1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Ndeme dza Muvhuso
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza Madalo a Tshiofisi a Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ngei Islamic kha Riphabuliki ya Iran, ane a engedza vhushaka ha ikonomi na mbambadzo vhukati ha mashango aya mavhili, nga kha u saina thendelano dza tshivhalo na u ḓikumedzela.
Muphuresidennde Vho Jacob Zuma na Muphuresidennde Vho Hasan Rouhani vho khwaṱhisa nyanḓano kha sia ḽa mbambadzo, pfunzo na mveledziso ya zwikili; saintsi na thekhinoḽodzhi; fulufulu, hu tshi katelwa na u tandulwa ha gese ya petrochemical na u sudulula; vhulimi; migodi na mbuelo ya minerala; mveledziso ya themamveledziso na vhuendi; masheleni u vhulunga na ndindakhombo na vhuendelamashango. Zwine zwoṱhe zwi shela mulenzhe kha u thomiwa ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
Kha sia ḽa dzitshakha, vharangaphanḓa avha vhavhili vho tendelana u khwaṱhisa khuwelelo ya u khwinisa Mbumbano ya Dzitshakha nga maanḓesa Khoro ya Tsireledzo ya UN, vha tshi itela mashango ane a khou bvelela.
1.2. Mvelele idzi dzo khwaṱhisedza Madalo a Mushumo a Muphuresidennde kha la United Arab Emirates (UAE) hune mivhuso iyi mivhili yo vusuludza u ḓikumedzela hayo kha u pfumbisa na u vhea maimoni a nṱha vhushaka ha vhavhili, zwihulusa kha mbambadzo, vhubindudzi na masia a ikonomi uri a vhe kha maano a vhuḽedzani ho katelaho.
Izwi zwi engedza kha Madalo a Muvhuso a Muphuresidennde Vho Jacob Zuma a Ḽara 2011 e a vhona u thomiwa ha Khomishini yo Ṱanganelanaho ya SA-UAE ye ya engedza mbambadzo yo fhelelaho vhukati ha mashango aya mavhili u bva kha R13 biḽioni nga 2011 u ya kha R27 biḽioni ya 2015.
Afrika Tshipembe na UAE o dovha hafhu a tendelana u engedza nyandano ya u dzhenela kha zwikhala zwa Ikonomi ya Maḓanzhe, u ṱuṱuwedza mbambadzelaseli ya zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe zwa vhulimi, zwibveledzwa zwo magiwaho nahone zwihulusa vhuḽedzani na u renga zwa vhupileli.
Madalo o dovha a ṱuṱuwedza themamveledziso ya u fhaṱa ya Afrika Tshipembe yo pikaho zwikhala u itela khamphani dza Afrika Tshipembe ngei ṱanoni ḽa EXPO 2020 ngei Dubai, khathihi na nyanḓano kha sia ḽa mulalo, tsireledzo na vhudziki.
1.3. Khabinethe yo ṱanganedza maga o khwaṱhaho e a vhewa nga Minisiṱa wa zwa Mitambo na Vhuḓimvumvusi Vho Fikile Mbalula a u fhaṱulula mitwe na khethululo kha luvhanḓe lwa mitambo na vhuḓimvumvusi nga kha Thendelanomviswa ya u Khwinisa. Izwi zwi ḓo engedza u khwinifhadzwa u ya kha sisiṱeme ya mitambo yo vhumbanaho ine ya tikwa nga milayo ya demokirasi, u eḓana, u bvisela khagala, u imelelwa nga mirafho, u swikelela na u engedzea ha u shela mulenzhe zwi tshi tshimbilelana na zwi ṱanwaho nga Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
1.4. Khabinethe i ṱanganedza voutu dza migaganyagwama dzine dza khou kumedzwa nga mihasho yo fhambanaho dzire na mivhigo yo khwaṱhaho i gavhelaho ngaha mvelaphanḓa yo itwaho kha u khwinisa matshilo a maAfrika Tshipembe.
Izwi zwi sumbedza u thomiwa ha Muhanga wa Maano wa Tshifhinga tsha Vhukati une wa ri swikisa tsini ha u swikelela Bono 2030 ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe uri vha tevhele voutu dza migaganyagwama kha mbanḓe dzo fhambanaho dza nyandadzamafhungo uri vha kone u pfesesa Mbekanyamushumo dza Nyito dza Muvhuso.
1.5. Khabinethe i ita khuwelelo uri hu bvelwe phanḓa u ḓikumedzela u khwinisa mishumoni nga murahu ha mawanwa a bvaho kha Muvhigo wa Ṅwaha wa wa vhu 16 wa Khomishini ya Nyeḓano Mishumoni wa vhatholi vhoṱhe we wa rwelwa ṱari fhasi ha thero “Khwinifhadzo i a pfala mishumoni”. Muvhigo u thusa muvhuso u pfesesa maimo a nyeḓano mishumoni shangoni ḽashu na mvelephanḓa kha khwinifhadzo ya mishumoni nga ṅwaha wa 2015.
1.6. Khabinethe yo fhululedza Muhasho wa zwa Madzulo a Vhathu nge wa kona u fhedza nnḓu dza 4,3 miḽioni na zwikhala zwa dzinnḓu u bva u bebwani ha demokirasi yashu. Zwikhala izwi zwi katela nnḓu dza 2, 806 235 dza mutengo wa fhasi u swikeleleaho (nnḓu dza BNG), nnḓu dza u hirisa dza 121 784, 6329 wa Mbekanyamushumo ya Sabusidi ya Masheleni o Livhanaho na Muthu na fhethu ho iswaho tshumelo ha 986 608.
Aya mafhungo o swikelelwaho o neṱshedza vhathu vhane vha fhira 20 miḽioni ṱhanga nahone u pembelela izwi zwo swikelelwaho muhasho wo rwela ṱari fulo ḽa lushaka u phurofaila mvelaphanḓa ya shango.
U rwelwa ṱari uhu ha lushaka ho itea ngei COSMO City, nthihi ya thandela dza ndeme dzo ṱanganelanaho u mona na shango ḽoṱhe ine na yone ya khou pembelela miṅwaha ya fumi i hone.
Khabinethe yo livhuha maAfrika Tshipembe kha u shela mulenzhe havho, u ḓiimisela na u shumesa kha u vhona uri tshirunzi tsha maAfrika Tshipembe vhane vha khou shaya tsho vhuiswa hafhu nga kha madzulo a vhathu.
1.7. Khabinethe i fhululedza Muṅwaleli Guṱe wa Mbumbano ya Dzitshakha kha u ramba Tshimima Tsha Maimo a Nṱha a u Saina a Thendelano ya Paris, ye ya ṱanganedzwa nga Madzangano a 176 nga Nyendavhusiku 2015. U sainwa ha Thendelano ya Paris wo vha murango wa ḽiga ḽa u thoma kha u thomiwa hawo zwine zwa ḓo endedza nungo dza dzitshakha kha; u fhungudza u bviswa ha gese dza greenhouse na u swikelela khaedu dzoṱhe dzi tshimbilelanaho nazwo dzine dza khou ḓiswa nga tshanduko ya kilima. Khabinethe yo lavhelela u fhedzwa ha maga a khwiniso dza tshiṱangani, nga vhoṱhe, u itela uri hu kone u dzhenwa kha maitele a u thomiwa ha Thendelano ya Paris nga 2020.
1.8. Khabinethe yo dzhiela nṱha uri Muhasho wa zwa Mupo u khou ḽedzana na Muhasho wa Vhuendelamashango kha u thoma nḓisedzo ya dziḽebu dzi vhidzwaho “Biodiversity Lab: U alusa u shela mulenzhe kha ikonomi ha Afrika Tshipembe kha zwiko zwa tsiko” u bva 10 Lambamai u swika 13 Shundunthule 2016.
Ndivho ndi ya u swikelela khonadzeo ya ikonomi ya lupfumo lwa zwithu zwo fhambanaho zwa tsiko zwa Afrika Tshipembe zwine zwo bulwa kha mvetamveto ya Maano a Ikonomi a Bayodivesithi ya Lushaka ye ya tendelwa nga Khabinethe nga Fulwana 2015 uri tshitshavha tshi shele mulenzhe.
2. Tsheo dza Khabinethe dza Ndeme
2.1. Khabinethe yo tendela Pulane ya Nyito ya Mbekanyamaitele ya Nḓowetshumo (IPAP) 2016/17 – 2018/19, ine ya vha thikhedzo ya Pulane ya Mbuno dza Ṱahe ya Muphuresidennde nahone i shela mulenzhe kha u thomiwa ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
Izwi ndi ndovhololo ya vhumalo ya ṅwaha ya pulane dza nḓowetshumo dza muvhuso dzi tevhekanaho dzine dza khou fhaṱa kha zwo swikelelwaho, mbanḓe dza mbekanyamaitele na mbekanyamushumo dza ndovhololo yo fhiraho.
IPAP 2016/17 i lingedza u swikelela masiandoitwa a nṱha a mbekanyamaitele ya nḓowetshumo fhasi ha nyimele mmbi ya ikonomi. Izwi zwi katela masiandoitwa a no khou bvela phanḓa a mutsiko wa ikonomi wa ḽifhasi hu tshi katelwa na thaidzo ya tsimbi na u wa ha mitengo khathihi na gomelelo na miṅwe mitsiko ya ndeme ya tshiṱangani.
Zwo swikelelwaho u bva mahola zwi katela u vhulungwa ha mishumo ine i nga edana 67 000 na u sikwa ha mishumo miswa ya khwine kha sekithara ya Zwiambaro, Mikumba na Zwienda. Vhubveledzi ha sekithara ya zwiliṅwa ndi tshiṅwe tsha sekithara ya vhubveledzi yapo khulwane nga mishumo, yo ṋetshedza mishumo ine ya anganyelwa henefha kha 216 090 nga 2015 hu tshi vhambedzwa na 208 822 ya 2014. Vhubindudzi vhu fhiraho R600 miḽioni ho konadzea nga 2015/16, zwe zwa vha mutheo wa u khwaṱhisa mveledziso ya mabindu ho sedzeswa zwitshavha zwa mahayani.
2.2. Khabinethe yo tendela Muhanga wa Mveledziso ya Dziḓorobo wo Ṱanganelanaho wa u Khunyeledza na Pulane ya u Thomiwa ya 2016/19. Mvelelo dzo fhelelaho dza Muhanga wa Mveledziso ya Dziḓorobo yo Ṱanganelanaho ndi khwiniso ya tshikhala. Izwi ndi u thonwa ha kuitele kuswa dziḓoroboni dza Afrika Tshipembe, zwine zwa ḓo thusa kha nyaluwo ya vhupo ha dziḓoroboni uri vhu vhe modele wa nyaluwo i vhuedzaho, yo ṱumanaho nahone ḓorobo dzi re na pfananyo, dzo tsireledzeaho, dzo ḓalaho zwishumiswa na fhethu havhuḓi ha u shuma na u dzula.
Izwi zwi fhindula ḽi ambiwa ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ḽa u bveledza mbekanyamaitele ya mveledziso ya dziḓorobo ine ya ḓo vhona uri hu na vhupulani havhuḓi, vhubindudzi ha themamveledziso na ndaulo ya u tikedza nyaluwo na u honolola khonadzeo ya ikonomi ya ḓorobo dzashu.
2.3. Khabinethe yo tendela u ganḓiswa ha Mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Tshumelo ya Mveledziso ya Mabuḓo – U fhaṱa Sisiṱeme ya Tshumelo ya Mveledziso ya Mabuḓo ya Afrika Tshipembe i shumaho zwavhuḓi, kha Gurannḓa ya Muvhuso u itela vhupfiwa ha vhathu.
Mvetamveto ya Mbekanyamaitele musi yo no thomiwa i ḓo ṋetshedza maele o pfananywaho kha khwaḽithi ya tshumelo ya mveledziso ya mabuḓo kha vhadzulapo vhoṱhe. Izwi zwi ḓo konisa uri vha nange mabuḓo a khwine uri vha wane mishumo, vha shele mulenzhe kha tshitshavha na u fhaṱa ikonomi ya Afrika Tshipembe.
Tshumelo ya Mveledziso ya Mabuḓo i na mushumo wa ndeme kha u thusa mimaraga ya mishumo na sisiṱeme ya pfunzo uri zwi swikelele zwipikwa. Izwi zwi shela mulenzhe kha u swikelela kha themendelo dza Pulane ya Mveledziso ya Lushaka dza u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi na mishumo, u vhambedza vhashumi vho tholwaho na mishumo; na u engedza mveledziso ya zwikili na tshivhalo tsha vho bvuledzaho pfunzo dzavho yunivesithi.
2.4. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha u thomiwa ha Sisiṱeme ya Vhupimathengo ya Lushaka na u tendela Muvhigo wa Ṅwaha wa 2014/15 na Pulane ya Vhupimathengo ya Lushaka ya vhuṱanu ya 2016/17 u ya kha 2018/19, sa tshipiḓa tsha fulo ḽa u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo.
Sisiṱeme ya Vhupimathengo ha Lushaka i bva kha Muhanga wa Mbekanyamaitele ya Vhupimathengo ya Lushaka une wa vhona uri vhuṱanzi vhu fushaho vhu shumaho u bva kha vhupimathengo vhu khou katelwa kha maitele a vhupulani, u ita mugaganyagwama, u khwinisa madzangano a tsedzuluso ya mbekanyamaitele, khathihi na mbekanyamushumo dzine dza khou bvela phanḓa na ndaulo ya thandela u itela u khwinisa mashumele.
Vhupimathengo ha 47 ho fhedzwa kana vhu khou bvela phanḓa, vhu katela R75 biḽioni ya tshumiso ya masheleni nga muvhuso. Mivhigo ya 15 ya vhupimathengo yo tendelwa nahone ya 12 yo ambwa nga hayo nga Khabinethe u swika zwino. Pulane dza 14 dza khwinisedzo dzi khou thomiwa nahone mvelaphanḓa yadzo i sumbedza tshanduko khulu, ya u ṱanḓavhudza masiandoitwa.
2.5. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mawanwa a vhupimathengo nahone ya tendelana na mawanwa yo sedza u engedza masiandoitwa u bva kha u thomiwa ha Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha yo Hudzwaho ya Sekithara ya Matshilisano (EPWP-SS).
Mbekanyamushumo iyi i na mushumo wa ndeme kha u tsireledza matshilisano a vhaaluwa vha sa shumi vhane a vho ngo holefhala, nga u vha isa kha mishumo ya vhubveledzi na u wana muholo wa ṅwedzi une wa eḓana R1 517. 69. Vhunzhi ha mbekanyamushumo dza sekithara ya matshilisano dzi ṋetshedza tshumelo dzo khetheaho kha vhathu vha ṱoḓaho thikhedzo na zwitshavha zwi tambulaho. EPWP-SS yo aluwa nga u ṱavhanya vhukati ha ḽiga ḽa u thoma na ḽa vhuvhili, u bva kha mbekanyamushumo ṱhanu u ya kha dza 22 dze dza ita uri sekithara i swikelele zwikhala zwa mishumo zwa 175 769 kha ḽiga ḽa u thoma na zwikhala zwa mishumo zwa 866 246 kha ḽiga ḽa vhuvhili, zwi fhiraho tshipikwa tsha 750 000.
Themendelo dzi sedza kha u khwinisa u thomiwa ha u fhungudza mashumele a si avhuḓi a u dzhia tsheo, u thomiwa (u badelwa ha muholo) na u ṋetshedza vhupfumbudzi, khathihi na pfananyo.
2.6. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mawanwa nahone ya tendelana na themendelo dza dizaini na u thomiwa ha vhupimathengo ha Magavhelo a Mveledziso ya Vhudzulavhathu Dziḓoroboni na Pulani yo khwinifhadzwaho.
Mawanwa a tikedza u dzudza Magavhelo a Mveledziso ya Vhudzulavhathu Dziḓoroboni sa magavhelo a u engedza ane a lambedza zwo ṱanḓavhuwaho zwi vhuedzaho na madzulo a vhathu a eḓanaho u itela mbuelo ya vhashayaho na miṱa ya mbuelo ya khwinenyana.
Izwi ndi zwa ndeme kha u swikelela zwipikwa u bva kha Muhanga wa Maano a Tshifhinga tsha Vhukati; u ṋetshedzwa ha zwikhala zwa dzinnḓu dza 1 495 miḽioni vhupo vhudzuleaho ha khwaḽithi nga 2019.
2.7. Khabinethe yo tendela muvhigo nga ha u Thomiwa ha zwi Kwamaho Vhupimathengo ha Mbekanyamushumo ya Nḓowetshumo ya Thekinoḽodzhi na Vhashumi, phindulo ya ndaulo kha muvhigo na pulane ya u khwiniswa yo kumedzwaho nga Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo.
Mbekanyamushumo yo ḓivhadzwa nga Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo nga 1992 u khwaṱhisa mveledziso ya zwikili kha saintsi, vhuinzhiniyara na thekinoḽodzhi. I shela mulenzhe kha u sika mishumo nga u ṋetshedza vhaṱoḓisisi vha re na zwikili zwa nṱha na vhalanguli vha thekinoḽodzhi u itela nḓowetshumo na u khwinisa muṱaṱisano wa madzangano a mabindu ane a khou shela mulenzhe.
Mbekanyamushumo ndi ya vhukuma, ndi ya ndeme nahone ndi tshithu tshavhuḓi tshi tikedzaho vhutumbuli vhune ha ḓisa ndeme ya tshelede kha mveledziso ya thekinoḽodzhi na vhashumi na zwikili zwi re na vhushaka na nḓowetshumo. I vhambedzwa hafhu na mbekanyamushumo dza dzitshakha.
2.8. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mawanwa a Muvhigo nga Tshigwada tsha Mushumo tsha Dziminisiṱa tsho sedzaho kha mavharivhari a ‘thengiso ya zwikhala zwa vhadededzi’ dzi kwamaho vhathu, madzangano a vhadededzi na vhaofisiri vha miṅwe Mihasho ya Pfunzo ya Mavunḓu. Khabinethe yo tendela themendelo dza u lwa na mawanwa ayo.
Kha Muvhigo wayo wa u fhedzisela Tshigwada tsha Mushumo tsha Dziminisiṱa tshi ṋetshedza tsatsaladzo ya mushumo yo itwaho nga vhoṱhe vha kwameaho kha maitele a u nanga na u thola vhadededzi.
Tsho dovha tsha dzhiela nṱha thaidzo dza ndeme kha sisiṱeme ya zwino ya u tholwa kha zwikhala kha sekithara ya pfunzo ya mutheo; nahone tsha ṋetshedza themendelo dza u thusa Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo na sekithara ya pfunzo ya mutheo nga u angaredza u tandulula khaedu dzo topolwaho.
3. Milayotibe
3.1. Khabinethe yo tendela u kumedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Maḓaka wa Lushaka Phalamenndeni. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Maḓaka a Lushaka, 1998 (Mulayo 84 wa 1998).
U thomiwa ha khwiniso hu ḓo khwinisa ndaulo ya maḓaka i vhuyedzaho khathihi na u ṱuṱuwedza u shela mulenzhe nga zwigwada zwi so ngo tsireledzeaho, zwine zwa ḓitika kha maḓaka uri zwi tshile, kha Khoro ya Ngeletshedzi ya Maḓaka ya Lushaka.
4. Mitambo ine ya khou ḓa
4.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo dzhenela mushumo wa u rwelwa ṱari na u vhewa tshiduloni ha Muphuresidennde wa Uganda Vho Yoweri Museveni ngei Kampala nga dzi 12 Shundunthule 2016. Aya madalo a ḓo dovha hafhu u khwaṱhisa vhushaka ha nyambedzano dza vhavhili vhu re hone vhukati ha Afrika Tshipembe na Uganda.
4.2. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo tshimbidza Ḓuvha ḽa Lushaka ḽa Thabelo ḽine ḽa ḓo farwa ngei tshiṱediamu tsha ABSA nga dzi 29 Lambamai 2016. Vharangaphanḓa vha Vhurereli na vharangaphanḓa vha madzangano a zwitshavhani vha ḓo ṱangana na muvhuso kha u rabelela u isa phanḓa u pfumbisa demokirasi, mbumbano ya lushaka, nyanḓano ya matshilisano khathihi na mvelaphanḓa na Khetho dza Mivhuso Yapo dza 2016 dzi re na mulalo.
4.3. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha pulane nga Muhasho wa Vhutsila na Mvelele dza u vha ṋemuṱa wa Ṅwedzi wa Afrika nga Shundunthule 2016 fhasi ha thero: “U fhaṱa Afrika ḽa Khwine na Ḽifhasi ḽa Khwine” sa tshipiḓa tsha u pembela ha dzhango ḽashu u thomiwa ha Dzangano ḽa Vhuthihi ha Afrika, ḽine zwino ḽa vhidzwa Mbumbano ya Afrika na mushumo we ḽa ita. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo rwela ṱari Ṅwedzi wa Afrika nga Ḓuvha ḽa Lushaka ḽa Thabelo nga dzi 29 Lambamai 2016.
Nga 2016 Ṅwedzi wa Afrika u ḓo sedza kha vhurangeli ha mveledziso ya vhafumakadzi na vhaswa, ngeno hu tshi khou pembelelwa ṅwaha wa vhu 60 wa Matshi wa Vhafumakadzi na ṅwaha wa vhu 40 wa Mvutshelano ya Vhaswa ngei Soweto.
MaAfrika Tshipembe vha khou humbelwa u shela mulenzhe kha mbekanyamushumo idzi dzo fhambanaho dzine dza katela nyito nnzhi dzo fhambanaho hu tshi katelwa na vhutsila ha maṱo, ṱhiyetha, muzika, dzipfunzo na semina ya vhoradzipfunzo khathihi na anivesari ya vhu 10 ya Tshikwama tsha Vhufa ha Ḽifhasi ha Afrika. Ṅwedzi wa Afrika u shuma sa luvhanḓe lwa u ḓiṱumanya na u ḓikumedzela hashu hafhu kha Pan Africanism na Mbebuluwo ya Afrika nga u sendedza vhathu vha dzhango ḽashu tsini na tsini.
4.4. Nga dzi 20 Shundunthule 2016 muvhuso u ḓo ranga phanḓa u pembela ha lushaka hu tshi pembelelwa miṅwaha ya 100 ya Yunivesithi ya Fort Hare ngei khamphasini ya Alice kha ḽa Kapa Vhubvaḓuvha. Kha ndugiselo dza bembela ḽihulwane, Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho thoma Komiti ya Dziminisiṱa dzo Ṱanganelanaho (IMC) uri i pulane na u pfananya bembela iḽi ḽa miṅwaha ya ḓana.
Tshiimiswa itshi tsha pfunzo tsho shuma sa bagane nga tshifhinga tsha nndwa ya mbofholowo nahone tshi ḓivhiwa hafhu sa “nkhoni ya vhurangaphanḓa ha Afrika” hu tshi kha ḓi vha tshone tshine tsha vha yunivesithi ya vhathu vhe vha lwa nndwa ya ulwa na tshiṱalula u fana na Vho ZK Matthews, Vho Nelson Mandela, Vho Robert Sobukwe, Vho Oliver Tambo na Vho Govan Mbeki. Ndi yone yunivesithi i yoṱhe ya Tshipembe ha Afrika ye ya bvisa vhavhusi vhaṱanu: Vho Nelson Mandela vha Afrika Tshipembe, Vho Yusuf Lule vha Uganda, Vho Robert Mugabe vha Zimbabwe, Vho Ntsu Mokhehle vha Lesotho na Sir Seretse Khama vha Botswana.
Sa tshipiḓa tsha u pembelela miṅwaha ya 100 ya Yunivesithi ya Fort Hare Khabinethe i ita khuwelelo kha Matshudeni vha kale na miraḓo ya tshitshavha u kovhana mihumbulo nga ha Fort Hare u itela fulo ḽa uri Mafhungo a Ambiwe hu tshi shumiswa #MyFortHare.
4.5. Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe kha Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi ya vhu 26 (WEF) Afrika ngei Rwanda vhukati ha dzi 11 na dzi 13 Shundunthule 2016. Foramu i khou vha hone fhasi ha thero: “U ṱumanya Zwiko zwa Afrika nga kha u Khwiniswa ha Didzhithaḽa”.
Muvhuso nga kha Pulane dza Mbuno dza Ṱahe u isa phanḓa khwinifhadzo ya didzhithaḽa ya shango ḽashu. Maga a u thoma a vhurangeli ha burodibennde a khou phaḓaladzwa ane a ḓo ṱumanya zwishumiswa zwa muvhuso zwi fhiraho 5 000 kha mimasipala ya zwiṱiriki ya malo tshifhingani tsha miṅwaha miraru. Ho lambedzwa masheleni a eḓanaho R740 miḽioni kha thikhedzo ya u phaḓaladza uhu.
4.6. INDABA 2016 ngei Senṱharani ya Miṱangano ya Inkosi Albert Luthuli ngei Durban u bva nga dzi 7 u ya kha dzi 9 Shundunthule 2016, ndi luvhanḓe lwa Pan-African lune lwa ḓo ṱuṱuwedza vhuendelamashango hashu kha vharengi vha dzitshakha.
Vhuendelamashango, sa tshithihi tsha thikhedzo dza rathi dza nyaluwo ya ikonomi ya Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, ho ḓisa R357 biḽioni kha GDP yashu nga 2014 na u tikedza 9% ya ṱhanganyelo ya mishumo Afrika Tshipembe. Khoro ya Vhuendelamashango na Vhuendi ha Ḽifhasi i anganyela uri vhuendelamashango vhu ḓo ḓisa R560 biḽioni kha GDP yashu nga 2025 nahone vhu ḓo tikedza mishumo i fhiraho miḽioni mbili.
U alusa Vhuendelamashango zwi na masiandoitwa kha Ikonomi ya Maḓanzhe ndi thikhedzo ya ndeme ya Pulane dza Mbuno dza Ṱahe, ho sedzwa khonadzeo i sa athu shumiswa ya maḓanzhe, ine i nga ḓisa nyaluwo ya ikonomi. Ikonomi ya maḓanzhe na vhuendelamashango zwi ṋea zwikhala zwavhuḓi zwa nyaluwo ya ikonomi na tsiko ya mishumo.
4.7. Hu tshi elelwa Ḓuvha ḽa Vhashumi nga dzi 1 Shundunthule 2016, Khabinethe i ombedzela u ḓikumedzela ha shango ḽashu kha u tsireledza pfanelo dza vhashumi nga kha vhusimamilayo ha vhashumi vhu re na mvelaphanḓa.
U bva 1994, muvhuso nga kha vhusimamilayo u fana na Mulayo wa Vhushaka ha Vhashumi, Mulayo wa Nyimele ya Vhashumi ya Mutheo, Mulayo wa Nyedanyo ya Vhashumi na Mutakalo Mishumoni na Tsireledzo zwo isa phanḓa pfanelo dza vhashumi.
4.8. Khabinethe i ita khumbelo kha vhagudi vha Gireidi 12 u thoma u wana dzifomo kha inthanethe dza u ita khumbelo kana u ita khumbelo kha inthanethe kha zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha sa tshipiḓa tsha fulo ḽa Apply Now/ Khetha Career Guidance.
Fulo iḽi ḽi itwa ṅwaha muṅwe na muṅwe nga Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi, nahone ḽi ḓo tshimbidzwa shango ḽoṱhe u swika Tshimedzi 2016 nahone ḽi thusa vhagudi u dzhia tsheo dzo teaho musi vha tshi ita khumbelo kha zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha.
Vhagudi vha ṱuṱuwedzwa u kwama Senṱhara ya Tshumelo ya Mveledziso ya Buḓo nga SMS kana vha rumela “please call me” kha 072 204 5056 kana 086 999 0123, imeiḽi kha careerhelp@dhet.gov.za, kha Facebook kha www.facebook.com/careerhelp kana kha Twitter kha ḓiresi http://twitter.com/rsacareerhelp.
5. Tshiimo tsha Khabinethe kha mafhungo a ndeme a mupo
5.1. Khabinethe i ṱuṱuwedza vhathu vho teaho vha kwameaho uri vha ṋee vhuḓipfi nga ha mvetamveto yo sedzuluswaho ya Thendelanomviswa ya u Mannḓafhadzwa ha Ikonomi yo Ṱanḓavhudzwaho yo Tewaho kha Vharema ya Afrika Tshipembe ya Migodi na Nḓowetshumo ya Minerala, 2016 ye ya ganḓiswa kha Gurannḓa ya Muvhuso.
Mvetamveto yo sedzuluswaho ya Thendelanomviswa ya Migodi i isa phanḓa u ṱanganya mbekanyamaitele dza u khwinisa dza muvhuso na theo ya milayo u khwaṱhisa u leluwa ha u ita bindu, u sika khanganyiseo ya milayo, u bvumba na vhungoho. Yo livhanywa hafhu na milayo ya Mulayo wa u Mannḓafhadzwa ha Ikonomi yo Ṱanḓavhudzwaho yo Tewaho kha Vharema, 2003 (Mulayo 53 wa 2003) na khoudu dza Nḓowelo Yavhuḓi (Khoudu dza DTI).
5.2. Khabinethe i dzhiela nṱha u tendelwa ha u kumedzwa ha u rengwa ha SAB Miller nga vha AB InBev zwi khou sedzwa nga maanḓalanga a miṱaṱisano. Khabinethe yo ṱanganedza maele o tendelanwaho nga Minisiṱa wa Mveledziso ya Ikonomi na vha AB InBev kha maanḓalanga a miṱaṱisano kha vhunzhi ha mafhungo a kwamaho tshitshavha. U ḓikumedzela nga khamphani zwi shuma sa nyendedzi, kha dzangalelo ḽa tshitshavha, kha dziṅwe khamphani kha u ṱangana na u rengwa ha khamphani fhasi ha nyimele i fanaho.
Izwi zwi katela u ḓikumedzela ho tendelanwaho nga khamphani uri i ḓo shumisa R1 biḽioni miṅwahani miṱanu i ḓaho u ṱuṱuwedza vhulimi ha vhorabulasi vhaṱuku na mveledziso ya vhabveledzi vhapo, mabindu maswa, fulufulu na thekinoḽodzhi ya tshumiso ya maḓi yavhuḓi na mveledziso ya vhaswa. U ḓikumedzela kha mishumo hu tshi katelwa u fhulufhedzisa uri a hu nga fheliswi mishumo ya vhathu nga mulandu wa u ṱangana ha mabindu aya na u dzudza zwivhalo zwa vhashumi zwo ralo lwa miṅwaha miṱanu, ndi tshipiḓa tsha thendelano vhukati ha khamphani na muvhuso u tikedza nḓowetshumo, mveledziso ya mabindu maṱuku na u sika mishumo.
5.3. Kha maṅwe mafhungo a no khu bvela phanḓa, Khabinethe yo dzhiela nṱha u thoma ha Mulayo wa Khwiniso wa Muṱaṱisano une wa ita uri zwi vhe mulandu wa vhugevhenga kha vhalangi na ndaulo u shumisana kha u vhea mitengo, thandela na mimaraga. Izwi ndi tshipiḓa tsha maga a u engedza nndwa ya ulwa na zwigwada zwine zwa tshinyadza ikonomi na u vhea mitengo ya vharengi nṱha.
Ri ita khuwelelo kha mabindu a Afrika Tshipembe uri vha ṱaṱisane vho ḓisendeka nga mitengo ya fhasi, vhutumbuli hunzhi, khwinifhadzo ya kwaḽithi ya thundu dzi ṋetshedzwaho kana tshumelo ya nṱhesa kha vharengi u fhirisa tshumisano mmbi.
5.4. Khabinethe yo dzhiela nṱha uri milayo ya sekithara ya dzibannga yo vheeswa nṱha – nahone ḽifhasini, na ṱhoḓea ya uri Afrika Tshipembe ḽi tevhele maimo a dzitshakha u fana na Basel III na milayo ya vhugevhenga ha masheleni ha Mmbi ya Mushumo wa Nyito ya Masheleni (FATF), he ha tendelwa kale nga Khabinethe, nahone ha tikedzwa nga mulayo wo tendelwaho nga muvhuso. Sisiṱeme ya Twin Peaks i ḓo langa vhuḓifari ha mimaraga kha sekithara ya bannga na ya masheleni nga vhuphara."
5.5. Khabinethe i ṱanganedza mvelelo u bva kha Tshikwama tsha Masheleni tsha Dzitshakha na Muṱangano wa Luṱavula wa Zwigwada zwa Dzibannga zwa Ḽifhasi 2016 we wa farwa fhasi ha thero “Khaedu dza Ḽifhasi, Thandululo dza Ḽifhasi”. Thandululo ya maele mararu u thusa nyaluwo kha maimo a ḽifhasi yo kumedzwa, u ṱuṱuwedza mashango uri a shumise mbekanyamaitele, u ṱuṱuwedza nyaluwo sa khwiniso ya masheleni na zwivhumbeo. Mashango a re na zwikhala zwa masheleni o ṱuṱuwedzwa u itesa zwinzhi uri a engedze ṱhoḓea; fhedziha, u thomiwa ha khwinifhadzo ya zwivhumbeo ndi zwa ndeme kha vhoṱhe. Kha vhanzhi izwi zwi katela vhubindudzi kha themamveledziso, vhutumbuli na u khwinisa vhupo ha milayo, kha zwiṅwe zwazwo.
5.6. Khabinethe i humbudza vhathu vhoṱhe vhane vha tendelwa u voutha vha sa athu ḓiṅwalisa na khwaṱhisedza zwidodombedzwa zwavho uri vha nga kona u ita ngauralo nga u dalela Ofisi ya Khomishini ya Khetho yo Ḓiimisaho (IEC) yapo. Izwi zwi khou ṱoḓea uri zwi tsireledze dzina ḽavho kha rolo ya vhakhethi zwine zwa ḓo thusa vho teaho u vouta uri vha shumise pfanelo yavho ya demokirasi nga dzi 3 Ṱhangule 2016.
Khabinethe i humbela vhathu vho teaho u vouta u vhona uri vha swikelela ṱhoḓea nga u ṋetshedza ḓiresi yavho kha ofisi ya Khomishini ya Khetho yo Ḓiimisaho (IEC). Mbudziso nga ha khetho dzi nga livhiswa kha senthara ya vhukwamani ya IEC kha 0800 11 8000, ine i vula Musumbuluwo u swika Ḽavhuṱanu, u bva nga 7am u ya 9pm.
5.7. Khabinethe i fhululedza Transnet, Maanḓalanga Vhutshutshisi ha Lushaka, SABC na Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi, Vhashaka ha Dzitshakha na Nyanḓano, na Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndawotewa kha u vhewa sa “Mihasho i kungaho” kha u thola Afrika Tshipembe nga khamphani ya u i shumaho zwenezwo, UNIVERSUM.
5.8. Khabinethe i fhululedza Minisiṱa wa Saintsi na Thekinoḽodzhi, Vho Naledi Pandor, vhe vha wana Order of Merit u bva kha Riphabuliki ya Federala ya Germany kha u shela mulenzhe havho kha mveledziso ya saintsi ḽifhasini. Pfufho iyi yo ṋetshedzwa vhathu u bva ḽifhasini ḽoṱhe kha zwe vha swikelela kha polotiki, matshilisano kana na sia ḽa maluvhi.
5.9. Khabinethe i fhululedza Mulanguli-Guṱe wa Muhasho wa Mafhungo a Mupo Vho Nosipho Ngcaba kha u ṱanganedza havho Pfufho ya 2015/16 ya Lifetime Achievement Eco-Logic, The Enviropaedia, u bva kha khandiso ya mupo.
5.10. Khabinethe i vhandela zwanḓa mutsila Kemang Wa Lehulere nga u vha "Mutsila wa Ṅwaha" wa 2017 une wa khou tikedzwa nga Bannga ya Deutsche. Wa Lehulere, ane a tandula u vha kwao ha mbonalo ya vhutsila kha Afrika Tshipembe ḽa phanḓa ha Tshiṱalula, u ḓo kumedza ṱanoni ḽawe ḽa u thoma e eṱhe ngei Germany kha vha Deutsche Bank KunstHalle ngei kha ḽa Berlin ṅwakani.
5.11. Khabinethe yo fhululedza Muhasho wa Vhuendelamashango kha u wina hawo pfufho ya Mbekanyamaitele/Thikhedzo ya Tshitshavha ya Khwine kha Pfufho dza 2016 dza Vhuendelamashango ha Afrika ha Vhuḓifhinduleli. Muṅene uyu u pfufhiwa muhasho wa sekhithara ya Tshitshavha, maanḓalanga kana tshiimiswa tshine tsho sumbedza u ḓikumedzela na u shela mulenzhe kha u isa phanḓa vhuendelamashango vhu re na vhuḓifhindueli.
5.12. Khabinethe i fhululela mutambi wa goḽofu Vho Branden Grace kha u kunda havho PGA Tour yavho ya u thoma ngei RBC Heritage kha ḽa Hilton Head, US.
5.13. Khabinethe yo pfa u vhavha nga lufu lwa Vho Bertie Lubner vhe vha shela mulenzhe zwihulu kha mveledziso ya Afrika Tshipembe sa murangaphanḓa wa mabindu, philanthropist na mudzulatshidulo wa vhutshilo hoṱhe wa Dzangano ḽa Majuta ḽa Afrika Tshipembe.
5.14. Khabinethe i fhirisela ndiliso dzayo kha dzikhonani na miṱa ya vhabvazwiṱhavhelo vha fumi (Tiisetso Tselo, Sesi Mtshali, Sana Sibeko, Mphikeleli Malindi, Gugulethu Sithole, Vusi Nkabinde, Daphney Linda, Sicelo Kheswa, Sphamandla Gedle na Simphiwe Nhlapo) kha ḽikhaula mbilu ḽa khombo ya bisi musi vha tshi khou vhuya u bva kha Ḓikita ḽa Manifesto wa ANC ngei Port Elizabeth. Khabinethe yo dovha ya tamela mashudu vhoṱhe vho vhaisalaho uri vha ṱavhanye vha fhole.
5.15. Khabinethe yo fhirisela ndiliso dzayo kha muṱa na dzikhonani dza Vho Dokotela Herman Nditsheni Ṋetshidzivhani, muAfrika Tshipembe wa u thoma wa muthu murema u vha ramakone wa muvhibvelo. Sa ene o thomaho kiḽiniki ya muvhibvelo ngei Vhuongeloni ha Park Lane kha ḽa Johannesburg, Vho Ṋetshidzivhani vho thusa maAfrika Tshipembe vhanzhi uri vha thome miṱa yavho.
5.16. Khabinethe i fhirisela ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza Vho Dene Smuts, muraḓo wa kale wa Phalamennde wa Democratic Alliance. Khabinethe i vha bvulela muṅadzi kha u shela havho mulenzhe kha mveledziso ya demokirasi yashu ya ndayotewa.
5.17. Khabinethe i fhethu huthihi na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u tamela mashudu Vho Winnie Madikizela-Mandela uri vha ṱavhanye vha fhole na uri i humbela uri hu ṱhonifhiwe zwine vhathu vha muṱa uyu vha ṱoḓa zwone nga tshifhinga itshi tshivhi. Vho Winnie Mandela vha ṱhonifhiwa nga mulandu wa mishumo yavho kha nndwa yashu ya mbofholowo ye ya shela mulenzhe kha u fhelisa mbekanyamaitele dza u tsikeledza na u ḓisa demokirasi Afrika Tshipembe.
6. U tholwa
U tholwa ho itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vha si na milandu.
6.1. Vho Paul Steenkamp kha Khoro ya Lushaka ya Vhueletshedzi ha Vhutumbuli.
6.2. Vho Clarinda Elizabeth Simpson sa Muofisiri Muhulwane wa Masheleni wa SENTECH.
6.3. Vho Lumko Caesario Mtimde sa Muofisiri Mulanguli Muhulwane wa Tshumelo dza Yunivesaḽa na Zhendedzi ḽa Tswikelelo ḽa Afrika Tshipembe.
6.4. U tholiwa hafhu ha Adv. Vho Rory Wayne Voller sa Mufarisa Khomishinari wa Khomishini ya Ndaka ya Vhuluvhi na Dzikhamaphani.
6.5. U engedzwa ha Khonṱhiraka ya Vho Lungisa Fuzile sa Mulanguli Guṱe wa Masheleni a Lushaka.
6.6. U engedzwa ha khonṱhiraka ya Vho Nosipho Ngcaba sa Mulanguli Guṱe wa Muhasho wa Mafhungo a Mupo.
6.7. Vho N Mafu sa Mufarisa Mulanguli Guṱe: U Maanḓafhadza na Ndaulo ya Vhakwameaho Muhashoni wa Mazhakanḓila a Vhupileli.
6.8. Vho TLM Makotoko sa Muofisiri Muhulwane wa Mashumele wa Muhasho wa Mafhungo a Mupo.
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko 082 901 0766
