha Samithi ya Ḽifhasi ya Buthano ḽa Guṱe ḽa Vhuthihi ha Dzitshakha nga ha Tsedzuluso ya Maimo a Nṱha a Tshitshavha tsha Mafhungo nga Nyendavhusiku 2015. Izwi zwi khwaṱhisedza hafhu Nḓivhadzo ya Tunis, ya uri Vhuvhusi ha Inthanethe ndi tshishumiswa tsha ḽifhasi tshine tsha fanela u langulwa nga nḓila nnzhi, zwi khagala nahone nga maitele a demokirasi, hu na u dzhenelela ha vhoṱhe vhakwameaho. Mivhuso ya Afrika i ḓo wana hafhu tshifhinga tsha u amba nga ha zwipiḓa zwa ndeme zwa Inthanethe hu tshi itelwa u ṱuṱuwedza u phaḓaladza hu eḓanaho na tshumiso ya zwishumiswa zwa Inthanethe.

3. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa

3.1. Ṋamusi, nga dzi 23 Fulwi 2016 Muphuresidennde Vho Zuma vha khou dalela Mbekanyamushumo ya Vulindlela ya Maitele a u Khwinifhadza Nnḓu dza Vhathu vha Mahayani (EPHP) ngei kha Masipala Wapo wa Umsunduzi kha ḽa KwaZulu-Natal u pembelela u ṋetshedzwa ha nnḓu dzi fhiraho miḽioni nṋa na magavhelo u bva tshe demokirasi yashu ya bebwa nga 1994.

Ngei KwaZulu-Natal, muvhuso wo ṋetshedza nnḓu na magavhelo zwi fhiraho 700 000 hu tshi katelwa na yuniti dza 12 000 kha Thandela ya Dzinnḓu dza Mahayani ya Vulindlela dze dza fhaṱwa nga kha EPHP. EPHP ndi maitele ane vhavhuelwa vha dzhenelela kha u dzhia tsheo kha maitele a nnḓu na tshibveledzwa, nahone vha shela mulenzhe kha u fhaṱa nnḓu dzavho.

3.2. Muphuresidennde Vho Zuma vha ḓo ya Madaloni a Tshiofisi kha ḽa France vhukati ha dzi 10 na dzi 12 Fulwana 2016, sa tshipiḓa tsha u isa phanḓa u khwaṱhisa vhushaka vhukati ha mashango aya mavhili.

Nga tshifhinga tsha madalo nga dzi 12 Fulwana 2016, Muphuresidennde vha ḓo dzhenela mushumo wa miṅwaha ya ḓana wa tshihumbudzo tsha Nndwa ya Delville Wood ine yo vha Nndwa ya Ḽifhasi ya u thoma he vhunzhi ha maAfrika Tshipembe vha lozwa matshilo avho.

Zwenezwi tshihumbudzo tsha Delville Wood tsho kumedzelwa masolwe a Afrika Tshipembe, mbekanyamaitele dza muvhuso wa tshiṱalula nga tshifhinga tshawo wo khethulula maAfrika Tshipembe vha vharema vhe vha lovha nga tshifhinga tsha nndwa ngeno vhatshena ngavho vho vhulungwa afha Tshihumbudzoni tsha Delville Wood.

Tshihumbudzo itshi tshi khou itwa tshanduko dza ndeme dzine dza ḓo sumbedza mushumo wa ndeme wo itwaho nga maAfrika Tshipembe vha vharema kha nndwa ya u Thoma na ya Vhuvhili ya Ḽifhasi na u vha ṋetshedza ṱhonifho yo teaho. Nga zwenezwo, Muphuresidennde vha ḓo sumbedza ṱhonifho kha maswole a vharema ngei Arques-la-Bataille.

3.3. Muphuresedennde Vho Zuma vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe u ya kha Dzulo Zwaḽo ḽa vhu27 ḽa Buthano ḽa AU, ḽine ḽa ḓo vha hone u bva dzi 13 u swika dzi 17 Fulwana 2016 ngei Kigali, kha ḽa Rwanda. Samithi iyi i ḓo farwa fhasi ha thero: “2016 Ṅwaha wa Afrika wa Pfanelo dza Vhathu ho sedzeswa Pfanelo dza Vhafumakadzi.” Ṅwaha wa 2016 ndi wa ndeme kha adzhenda ya vhafumakadzi ya nyeḓanyiso ya mbeu na u maanḓafhadzwa ha vhafumakadzi kha dzhango na kha ḽifhasi. Kha dzhango ḽashu, ndi anivesari ya vhu30 ya u thoma u shumiswa ha Thendelanomviswa ya Afrika nga ha Pfanelo dza Vhathu nga 1986 na u thomiwa ha ḽiga ḽa vhuvhili ḽa Miṅwaha ya fumi ya Vhafumakadzi vha Afrika 2010-2020. Ḽifhasini, 2016 hu pembelelwa miṅwaha ya 36 u bva tshe ha ṱanganedzwa Buthano ḽa UN nga ha u Fheliswa ha Tshaka dzoṱhe dza Tshiṱalula tsha Vhafumakadzi na anivesari ya vhu21 ya Mulevho wa Beijing na Luvhanḓe lwa Nyito, zwine zwa vha zwa ndeme kha mbekanyamaitele ya ḽifhasi nga ha nyeḓanyiso ya mbeu. Ṱhoho dza Mivhuso dzi ḓo dzhiela nṱha muvhigo wa Khoro ya Tsireledzo na Mulalo ya AU nga ha nyimele ya mulalo Afrika. Hafhu, samithi i ḓo dzhiela nṱha na u tendela mugaganyagwama wo kumedzwaho wa AU wa 2017.

3.4. Muphuresidennde Vho Zuma vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha muvhuso wa Afrika Tshipembe u ya kha Samithi i Songo Ḓoweleaho ya Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Tshipembe ha Afrika (SADC) tsha Double Troika, ine ya ḓo farwa ngei Gaborone, Riphabuḽiki ya Botswana nga dzi 28 Fulwi 2016. Samithi yo lavhelelwa u sedza nyimele ya polotiki na tsireledzo kha dzingu ḽa SADC, zwihulusa ho sedzeswa nyimele ya Muvhuso wa Lesotho.

3.5. Shango ḽashu ḽo ḓiimisela u vha ṋemuṱa wa Muṱangano wa Aids wa Ḽifhasi wa Dzitshakha wa vhu21 u bva nga dzi 18 u swika dzi 22 Fulwana 2016 ngei Sentharani ya Miṱangano ya Dzitshakha ya Inkosi Albert Luthuli ngei Durban. Mathomo a muṱangano uyu ndi tshiḓakaṅwe na Ḓuvha ḽa Dzitshakha ḽa Vho Nelson Mandela nga dzi 18 Fulwana.

MaAfrika Tshipembe vha khou ṱuṱuwedzwa u anetshela nganea yashu na u sumbedza gundo ḽine ra vha naḽo ḽavhuḓi fhano Afrika Tshipembe u bva tshe ha vha na Muṱangano wa AIDS wa Dzitshakha we wa farwa Durban nga 2000.

Afrika Tshipembe ḽo bindudza zwihulu kha phindulo yaḽo ya AIDS miṅwahani ya rathi yo fhiraho, zwe zwa vhanga mbekanyamushumo khulwanesa ya dzilafho ḽa HIV ḽifhasini, ye ya thusa matshilo a dzimiḽioni na u engedza matshilo a vhathu.

Zwiṅwe zwo swikelelwaho zwi katela fulo ḽa u Lingwa na Vhueletshedzi ha HIV (HCT) ḽe ḽa linga maAfrika Tshipembe vhulwadze ha HIV na AIDS vha miḽioni dza 18 nga tshifhinga tsha miṅwedzi ya 18, ngeno vha miḽioni dza 10 vha tshi itwa ndingo ṅwaha muṅwe na muṅwe. Mpfu dzi re na vhushaka na vhulwadze ha AIDS Afrika Tshipembe dzo tsa u bva kha 320 000 nga 2010 u ya kha 140 000 nga 2014, na u pfukiselwa ha HIV u bva kha mme u ya kha ṅwana ho fhungudzea u bva kha 70 000 wa vhana nga 2004 u ya kha fhasi ha 7 000 nga 2015.

Lufhia (TB) ndi tshiṱumanyi tsha ndeme, naho mpfu dzo vhangwaho nga TB dzo tsa u bva kha 70 000 nga 2009 u ya kha fhasi ha 40 000 nga 2014. TB i kha ḓi vha vhulwadze vhu vhulahesaho kha malwadze oṱhe a phirela shangoni ḽashu na ḽifhasini. Muvhuso wo kona u ṱola zwigidi zwa vhathu kha sekithara dza vho ṱaneaho vha tshumelo ya vhululamisi, migodini na zwitshavha zwa migodini.

Mbekanyamushumo ya tsireledzo i dovha ya vhea phanḓa vhasidzana na dzikhomba vha miṅwaha ya 15 u swika kha 24 nahone ndivho yayo ndi ya u fhungudza u kavhiwa; u fhungudza u ḓihwala mivhilini ha vhaswa; u fhungudza vhudzekani na pfudzungule dzo ḓisendekaho kha mbeu; u dzudza vhasidzana tshikoloni u swika kha maṱiriki; na u engedza zwikhala zwa ikonomi kha dzikhomba u itela u lingedza u vha tinyisa kha maduna mahulwane.

3.6. Muvhuso zwazwino u khou sedza Vhege ya Tshumelo ya Tshitshavha u thoma nga dzi 22 na dzi 26 Fulwi 2016, zwine zwa vha tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya muvhuso ya Batho Pele (Vhathu Phanḓa). U ṱuṱuwedzwa ha mikhwa yavhuḓi, mafulufulu na u ḓihudza kha vhashumi vha muvhuso zwi ṱuṱuwedza mvelele ya u ṋetshedza tshumelo ya maimo a nṱha.

Muvhuso wo dzhiela nṱha uri ṋamusi, nga dzi 23 Fulwi 2016 ndi Ḓuvha ḽa Tshumelo ḽa Tshitshavha ḽa Afrika, ḽine ḽa ṱuṱuwedza zwipiḓa zwo fhambanaho zwa muvhuso uri zwi shumisane na u shumiswa zwavhuḓi zwishumiswa zwa muvhuso zwi so ngo andaho u itela mvelelo dzo khwinifhadzeaho.

Khabinethe i ṱuṱuwedza vhashumeli vha muvhuso uri vha vhe phanḓa kha nḓisedzo ya tshumelo ya shango na u shumisa vhege iyi u tandula nḓila dza vhutumbuli u itela u ṋetshedza tshumelo kha maAfrika Tshipembe.

3.7. Khabinethe i ṱanganedza tsheo yo dzhiwaho nga Bodo ya Mikano ya Masipala u vha ṋemuṱa wa muṱangano nga ha Khwiniso ya Tshikhala na Mikano nga dzi 23 na dzi 24 Fulwi 2016. Muṱangano u ḓo katela vhurumelwa u bva mihashoni ya muvhuso, mimasipala, khathihi na maṅwe mashango.

Muṱangano u ṋetshedza luvhanḓe lune khalwo nyambedzano nga ha mikano, zwihulusa mafhungo a tshanduko dza mikano na u shela mulenzhe ha tshitshavha. Maipfi a zwitshavha ndi a ndeme kha maitele aya nahone nungo dzoṱhe dza u vhona uri u shela uhu ha mulenzhe nga vhathu vhanzhi ho katelaho ho ṱanganedzwa.  

3.8. U bva Ḽavhuṱanu, ḽa dzi 1 Fulwana 2016, vhabadeli vha mithelo vha nga thoma lwa tshiofisi u ḓadza na u kumedza fomo dza mithelo yavho ya mbuelo dza 2016. Khalaṅwaha ya Mithelo yo aluwa u vha vhuḽedzani ha ndeme vhukati ha muvhuso na vhabadeli vha mithelo vhane vha shela mulenzhe kha mbuelo ya shango ḽashu. I sumbedza vhukwamani vhuhulu ha luthihi nga ṅwaha vhukati ha Tshumelo ya Mbuelo ya Afrika Tshipembe na vhabadeli vha mithelo, musi vhabadeli vha mithelo vha fhiraho miḽioni nṋa vha tshi kumedza fomo dzavho dza mithelo ya mbuelo. Khabinethe i ṱuṱuwedza vhabadeli vhoṱhe vha mithelo u isa fomo dzavho dza mithelo ya mbuelo ya ṅwaha u bva nga dzi 1 Fulwana 2016. Ndi nga kha nungo dza vhabadeli vha mithelo vha tevhelaho mulayo he Afrika Tshipembe ḽa kona u swikelela khuvhanganyo ya mbuelo ya R1 ṱhiriḽioni nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2014/15.

4. Maimo a Khabinethe a ndeme kha mafhungo a mupo

4.1. Khabinethe yo sasaladza pfudzungule dza zwino dzi no khou itea u mona na Ḓorobo ya Tshwane nahone i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo uri vha ḓibvise kha u khakhela mulayo na migwalabo ya pfudzungule.

A hu na mbilaelo na nthihi dzine dzi nga ṱoḓa pfudzungule na u kwashekanya ndaka. Vhane vha ḓo wanwa vhe na mulandu wa u vhanga nyito idzo dza vhugevhenga vha ḓo tea u imela milandu yavho mulayoni.

Afrika Tshipembe ndi shango ḽa demokirasi ya ndayotewa hune mudzulapo muṅwe na muṅwe u na tshikhala tsha u shela mulenzhe kha maitele a demokirasi. Vhuḓifari uhu ha vhugevhenga vhu kandekanya pfanelo na u tshimbila ha vhaṅwe vho vhofholowa. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha zwitshavha uri zwi shume na mazhendedzi a mulayo u bvisa vhathu vhane vha si ṱhonifhe pfanelo dza vhaṅwe dza ndayotewa.

4.2. Khaṱhulo ya Khothe ya Ndayotewa kha mulandu wa Mhlophe na Khomishini ya Khetho yo Ḓiimisaho (IEC) i khwathela nḓila ya uri khetho dza muvhuso dzapo dzi bvele phanḓa nga dzi 3 Ṱhangule 2016 hu tshi shumiswa mutevhe wa vhakhethi wo ṱanzielwaho nga IEC nga murahu ha u ḓivhadzwa ha ḓuvha ḽa khetho.

Khabinethe i ita khuwelelo kha vhakhethi vho ḓiṅwalisaho uri vha shumise pfanelo dza demokirasi yavho yo lwelwaho zwi tshi vhavha vha khethe vhaimeleli vhavho vha muvhuso wapo vhane vha vha funa. Muvhuso u ḓo shumisana na IEC na vhaṅwe vhoṱhe vhakwameaho u vhona uri khaṱhulo ya Khothe ya Ndayotewa i khou tevhelwa.

4.3. Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo nga Eskom uri ho ṱumanywa yuniti nṋa ngei ḽimagani ḽiswa ḽa fulufulu ya maḓi ya Ingula kha giridi ya lushaka phanḓa ha tshifhinga tshe tsha vha tsho tewa.

Thandela iyi ya R25-biḽioni i khwaṱhisa vhumatshelo ha tsireledzo ya fulufulu shangoni ḽashu nga u engedza 1 332 Megawatsi nga tshifhinga tsha ṱhoḓea khulu. Ḽimaga ḽi kha ḓi vha nḓilani yaḽo ya u shuma lwa makwevho nga 2017.

4.4. Khabinethe yo ṱanganedza u vhuya ha vhadzimamulilo vhe vha vha vho iswa Canada u thusa u tsima mililo yo no khou fhisa maḓaka. Tshigwada tsha Afrika Tshipembe tsho imiswa nga murahu ha mvula khulu.

U shuma nga Mulilo zwo lambedzwa nga muvhuso, ndi mbekanyamushumo ya u sika mishumo yo sedzaho kha u thomiwa ha Ndangulo ya Mililo yo Ṱanganelanaho Afrika Tshipembe. Vhaṱhannga na vhasidzana vha fhiraho 5 000 vho pfumbudzwa sa vhatsimaho mililo nahone vho vhewa kha beisi dza 200 u mona na shango ḽa Afrika Tshipembe. Vhadzimamulilo vha tholwa u bva kha zwitshavha zwo tsikeledzwaho nahone vha pfumbudzwa nga ha u dzhiela nṱha mililo na pfunzo, u thivhela na zwikili zwa u fhelisa mililo. Dziṅwe mbekanyamushumo dzi fanaho na iyi dzi katela ‘U shumela Maḓi na U shumela Fulufulu’ hune muvhuso u khou bindudza kha nyito dza u sika mishumo na u tsireledza zwiko zwa mupo washu.

Nga murahu ha u vhuya havho, Muhasho wa Mafhungo a Mupo u khou ṱoḓisisa nga ha phambano dza miholo nga vhadzimamulilo vha tshi ṱoḓa mvelelo dzi pfalaho kha vhoṱhe vhakwameaho.

4.5. Khabinethe i rumela ndiliso dzayo kha vha tevhelaho:

• Muṱa na khonani dza mushumi wa radioni na thelevishini Vho Hope Zinde vhe vha shuma sa ramafhungo SABC nga miṅwaha ya vho90 nahone vha dovha vha shuma sa muraḓo wa bodo ya SABC.
• Muvhuso na vhathu vha United States of America nga murahu ha u thuntshiwa ha vhathu ngei Orlando, kha ḽa Florida, zwe zwa sia vhathu vha eḓanaho 50 vho lovha ngeno vhaṅwe vhanzhi vho vhaisala.

4.6.  Vhukando ha ndaṱiso ha murengisi wa ndaka vho ḓirulaho mushumo nga u aluwa Vho Penny Sparrow nga Khothe ya Nyeḓanyiso ya Umzinto ngei KwaZulu-Natal, vhe vha wanwa mulandu wa mafhungo a vengo, ndi tshihumbudzo uri vhuḓifari ho ralaho a vhu nga konḓelelwi nahone khothe dzashu dzi ḓo vhusa pfanelo dza zwipondwa zwa khethululo, nga maanḓa vhane a vha koni u ḓiambela na u ḓilwela vhone vhaṋe.

Khabinethe i khou vhilaela uri na musi ri na miṅwaha ya 22 ya demokirasi, Khomishini ya Pfanelo dza Vhathu ya Afrika Tshipembe yo vhiga u engedzea ha nyimele dzo vhigwaho dza khethululo na luambo lwa vengo. Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe u humbula uri phambano vhukati hashu ndi yone i ri khwaṱhisaho. Roṱhe ri fanela u lwela u fhaṱa tshitshavha tshi sa khethululi nga muvhala.

5. U tholwa

U tholwa ho itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vha si na milandu.

5.1. Zhendedzi ḽa Vhuendi ha Badani vhu Pfukaho Mikano:

a. U tholwa hafhu ha Vho Sipho Khumalo sa Muofisiri Mulangi Muhulwane lwa miṅwaha miṱanu.

5.2. Miraḓo ya Khoro ya Lushaka ya Tshumelo dza Vhululamisi:
a. Vho Justice Mokgadi Mailula (Mudzulatshidulo);
b. Vho Justice Zamani M Nhlangulela (Mufarisa Mudzulatshidulo);
c. Vho Justice Esther JS Steyn (Mufarisa Mudzulatshidulo);
d. Vho Adriaan Bekker;
e. Vho Advokheithi Sibongile Mzinyathi;
f. Vho Shishi Sello;
g. Vho Dokotela Kgamadi J Kometsi;
h. Vho Ḽeithenthe-Dzhenerala Julius T Molefe;
i. Vho Angela Magangoe;
j. Vho Mziwoxolo M Mfeketo;
k. Vho Nondumiso Gwayi;
l. Vho Ivan de Klerk;
m. Vho Teboho S Monyamane;
n. Vho Lusanda U Z Rataemane;
o. Vho Advokheithi. Khavhareni A Mahumani;
p. Vho Rev Jonathan Clayton;
q. Vho Amanda L Vilakazi;
r. Vho Dokotela Vanitha R Chetty; na
s. Vho Maluleka Nkopo.

Mbudziso:
Vho Harold Maloka
Luṱingo: 082 847 9799