Tshiṱatamennde nga ha muṱangano wa Khabinethe wa dzi 6 Fulwana 2016

1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Ndeme dza Muvhuso

1.1. Kha u khwinisa matshilo a vhathu vhashu, Khabinethe yo ṱanganedza u rwelwa tari ha Thandela ya Ncora ya Mushumo wa u Kunakisa Maḓi nga vhunzhi ngei Kapa Vhubvaḓuvha nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma. Ḽimaga ḽa u kunakisa maḓi ḽa R64 miḽioni ḽi lavhelelwa u vhuedza miṱa ya 17 887 u bva mivhunduni ya 208 vhuponi vhuṋa ha henefho. Thandela yo sika mishumo ya 188, kha vhathu vhapo, vhaswa na vhafumakadzi vha vhone vho vhueleswaho.

U rwelwa ṱari ha Tshikimu tsha Nḓisedzo ya Maḓi ya Vaal Gamagara tsha R18 biḽioni ine ya vha thandela ya mvusuludzo na khwiniso ngei Kapa Devhula nga Minisita wa Maḓi na Vhuthathatshili, Vho Nomvula Mokonyane i ḓo thusa vhathu vhane vha nga eḓana 150 000 kha ḓorobo tharu na mivhundu ya 23 musi yo fhela. Hafhu, u rwelwa ṱari ha Thandela ya Nḓisedzo ya Maḓi Mahayani a Jericho ya R15 miḽioni zwo engedza tsireledzo ya nḓisedzo ya maḓi kha zwitshavha zwa Jericho kha Masipala wapo wa Madibeng.

1.2. Vhubindudzi ha muvhuso kha themamveledziso ya vhuendi vhu khou sika tsireledzo, fulufhelo, vhuḓi na u sa ḓura ha tshumelo ya vhuendi ha nnyi na nnyi u mona na shango ḽashu. Mbuelo u bva kha nyimele dza vhuendi dzo khwiniswaho ndi mafhungo a ṋeaho fulufhelo mubindudzi na mveledziso ya ikonomi.

U vulwa lwa tshiofisi ha vhubindudzi ha R190 miḽioni ha Ballito Interchange na u khwinswa ha nḓila khulwane ya P455 nga Minisita wa zwa Vhuendi, Vho Dipuo Peters ndi modele ya tshumisano ya vhalambedzi ya khwine nga R123 miḽioni u bva SANRAL na R67 miḽioni u bva kha Masipala wa KwaDukuza.

Izwi zwi thusa u ṱavhanyisa u engedza nyaluwo na vhubindudzi musi bada khulwane ya P455 yo khwiniswa i tshi ḓo honolola mveledziso ya tserekano ya mavhengele maswa a R1 biḽioni ine ya khou lavhelelwa u fhela nga 2017.

Zwidimela zwiswa zwa vhutsila ha maimo a nṱha zwo rengwaho nga Zhendedzi ḽa Zwiporo ḽa Vhanameli ḽa Afrika Tshipembe zwi ḓo rwela ṱari nga vhuya ṋaṅwaha. Zwidimela izwi zwi ḓo thusa nga u khwinisa tshumelo na u vha hone ha tshidimela u itela vhanameli vha tshidimela vha Mamelodi. Hu ḓo dovha ha engedzwa hafhu na bisi ntswa dza vhanameli dza 70 dzine dza ḓo rengwa ngei Ḓoroboni ya Johannesburg dzine dza ḓo khwinifhadza vhuṱumani ha vhadzulapo na u khinifhadza mashumele avhuḓi a ikonomi tshiuludzani dza masheleni tsha shango.

Vhubindudzi uhu vhu khou shandukisa nyimele ya vhupo ha dziḓoroboni vhu tshi khou fhindula ṱhoḓea dza vhathu vhashu.

1.3. Nga dzi 16 Fulwana 2016, Minisita wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi, Vho Naledi Pandor vha ḓo ṋea thendelo ya nyengedzedzo ya dishi dza 16 dza MeerKAT, thandela ya Afrika Tshipembe ya Square Kilometre Array (SKA SA), 90 wa khiḽomitha devhulavhukovhela ha Carnarvon.

Thelesikoupu ya MeerKAT yo bveledza zwifanyiso zwa nṱha zwa lutombo i tshi khou shumisa dishi nṋa kha dza 64 dze dza pangwa; zwine zwa bvisela khagala radio galaxies dzi sa athu vhonwa ḽifhasini. Phulufhedziso ya sainthifiki ya MeerKAT i khou ṱuṱula dzangalelo ḽifhasini ḽoṱhe nahone rine ro i swikelela. Ndi vhuṱanzi ha u ḓikumedzela ha maḓana a dziinzhiniya, vhorasaintsi, vhalangi na vhaṅwe vhashumi, khathihi na Afrika Tshipembe na vhaḽedzani vha nḓowetshumo ya dzitshakha, na thikhedzo ya muvhuso na vhathu vha Afrika Tshipembe.

1.4. Vhuṱambo ha Vhutsila ha Lushaka hu farwaho ṅwaha muṅwe na muṅwe ngei Grahamstown vhu ḓo vha hone lwa maḓuvha a 11 u bva dzi 30 Fulwi u swika dzi 10 Fulwana 2016. Vhuṱambo uhu vhu ṱanganyaho, u pembelela ha ṅwaha huhulu ha vhutsila kha dzhango ḽa Afrika, zwi shela mulenzhe kha u swikelela Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ine ya tikedza uri “vhutsila na mvelele zwi vula zwikhala zwa ndeme zwa khanedzano nga ha hune tshitshavha tsha khou ḓiwana tshi hone na hune tsha khou ya”.

Vhu khou tikedzwa nga kha Maano a Ikonomi i Penyaho ya Mzansi, ane a khou vhuedzedza nḓowetshumo ya mvelele Afrika Tshipembe kha u shela mulenzhe lwa khwine kha u alusa ikonomi na u sika mishumo. Nga kha maitele a Mbidzo yo Vuleaho ya Maano a Ikonomi i Penyaho ya Mzansi, Muhasho wa Vhutsila na Mvelele u khou dovha hafhu wa thoma Tshikwama u itela vhatsila vha vhaswa. Ndivho ndi ya u sika zwikhala zwa vhatsila vha vhaswa uri vha ganḓise bugu dzavho dza u thoma, vha bveledze matambwa avho a u thoma, vha bveledze nyimbo dzavho dza u thoma kana vha ite maṱano avho a u thoma.

1.5. Kha u ḓisa tshumelo ya u thivhela vhugevhenga tsini ha vhathu, Khabinethe yo ṱanganedza tshiṱitshi tshiswa tsha mapholisa tsha Keimos ngei Devhula Vhukovhela, tshine tsha ḓo thusa vhadzulapo vha anganyelwaho kha 23 000.

Ngei Phola kha ḽa Mpumalanga, u ṋetshedzwa ha tshiṱitshi tsha mapholisa kha tshitshavha nga tshiṱitshi tsha muḓagasi tsha Eskom tsha Kusile vhe na vhuḽedzani na vhafhaṱi vha KCW JV zwo sumbedza masiandoitwa a tshumisano. U fhaṱwa ha tshiṱitshi, tshi ḓuraho R3 miḽioni, zwo sika zwikhala zwa mishumo na u maanḓafhadza vhathu nga zwikili na ndivho ya u sika mupo wo tsireledzeaho.

1.6. Afrika Tshipembe ḽo vha ṋemuṱa wa Foramu ya Muvhuso Wapo ya Mulanganelano – muṱangano wa Dzingu ḽa Tshipembe ha Afrika nga dzi 28 – 29 Fulwi 2016. Hoyu muṱangano wo vhidzwaho fhasi ha thero, “U vhonetshela Mveledziso ya Ikonomi ya Matshilisano yo Tewaho kha Vhathu kha sub-Saharan Afrika”, wo bvisela khagala mushumo wa mivhuso ya Afrika kha u vha phangami kha Adzhenda ntswa ya mveledziso nga ha Zwipikwa zwa Mveledziso i Vhuedzaho tshifhinga tshilapfu ine ya khou fhela nga 2030, na u limuwa zwipikwa zwayo ngomu ha Adzhenda ya Afrika 2063.

DziSDG dzi ṱalutshedza adzhenda ya mveledziso kha maimo apo uri dzi vha nga ha u ita zwikhala zwa mimasipala uri zwi katelese matshilisano, dzi bveledze lwa ikonomi, u vhuedza muponi na u konḓelela tshanduko ya kilima na dziṅwe khombo.

1.7. Ri ṱanganedza mvelelo dza muṱangano wa Bodo ya Mikano ya Masipala (MDB) dza u thoma nga ha Khwiniso ya Tshikhala we wa vha hone u bva 23 – 24 Fulwi 2016. Muṱangano wo vhidzwa fhasi ha thero, “Tsedzuluso ya Kale na Ndugiselo ya Vhumatshelo” ho sedzeswa kha mafhungo a ndeme a re na vhushaka na mikano na u ṱola khaedu dzine sisiṱeme ya vhuvhusi ya dziḓorobo ya khou ṱangana nayo na u tea u ta dziwadi miṅwaha miṱanu miṅwe na miṅwe.

Mushumo wa u vhona uri mimasipala i a konḓelela wo sedzwa sa tshipiḓa tsha ndeme tsha maitele a mikano. U shela mulenzhe muṱanganoni zwi ḓo bvela phanḓa u vhumba mveledziso na u thomiwa ha mbekanyamaitele ya mveledziso ya tshikhala na mikano.

2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe

2.1. Hu tshi khou lugiselwa Khetho dza Muvhuso Wapo dzine dza khou ḓa nga dzi 3 Ṱhangule 2016, Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha uri nzudzanyo dzi hani, ho sedzwa tsireledzo na vhutsireledzi.

Nga kha Mashumele o Ṱanganaho a Lushaka na Zwivhumbeo zwa Vhuṱali (NATJOINTS), mashumele a ngonani u sika vhupo ho tsireledzeaho na vhutsireledzi u itela uri vhathu Afrika Tshipembe vha pfe vho tsireledzea. Izwi ndi zwa ndeme kha u shela mulenzhe u ya kha khetho dzo vhulungeaho dzine dza khou ḓa.

Tshiṅwe hafhu, SAPS, Maanḓalanga a Vhutshutshisi a Lushaka, Muhasho wa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa na Bodo ya Thuso ya Mulayo vho tendelena kha Phurothokholo ya Ndangulo ya Nyimele ya Ṱanganelanaho ya Khetho dza Muvhuso Wapo u shumisa Mulayo wa Vhutshinyi ha Khetho.

2.2. Khabinethe yo nyeṱulelwa hafhu nga ha nzudzanyo dzine dza khou bvela phanḓa dza Muṱangano wa Mbumbano ya Dzitshakha nga ha Mipfuluwo yo Tsireledzeaho na Dzinnḓu (Habitat III) une wa ḓo farwa nga Buthano ḽa Guṱe ḽa Mbumbano ya Dzitshakha ngei Quito kha ḽa Ecuador u bva dzi 17 u swika dzi 20 Tshimedzi 2016.

Ndivho ya Habitat III ndi u wana vhuḓiṋetshedzeli ha ḽifhasi ho vusuludzwaho kha u tandulula mipfuluwo yo tsireledzeaho na dzinnḓu lwa miṅwaha ya 20 iḓaho nga kha u ṱanganedza mbonela phanḓa na thendelano ya mvelelo ya nyito dzo ḓivhadzwaho. Khabinethe i tikedza Maimo Mathihi a Afrika kha Habitat III ane a ḓo ambiwa ngao ngei kha Samiti ya Vhuthihi ha Afrika ya Vhurangaphanḓa ha Mivhuso na Muvhuso wa Kigali, nga Fulwana 2016. Izwi zwi vhumba mutheo wa maimo a nyambedzano a Afrika Tshipembe. Vhukwamani vhu khou bvela phanḓa ha u amba nga ha ḽiṅwalo ḽa maimo a mvelelo a Habitat III ya Afrika Tshipembe.

Afrika Tshipembe na ḽone ḽo shela mulenzhe kha ndugiselo dza dzitshakha nga u vha ṋemuṱa wa Muṱangano wa Thematic wa Habitat III nga ha vhudzulavhathu hu so ngo dzudzanaho nga Lambamai 2016 fhasi ha thero “ U ranga phanḓa tshanduko ḓoroboni: U bva matshakaṱini u ya kha u ṱanganelana, tsireledzo, u konḓelela na vhudzulavhathu hu vhuedzaho” he ha ṱanganedza Nḓivhadzo ya Pretoria sa ya u shela mulenzhe ha fomala kha mvetamveto ya ḽiṅwalo ḽa mvelelo dza Habitat III.

2.3. Tsheo nga Minisiṱa wa Mbambadzo na Nḓowetshumo ya u khethekanya Zounu ya Ikonomi yo Khetheaho ya Musina-Makhado ngei kha Dzingu ḽa Vhembe ḽa Limpopo, na u ṋea Ṱhanziela ya Zounu ya Ikonomi yo Khetheaho kha Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Ikonomi ḽa Limopopo yo tendelwa nga Khabinethe. Hoi Mor Consortium i ḓo pulana,  u bveledza, u langa na u maketa Phakha ya Nḓowetshumo ya Vhufhisatsimbi na Fulufulu ḽa Afrika Tshipembe ngomu ha zounu.

Zounu yo khetheaho i ḓo ṱuṱuwedza mveledziso ya nḓowetshumo afha kha dzingu ho sedzeswa mbuelo ya minerala, agro-processing, petro-chemicals, na dziṅwe nḓowetshumo dzi sa lemeli sa zwe zwa ambiwa nga Pulane ya Mbuno dza Ṱahe.

Iyi Zounu ya Ikonomi yo Khetheaho yo imiswa nga vhubindudzi vhu fhiraho R40 biḽioni kha Fulufulu na Tshigwada tsha Nḓowetshumo ya Vhufhisatsimbi. U thomiwa ha thandela dzo fhambanaho miṅwahani miṱanu iḓaho hu khou lavhelelwa u sika mishumo i fhiraho 21 000.

Dzingu ḽa Musina-Makhado ndi tshipiḓa hafhu tsha Vhurangeli ha Mveledziso ya Tshikhala ya Trans-Limpopo nahone ḽo dzula zwavhuḓi u itela u ṱanganelana ha dzingu na vhuṱumani na Mozambique, Zimbabwe na Botswana.

2.4. Khabinethe yo tendela u kumedzwa ha Muvhigo nga ha Mashumele a Ṱhoḓisiso na Mveledziso (R&D) na Mbekanyamushumo ya Tshiṱuṱuwedzi tsha Muthelo 2014/15 Phalamenndeni.

Muvhuso u ṋea zwiṱuṱuwedzi zwa muthelo zwa R&D u itela u ṱuṱuwedza sekhithara ya phuraivethe u ita R&D Afrika Tshipembe. Zwiṱuṱuwedzi zwi na 150% ya u kokodzelwa muthelo kha tshumiso ya masheleni yo itwaho kha mishumo ya R&D yo tendelwaho nga Minisiṱa wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi. Izwi zwi nga swikelelwa nga dzikhamphani dza vhuhulu ho fhambanaho kha sekithara dzoṱhe dza ikonomi.

Khamphani dza 876 dze dza shela mulenzhe kha tshiṱuṱuwedzi itshi u bva Ḽara 2006 u swika Luhuhi 2015, dzo vhila R6 biḽioni kha u kokodzelwa mithelo ya R&D. Hu lavhelelwa uri R33.3 biḽioni kha tshumiso ya masheleni kha R&D yo tikedzwa nga kha tshiṱuṱuwedzi tshifhingani itshi. Dziṅwe dza mvelelo nga dzikhamphani dze dza vhuelwa dzi katela: 765 wa khanḓiso dza sainthifiki; 649 wa matshimbidzele a miṱangano; 1062 wa zwibveledzwa zwiswa zwo rwelwaho ṱari; 111 wa zwivhumbeo zwa ndaka ya vhuṱali; na 33 wa phathenthi dzapo na dza dzitshakha.

2.5. Muhanga wa Vhukwamani ha Ndaka ya Vhuṱali (IP) wo tendelwa nga Khabinethe. Ndivho ya Muhanga wa Vhukwamani wa IP ndi u tshimbidza zwine zwa ḓo vha nyambedzano i no khou bvela phanḓa na vhaḽedzani vha muvhuso na tshitshavha nga u angaredza u ya kha u thomiwa ha Mbekanyamaitele ya IP ya Afrika Tshipembe.

Tshipikwa tsha ndeme ndi u khwaṱhisa maitele a vhukwamani kha u vhumbiwa ha mbekanyamaitele ya IP ya Afrika Tshipembe u itela uri hu angaredzwe muvhuso na mihumbulo ya vha kwameaho tshitshavhani nga u angaredza.

Muvhuso u ḓo vhona uri mbekanyamaitele ya IP i ṱhonifha pfanelo dza ndaka sa zwe zwa kateliswa zwone kha Ndayotewa ngeno hu tshi khou lingedzwa u ita ndinganyiso dzo teaho na dzangalelo ḽa tshitshavha na u fhindula kha vhutumbuli vhu songo ḓoweleaho na mveledziso ya Afrika Tshipembe.

2.6. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mvelelo u bva kha muṱangano wa Maimo a Nṱha wa Buthano ḽa Guṱe ḽa Samithi ya Ḽifhasi nga ha Zwitshavha zwa Mafhungo ye ya farwa u bva nga dzi 15 u swika dzi 16 Nyendavhusiku 2015.

Afrika Tshipembe ḽo ranga maitele ḽo imela G77+China, nahone mvelelo dzo swikelelwaho dzo vha dzi tshi khou tshimbilelana na maimo a Afrika Tshipembe. Muhasho wa Vhudavhidzani ha Ṱhingo na Tshumelo ya Poswo u ḓo bveledza adzhenda ya mveledziso ya Thekhinoḽodzhi ya Vhudavhidzani na Mafhungo ya Afrika Tshipembe hu si kale.

2.7. Khabinethe yo tendela Maano a Nyengedzo ya Vhupholisa ha Vhudziki ha Tshitshavha ha Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe. Izwi zwi khwaṱhisedza mbekanyamushumo dza muvhuso na vhurangeli vhune ndivho yaho ndi ya  u langa vhudziki na mulalo shangoni ḽashu. Izwi zwi na masiandoitwa kha fulufhelo ḽa vhabindudzi vhannḓa nahone zwi shela mulenzhe kha u swikelela Pulane ya Mveledziso ya Lushaka. Vhudziki ha tshitshavha na ndango ya mulayo, ndi mutheo wa u vhona uri vhathu vha Afrika Tshipembe vha pfa vho tsireledzea.

3. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa

3.1. Khabinethe i ita khulwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe na kha sekithara dzoṱhe u shela mulenzhe vhunga sa shango ri tshi khou swika kha Muṱangano wa AIDS wa Dzitshakha wa vhu21 fhasi ha thero “Kha vha swikelele Pfanelo dza Ndinganyo Zwino”, u bva nga dzi 18 u swika dzi 22 Fulwana 2016, ngei Sentharani ya Miṱangano ya Dzitshakha ya Albert Luthuli kha ḽa Durban.

Sa tshipiḓa tsha thangelaphanḓa ya AIDS 2016 na u kuvhanganya sekithara dzoṱhe, Muthusa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa, sa Mudzulatshidulo wa Khoro ya Aids ya Lushaka ya Afrika Tshipembe, vha ḓo ranga phanḓa maḓuvha maṱanu a u vhalela u swika ha muṱangano uyu ngei Union Buildings nga dzi 13 Fulwana 2016. #5Days u ya kha #AIDS2016 yo sikwa u itela luvhanḓe lwa nyambedzano. Tshiṅwe hafhu #1Day u ya kha #AIDS2016 ḽi ḓo shumiswa u bva 17 Fulwana 2016 zwine zwa ḓo vha ḓuvha ḽithihi kha u swika ha muṱangano.

Vhadzulapo vha khou ṱuṱuwedzwa u ambara zwiambaro zwitswuku, zwitshena kana zwitswu, madzangano a nga ṱana matheriala dzao dza pfunzo na magaweni fhethu hune a vhonala, na fhethu ha dzithabelo hu fanela u itwa tshumelo dza thabelo ya tshipentshela nahone ha fungwa makhanḓela a tshihumbudzo. U kuvhanganya sekithara dzoṱhe ndi zwa ndeme kha thangelaphanḓa ya AIDS 2016. Zwidodombedzwa zwa aya mafhungo na dziṅwe mbekanyamushumo zwi nga wanala kha www.gov.za.

3.2. Ḓuvha ḽa Dzitshakha ḽa Vho Nelson Mandela nga dzi 18 Fulwana ndi tshuhumbudzo tsha mushumo washu wa u khwinisa matshilo a vhane vha si vhe na mashudu sa riṋe. “U ita zwa khwine a hu fheli. Ri fanela u zwi ita ri tshi dovholola.” Ri ṱuṱuwedza maAfrika Tshipembe vhoṱhe u shumisa minete dza 67 dza tshifhinga tshavho u dzhenelela kha tshumelo dzi si na vhutshivha ngauri roṱhe nga kha tshumisano ri nga shandukisa ḽifhasi.

Ṋaṅwaha hu ḓo sedzeswa kha pfunzo na ḽitheresi, tsireledzo ya zwiḽiwa, madzulo na mupo. Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe u Shela Mulenzhe nga u thusa u thoma ngade dza zwiḽiwa, u vhalela vhana, u pennda zwikolo na u shela mulenzhe u ya kha mveledziso ya zwitshavha. 

3.3. Ṋaṅwaha Afrika Tshipembe ḽi pembelela anivesari ya vhu60 ya Matshi wa Vhafumakadzi, fhasi ha thero: Vhafumakadzi vho farana kha u isa Afrika Tshipembe phanḓa” u khwaṱhisedza u ḓiṋetshedzela ha Mivhuso kha u lwela u vha na zwitshavha zwi si na tshiṱalula na u isa Afrika Tshipembe Phanḓa nga u ḓivhadza nga ha mushumo wa ndeme une vhafumakadzi vha ita kha mveledziso ya ikonomi ya matshilisano ya shango. U maanḓafhadza vhafumakadzi ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha u fhaṱa lushaka na nyanḓano kha tshitshavha.

U pembelela miṅwaha ya 60 ya Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi ḽa Lushaka nga dzi 9 Ṱhangule 2016 zwi ḓo sumbedza ḓivhazwakale ya nndwa ya vhafumakadzi, nga kha u ṱalutshedza ‘HerStory’. U shela mulenzhe ho itwaho nga vhafumakadzi vha tshi lwela u tsikeledzwa na khethululo khathihi na zwo swikelelwaho nga vhafumakadzi fhasi ha demokirasi zwi ḓo sumbedzwa. Mbekanyamushumo ya pfunzo ya tshitshavha nga kha vhudavhidzani ho fhambanaho nga muvhuso, madzangano a tshitshavha na sekithara ya phuraivethe zwi ḓo itwa nga thangelaphanḓa ya mitambo kha mavunḓu oṱhe u rangela Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi nga dzi 9 Ṱhangule.

Mushumo muhulwane wa Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi u ḓo farelwa ngei Union Buildings kha ḽa Pretoria. Ḓuvha ḽi ḓo thoma nga mufolo u bva tshiṱitshini tsha Bosman u ya Tshikwereni tsha Lilian Ngoyi hune Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo tibula Tshihumbudzo tsha Vhafumakadzi vha Tshilaho. Matshimbidzele a fomala a ḓo rangwa phanḓa nga matshi wa vhafumakadzi u bva zwipiḓani zwo fhambanaho zwa ḓorobo u ya ngei Union Buildings.

3.4 Minisiṱa wa Vhudavhidzani ha Ṱhingo na Tshumelo ya Poswo Vho Dokotela Siyabonga Cwele vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe u ya kha Pan African Postal Union (PAPU) Muṱangano wa Plenipotentiary wo vhetshelwaho ḽa 22-23 Fulwana ngei Yaoundé, Cameroon. Ndivho ya muṱangano ndi u fhedzisa maimo a Afrika phanḓa ha Buthano ḽa Vhuthihi ha Dziposwo ḽa Ḽifhasi (UPU), ḽo vhetshelwaho dzi 19 Tshimedzi – u swika dzi 7 Khubvumedzi ngei Istanbul, kha ḽa Turkey.

Khabinethe yo tendela ndivho ya Afrika Tshipembe ya uri shango ḽi imele u khethwa hafhu kha dzangano ḽa Vhuvhusi ha UPU, u ya nga zwipikwa zwa mbekanyamaitele ya dzitshakha ya mvusuludzo ya vhuvhusi ha zwiimiswa zwa ḽifhasi na u vha phangami ya adzhenda ya mveledziso. PAPU na UPU dzo sedza kha u khwinisa u ṱanganelana mashumele o ṱanganelanaho vhukati ha vhatshimbidzi vha dziposwo na vhaṅwe vha kwameaho vha ndeme u itela u khwaṱhisa tshumelo ya poswo ya ḽifhasi u itela uri hu fhungudzwe khethululo ya didzhithaḽa na u ṋetshedza u kona u swikelela kha tshumelo dza vhudavhidzani na masheleni.

4. Vhuimo ha Khabinethe kha mafhungo a ndeme a mupo

4.1. MaAfrika Tshipembe vho zwi dzhiela nṱha nga u ṱanganedza uri Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ta dzi 3 Ṱhangule 2016 sa holodei ya tshitshavha u itela uri vhakhethi vhoṱhe vho ḓiṅwaliselaho na vho teaho vha khethe vho vhofholowa nga ḓuvha iḽo. Vhunga IEC i tshi ḓo lingedza u vhona uri khetho dzo vhofholowa, ndi vhuḓifhinduleli vhuhulu ha vha kwameaho vhoṱhe hu tshi katelwa zwitshavha na madzangano a polotiki. Khabinethe i tama u humbela maAfrika Tshipembe u vhona uri hu na mulalo na vhudziki phanḓa na nga murahu ha tshifhinga tsha khetho dza muvhuso wapo dza 2016.

Mazhendedzi a mulayo a nga si konḓelele nyito dzoṱhe dzi khakhisaho dzo livhiswaho kha u kundisa vhaṅwe pfanelo yavho ya u khetha. Ri ṱuṱuwedza vhakhethi vhoṱhe vho ḓiṅwaliselaho vhane a vha nga koni u khetha nga dzi 3 Ṱhangule uri vha ite khumbelo ya u khetha ha tshipentshela na IEC.

4.2. MaAfrika Tshipembe vha khou ṱuṱuwedzwa u shela mulenzhe kha maitele a u nanga vhathu vha Pfufho  dza Oda dza Lushaka dza 2017. Pfufho dza Lushaka ndi pfufho dza nṱhesa dzine shango, nga kha Muphuresidennde, ḽa ṱhonifha vhadzulapo vhaḽo na vhabvannḓa vho khetheaho.

Miraḓo ya tshitshavha i khou rambiwa uri i nange vhathu vhane ya fulufhela uri vho tea u wana khuliso ya nṱhesa ya shango. Miraḓo ya tshitshavha i fanela u rumela luṅwalo lwa ṱhuṱhuwedzo lupfufhi nga ha muthu o nangwaho nahone fomo dza u nanga dzi nga wanala kha webusaithi ya Ofisi ya Muphuresidennde.

4.3. Ri ṱanganedza mawanwa u bva kha Muvhigo wa Nyimele ya Dziḓorobo dza Afrika Tshipembe (SOCR) wo bviswaho nga dzi 22 Fulwi 2016 nga Vhuṱumani ha Dziḓorobo dza Afrika Tshipembe. SOCR i ṋetshedza mavhonele a miṅwaha miṱanu nga ha mashumele na nyimele ya dziḓorobo khulwane dza shango na u ta Adzhenda ya mveledziso nga u davhidza milaedza ya ndeme nga ha vhupulani, mveledziso na ndangulo ya dziḓorobo u ya kha muṅwe murafho wa vharangaphanḓa vha siviki. Hoyu muvhigo u alusa nyito dza u ita uri dziḓorobo dzashu dzi vhe khwine, dzo katelaho nahone fhethu ha vhubveledzi kha vhane vha dzula khadzo.

4.4. U dzhenelela ha muvhuso hu khou thoma u vhonala nahone mimasipala yo tikedza vhurangeli vhu fanaho na u Humela kha zwa Mutheo vhune ha khou sumba u fusha na u sumbedza tswayo dza u khwinifhadzea. Zwi dovha zwa sumbedza hafhu mvelaphanḓa yo itwaho kha u fhaṱulula vhupulani ha tshikhala ha muvhuso wa tshiṱalula na u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo. Izwi zwi ombedzela zwinzhi zwo swikelelwaho zwe zwa khwinisa vhupo ha dziḓoroboni hashu uri hu vhe zwikhala zwa demokirasi ine vhadzulapo vhoṱhe vho vhofholowa tshila khayo.

Izwi zwi tikedza Muvhigo wa Muoditha-Guṱe nga ha Masheleni a Mimasipala we wa sumbedza u khwinisea huhulu kha Mvelelo dza odithi ya miṅwaha miṱanu ya muvhalelano yo fhiraho u bva 2010/11 u ya 2014/15. Muvhigo wa Mbalamasheleni ya Mimasipala wo bviswaho maḓuvhani a si gathi nga Vhadzimbalombalo vha Afrika Tshipembe ndi iṅwe tsumbo ya uri muvhuso u khou kona u ṋetshedza tshumelo dza mutheo dzo khwaṱhaho kha vhathu. U ya nga Saveyi ya Tshitshavha ya Stats SA ya 2016, tshivhalo tsha vhathu tshi no khou aluwa tshi khwine kha tsha kale.

4.5. Khabinethe ya ombedzela thikhedzo yayo ya mbofholowo ya nyanḓadzamafhungo, mbofholowo ya u ṱahisa vhuḓipfi na pfanelo ya muthu muṅwe na muṅwe ya u swikelela mafhungo Afrika Tshipembe. Pfanelo idzi, dzo katelwaho zwavhuḓi ngomu ha Ndayotewa, dzi ḓo dzulela u ṱhonifhiwa na u tsireledzwa nga vhoṱhe.

Mushumo wa SABC sa khasho ya tshitshavha u kha ḓi vha wa ndeme kha mveledziso ya demokirasi yashu ṱhukhu. Nyambedzano dza zwino nga ha tsheo dza u editha dza SABC nga ha u hasha zwifanyiso zwa pfudzungule na u tshinyadza ndaka ndi mafhungo ane a fanela u farwa nga nḓila i fhaṱaho ine ya ḓo thusa u khwaṱhisa demokirasi yashu.

Khabinethe i kha ḓi vha na fulufhelo uri khasho ya tshitshavha i ḓo bvela phanḓa u shumela dzangalelo ḽa vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe.

4.6. U khwinisea ha Afrika Tshipembe nga u gonya zwikhala zwa 14 kha Indekisi ya Kushumele ya Bannga dza Ḽifhasi ya 2016 zwi ri vhudza uri Afrika Tshipembe zwavhukuma ḽi kha ḓi vha ḽo vulea kha mabindu. Afrika Tshipembe ḽi kha vhuimo ha vhu20 kha mashango a 160 o ṱolwaho nga saveyi, ḽo gonyela nṱha u bva kha 34 nga 2014. U leluwa ha u tshimbidza thundu na tshumelo zwi shela mulenzhe zwa ndeme kha muṱaṱisano wa shango, zwihulusa sa fhethu ha vhubindudzi.

4.7 Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo u bva kha Minisiṱa wa Zwiko zwa Minerala, Vhashumi na Masheleni nga murahu ha nyambedzano dzavho dzi fhaṱaho na vhakwameaho kha nḓowetshumo ya dzibannga. Mvelelo dza muvhigo uyu dzi ḓo ḓivhadziwa hu si kale.

4.8 Khabinethe i ṱanganedza Muvhigo wa Saveyi ya Tshitshavha wa 2016 wo itwaho nga Vhadzimbalombalo vha Afrika Tshipembe une wa sumbedza mvelaphanḓa ye ra ita sa lushaka fhethu ha ndeme ha nḓisedzo ya tshumelo, zwihulusa kha u engedza matshilo a vhathu vhashu.

Dzimbalombalo idzi ndi tshikalo tsha ndeme u thusa maano a vhupulani ha muvhuso zwihulusa vhalanguli vhaswa na vhane vha khou ḓa vha mivhuso yapo nga murahu khetho dza dzi 3 Ṱhangule. Muvhuso u ḓo dzhenelela kha u tandulula khaedu dzo vhewaho khagala nga muvhigo nga kha Bono 2030 ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, ine ndi pulane ya vhathu nga vhathu.

4.9 Khabinethe i fhululedza vha tevhelaho:

• Vho Nkosinathi Maphumulo, vhane vha ḓivhiwa sa Black Coffee, kha u vha muAfrika Tshipembe wa u thoma u wina maimo a nṱha a Thelevishini ya Vhuḓimvumvusi ha Vharema (BET) Mutambi wa Dzitshakha wa Khwine: Pfufho ya Afrika.
• Bafana Bafana kha u wina Nzudzanyo ya 2016 ya Tshiphuga tsha COSAFA. Tshigwada tshe tsha vhumbwa nga maanḓa nga vhatambi vha fhasi ha miṅwaha ya 23 tshi khou sumbedza mvelaphanḓa ya vhumatshelo ha shango kha luvhanḓe lwa dzitshakha.
• DziSpringboks kha gundo ḽavho kha Ireland kha mulingo wa vhuraru uri vha kone u wina serisi.
• Vhawini vha Pfufho dza Foramu ya Saintsi na Thekhinoḽodzhi ya Lushaka ya vhu18 dzine ndi pfufho dza ndeme kha saintsi, vhuinzhiniyara, thekhinoḽodzhi na vhutumbuli (SETI) Afrika Tshipembe. Pfufho dzi ṱhonifha u shela mulenzhe ha nṱhesa kha SETI nga u ṱuṱuwedza na pfufha vhukoni.
• Ḓorobo ya Tshwane ye ya ṱanganedza u dzhielwa nṱha nga dzitshakha ngei kha Pfufho dza Ḓuvha ḽa Wi-Fi ḽa Ḽifhasi sa Ḓorobo ya Vhutumbuli ha Nṱha kana Mbekanyamushumo ya Muvhuso ya u fhelisa Khethululo ya Didzhithala. Pfufho dzo vha dzo farelwa ngei Wireless Global Congress kha ḽa United Kingdom. Wi-Fi ya mahala ya Tshwane (I ḓivhiwaho sa TshWi-Fi) yo ḓisela vhadzulapo vha ḓorobo ine ya vha musanda washu vha 1.8 miḽioni inthanethe ya masipala ya Wi-Fi ya Mahala kha dzhango ḽa Afrika. U phaḓaladzwa uhu ho vha nga mulandu wa vhuḽedzani na Project Isizwe.

4.10 Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo:

• Kha mashango e a ṱangana na ṱhaselo ya matherorisi, hu tshi katelwa na Somalia, Turkey, Bangladesh na Iraq. Afrika Tshipembe ḽi ima ḽo khwaṱha na tshitshavha tsha dzitshakha kha u sasaladza zwivhumbeo zwoṱhe zwa vhutherorisi.
• U fhira shangoni ha muakhademi a dzhielwaho nṱha, muṅwali na murangaphanḓa wa mihumbulo, Muphurofesa Vho Adam Small.
• Kha muṱa na khonani dza MEC wa zwa Vhulimi Vho Joyce Matshoge vha ngei Limpopo vhe vha lovha kha khombo ya moḓoro ngei Mokopane, kha ḽa Limpopo.
• Kha muṱa wa ramabindu a ṱhonifheaho Vho Don Mkhwanazi vhe vha shela mulenzhe zwihulu kha u maanḓafhadza vharema lwa ikonomi na u langa tshanduko ya ikonomi ya shangoni ḽashu. Vho vha muthu we a tumbula Foramu ya Ndangulo ya Vharema.

5. U tholwa

U tholwa ho itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vha si na milandu.

5.1. Bodo ya Vhueletshedzi ya Ofisi ya Ndangulo ya Ndaka ya Muhumbulo ya Lushaka lwa miṅwaha miṋa:
a) Vho Morne Barradas;
b) Dokotela Vho Antonel Olckers;
c) Vho Mkhetwa Alvin Maluleke;
d) Dokotela Vho Carol Bernice Nonkwelo;
e) Phurofesa Vho Deresh Ramjugernath;
f) Vho Mary Tumelo Mashabela (u tholwa hafhu);
g) Vho Duncan Raftesath (u tholwa hafhu);
h) Vho McLean Sibanda (u tholwa hafhu nahone sa Mudzulatshidulo); na
i) Vho Vishen Pillay.
5.2. National Radioactive Waste Disposal Institute:
a) Muambanae ha Dokotela Vho. Wolsey Otto Barnard, u bva kha Muhasho wa Fulufulu, sa Muofisiri Mulanguli Muhulwane o imelaho, lwa miṅwaha miraru.
5.3. Bodo ya Vhatshimbidzi vha Ndaulo ya Fulufulu ya Lushaka ya Afrika Tshipembe:
a) Vho Yusuf Adam
5.4. Miraḓo kha Bodo ya Mafhungo a Mazhendedzi a Ndaka lwa tshifhinga tsha miṅwaha miraru:
a) Vho Eugenia Xoliswa Kula-Ameyaw Gyarko;
b) Vho Nkosinathi Biko;
c) Vho Amanda Zolisa Cuba;
d) Vho Jill Corfield;
e) Vho Johannes (Jan) Frederick Davel;
f) Vho Thandiwe Sylvia January-McLean;
g) Vho Manare Jeoffrey Legodi;
h) Vho Phumzile Peterson Makhosana;
i) Vho Rev. David Gauta Mogomane;
j) Vho Viloshnee Naidoo;
k) Vho Yusuf Patel;
l) Vho Mmatlou Hellen Phaleng-Podile;
m) Vho Thembeka Semane;
n) Vho Frans Johannes Van der Westhuizen; na
o) Vho Christoffel Willem Weilbach;

Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766