1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Ndeme dza Muvhuso
1.1. Khabinethe i khou dzhiela nṱha muvhigo u bvaho kha Minisiṱa wa Gwama u tshi vhigelwa Muphuresidennde, kha mvelaphanḓa ya U kwamana ha Muvhuso na sekithara ya phuraivethe na vuilanguli ha vhashumi kha zwa ikonomi. Muphuresidennde vho kumedzela Minisiṱa uri vha range phanḓa vhukonanyi uvho na vhaḽedzani avha kha u ḓa na maano na maga a u alusa ikonomi na u vhulunga phimo ya u koloda ha shango.
Khabinethe i khou takalela uri mushumo uyu u kha vhurangeli ho dziaho hune ha ḓo khwinisa mbonalo ya ikonomi ya shango. nga Musumbuluwo Muphuresidennde vho ḓivhadza vhurangeli ho vhalaho vhu dzhielwaho nṱha, vhu katelaho: (1) tshikwama tsho ṱanganelaho tsha sekithara ya tshitshavha na ya phuraivethe tsha Thikhedzo ya Mabindu Maṱuku, (2) u tandulula zwithivheli kha nyengedzeo ya vhubindudzi hu u itela u ṱavhanyisa nyaluwo i katelaho, (3) vhubindudzi ha muvhuso na ha phuraivethe kha thememveledziso zwi kokodzaho tshenzhemo i bvelelaho ya Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Fulufulu ḽo Ḓiimisaho na (4) u khwaṱhisa Mabindu a Langwaho nga Muvhuso u vhona uri a na masheleni na u khwaṱhisa mushumo wao wa u tshimbidza mveledziso.
Nḓivhadzo idzi ndi thestamennde kha zwine shango ḽa nga swikelela musi vhaḽedzani vhoṱhe vha tshi ṱangana vha shumisana vho sedza tshipikwa tshithihi.
1.2 Khabinethe i kha ḓi vha na fulufhelo uri khwaṱhisedzo yo dziaho ya masheleni a muvhuso, u kuvhanganywa ha R1 ṱhrilioni zwine zwa vha ḓivhazwakale nga Tshumelo dza Mbuelo ya Afrika Tshipembe na vhudzheneleli ha tshifhinga nyana ho ḓivhadzwaho zwenezwino, zwoṱhe zwo sedzana na pulane ya Mbuno dza Ṱahe u vhona uri hu na tshanduko kha ikonomi yashu. U engedzea ha khuvhanganyo ya mbuelo nga SARS zwi ḓo konisa Muvhuso u ṋetshedza tshumelo dzine dza ḓo khwinisa ndeme ya matshilo a vhadzulapo vhalo.
1.3 Khabinethe i ṱanganedza nḓivhadzo nga zhendedzi ḽa Tshumelo dza Vhubindudzi ha Moody, ine kha vhege dzo fhiraho yo khwaṱhisedza phimo ya u koloda ha shango nga notsho mbili dzire nṱha ha gireidi ya tshiteṅwa tsha vhubindudzi. Kha u khwaṱhisedza vhupimi, Moody yo sumbedzisa uri Afrika Tshipembe ḽi khou swikelela vhuimo ha tshanduko nga murahu ha miṅwaha ya nyaluwo i songo khwaṱhaho na uri maga a khwaṱhisedzo yo dziaho kha mugaganyagwama wa 2016 a ḓo dzikisa tshikolodo tsha muvhuso kha GDP ya ṅwaha uno. Mahoro oṱhe o tendelana uri vhuḓidini ho ṱanganelaho vhu khou tea u khwaṱhiswa hu u itela uri ikonomi i vhuelele ngonani. Ri khou dovha ra dzhiela nṱha uri u shuma ha Minisṱa wa Gwama na vhaḽedzani vha matshilisano zwi katela khethekanyo ya kushumele kwa vhupimi ha zwikolodo zwine zwa ḓo topola mbuedzedzo dzo teaho na vhudzheneleli ha u vhulunga maraga ya masheleni yo khwaṱhaho na gireidi ya vhupimi ha tshikolodo.
1.4 Muphuresidennde vha khou livhuwa Vouthu dza Mugaganyangwama nga Minisiṱa dzi ṱhonifheaho dzi ambaho ngaha ṱhoḓea dza vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe. Mivhigo na pulane dza mvelaphanḓa dzi bvaho kha Vouthu dza Mugaganyagwama wa Muvhuso i sumbedzisa uri Afrika Tshipembe ndi lushaka lu ne lwa khou shuma, muvhuso u tshi khou ranga phanḓa kha u fhaṱa vhutshilo ha khwine kha vhoṱhe.
Huna maga o khwaṱhaho o vhetshelwaho u fhungudza u kwamwa nga nḓila isi yavhuḓi ha ikonomi yashu zwo vhangwa nga kha u tsela fhasi ha ikonomi ya ḽifhasi, na u lugisela nyaluwo yo khwaṱhaho musi ikonomi itshi vha kha tshiimo tshavhuḓi. Ri khou dovha ra shuma vhukuma kha u bvisa zwikhakhisi zwa miṱani kha nyaluwo.
Vouthu ya mugaganyagwama i dovha ya sumbedzisa uri muvhuso, vhashumi na mabindu vha khou shumisana, zwi sa athu vhuya zwa vha hone, kha u wana nḓila dza u vhuisa nyaluwo na u fhaṱa matshilo a khwine kha vhoṱhe. Izwi zwi katela khwaṱhisedzo ya u shumiswa ha Pulane dza Mbuno dza Ṱahe, dzo ḓivhadzwaho nga Phuresidennde Vho Jacob Zuma kha Mulaedza wa Lushaka wa 2015 khathihi na Operation Phakisa, yo itelwaho u ṱavhanyisa u thomiwa ha thandululo kha vhupo vhu ṱoḓaho mvelaphanḓa dza ndeme. Mbekanyamushumo idzi dzi sumbedzisa mafhungo a ndeme a bvaho kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, sa u fhungudza vhushai na vhushayamishumo.
1.5 Khabinethe i fhulufhedza vhadzulapo vha Afrika Tshipembe uri nyimele ya u shayea ha mishumo i khou tanduluwa kha kha u thomiwa ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) ya shango ḽashu nga kha vhudzheneli ha ikonomi ha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe vhune ha ṱoḓa u engedza nyaluwo na u engedza mishumo kha sekithara dza ndeme dza ikonomi yashu. U ṱanganelana ha sekithara ya phuraivethe ndi zwa ndeme kha u bvelela ha mawanwa oṱhe.
Muvhuso u khou shumisa vhurangeli hoṱhe vhure hone hu tshi katelwa Pulane ya Nḓowetshumo ya Mbekanyamaitele ya Nyito (IPAP) ine ya vha ya muvhuso kha u sika vhubveledzi vhunzhi vhu ḓisaho mishumo na sekithara dza tshumelo u fhelisa u shayea ha mishumo zwine zwo kwamea nga nyinele dzi konḓaho dza ikonomi yapo na ya ḽifhasi. Minisṱa wa Mbambadzo na Nḓowetshumo Vho Rob Davies vho rwelaṱari ndovhololo ya ṅwaha nga ṅwaha ya vhumalo ya IPAP ya 2016/17 u swika 2018-19 nga dzi 9 Shundunthule 2016 ya 100% ya feme dzi langwaho nga vharema ngei Gauteng. Muvhuso u khwaṱhisedza ndeme ya u bveledzisa khamphani ya close cooperation na khamphani ya nḓowetshumo dzapo dzine a dziho fhedzi kha mveledziso ya themamveledziso, vhuendi na ḽodzhisitiki, fhedzi dzi katelaho vhupimakoni ha thekhinoḽodzhi, sekithara dzo lugelaho u vhambadzela nnḓa dza ikonomi ya Afrika Tshipembe.
Musi vha Tsedzuluso ya Kotara ya Maano a Mishumo vho rekhoda nyegedzeo ya u shayea ha mishumo kha kotare ya u thoma ya 2016 yo imaho kha 26.7%, tshiimo tsha 2016 tsha u tholiwa tshi nṱha nga 204 000 ya vhathu vho tholwaho musi vha tshi vhambedzwa na vha 2015.
1.6 Khabinethe i ṱangedza u ṋetshedzwa ha Habu ya Vhaswa vha Beaufort West, ngei Kapa Vhukovhela nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma, i ṋetshedzaho tshomedzo kha vhaswa, hune vha ḓo kona u ḓi manḓafhadza. Habu iyi ina tshomedzo dzo fhambanaho dza u ṋetshedza mveledziso dzi angaredzaho kha vhaswa na tshitshavha nga vhuḓalo. Tshomedzo dzire hone kha habu iyi ya vhaswa dzi ḓo ṋetshedza vhaswa vha bvaho kha vhupo vhu shayaho zwikhala zwa uri vha shele mulenzhe nga nḓila ya khwine kha zwitshavha zwavho na shango ḽa havho.
Senthara ya Zwikili i re na zwithu zwoṱhe i khou langwa nga Gudedzi ḽa Tshipembe ha Kapa, i ḓo pfumbudza vha na dzangalelo kha vhulangi ha mabindu, end user computing na mveledziso ya vhana kha vha shelaho mulenzhe vha linganaho 200 nga ṅwaha kha Dzangano ḽa Tshumelo dza Vhaswa vha Lushaka vha Mahayani (NARYSEC). NARYSEC ndi mbekanyamushumo ya tshifhinga tshilapfu ine yo sedza fhedzi kha u kunga na u fha vhaswa vha vhupo ha mahayani khonṱhiraka ya miṅwaha mivhili.
Vhaswa vha miṅwaha ya vhukati ha 18 na 25 vha rukhuruthiwa vha ṅwaliswa kha vhupfumbudzi ha zwikilli zwo fhambanaho zwine zwa ḓo vha sia vhe na ndivho ya thyori na nḓowedzo, uri vha ḓisikele mishumo vhone vhaṋe na vhaṅwe vhathu kha zwitshavha zwa havho. Habu ya Vhaswa ndi thandela ya Ndingedzo na uri ndi ya u thoma ya lushaka ulwo, i ḓo iswa vho na kha maṅwe mavunḓu.
1.7 Khabinethe i ṱanganedza Muṱangano wo farwaho zwenezwino wa Vhuḽedzani vhure Khagala ha Muvhuso wa 2016 (OGP) wa Dzingu ḽa Afrika we wa vha u khou itelwa fhano Afrika Tshipembe fhasi ha thero "Muvhuso ure Khagala wa Mvelaphanḓa i Bvelelaho Afrika Tshipembe" ubva nga dzi 5 u swika dzi 6 Shundunthule 2016.
Guvhangano iḽi ḽi khou vha hone nga murahu ha miṅwedzi ya sumbe musi Afrika Tshipembe ḽo nangwa sa Mudzulatshidulo a Rangahophanḓa wa Vhuḽedzani ha Muvhuso ure Khagala. Milayo ya muvhuso ure khagala ndi zwa ndeme kha u swikelela zwipikwa zwa muvhuso u yaho phanḓa, zwi tshi ṱumanya u vha khagala kha muvhuso hu u itela u khwinisa nyimele ya vha shayaho ḽifhasini.
Vhuḽedzani ha Muvhuso ure Khagala ndi tshikonisi tsha ndeme tshine tsha ḓo thusa tshitshavha tsha ḽifhasi uri tshi swikelele Adzhenda ya 200 ya Mveledziso i yaho Phanḓa.
Samithi ya Dzingu yo vha samithi khulwanesa ya Vhuḽedzani ha Muvhuso ure Khagala (OGP) yo dzudzanywa nga OGP ya vha na mvelelo dza ndeme kha sesheni iṅwe na iṅwe kha khonfarentsi.
Kha u tevhedza vhudikumedzeli ha muvhuso kha vhuledzani na vhuvusi havhudi, samithi iyi yo kunga vhadzheneleli vha bvaho kha Madzangano a Tshitshavha Zwatsho (CSO) o fhambanaho u mona na lifhasi kha zwitshavha zwa sekithara dzo fhambanaho nnda ha sialala la dziCSO dzine ndi kale dzi kha vhuledzani.
1.8 Khabinethe yo dzhiela nṱha u tendelwa ha u ṱangana ha puḽanti tharu dza u vhea zwiluḓi zwa maboḓeloni uri huvhe na puḽanti khulwanesa ya u vhea maboḓelo kha dzhango, ya Coca-Cola Beverages Africa. Khabinethe i ṱanganedza thendelano kha nyimele dza dzangalelo ḽa tshitshavha ya u ṱangana ha muvhuso na Coca-Cola Beverages Africa zwine zwa nga tikedza vhuḓidini hashu ha nḓowetshumo khulwane kha ikonomi ya Afrika Tshipembe.
Thendelano iyi i tsireledza tshiimo tsha u thola kha khamphani lwa tshikhala tsha miṅwaha miraru, i tsireledza vhashumi kha yunithi ya bagaini ubva kha u fhelelwa nga mushumo dzi elanaho na u ṱangana uho, i tikedza u ḓisa tshumelo fhano hayani na u ḓikumedzela kha u bveledza vhorabulasi vho thithiswaho nga ḓivhazwakale na vhaṋetshedzi vha tshumelo kha khamphani. Zwiṅwe hafhu, R400 miḽioni yo iswa kha u lambedza mveledziso ya mabindu a zwa vhulimisi na iṅwe R400 miḽioni ya nyengedzedzo kha vhubindudzi ha u bveledza phaḓaladzo na khonadzeo ya thengo ya zwiṱuku na zwikili zwi elanaho zwa mveledziso na vhupfumbudzi. Pfungavhuṋe ya Appletiser i ḓo iswa phanḓa na u bveledzwa Afrika Tshipembe.
Thendelano iyo i vula tshikhala tsha u vhea zwixwatudzi kha khuḽara dza ha Coca-Cola kha vharengisi vha mabindu maṱuku: tshikhala tshi linganaho phesenthe dza fumi tsha zwixwatudzi tshi ḓo vha hone kha zwibveledzwa zwi si zwa ha Coca-Cola kha mabindu maṱuku hune ha vha na zwixwatudzi zwa ha Coca-Cola. Izwi zwi khou vulela maraga mavothi maswa, zwi thusaho u thivhela maitele a vhubindudzi vhu thivhelaho mabindu maṱuku na a vhukati nnḓa ha maraga.
Hu tshi engedzwa, vhubindudzi ha tshifhinga tshilapfu ha khamphani na mveledziso ya matshilisano vhu ḓo engedzwa nga kha u thomiwa ha tshiimiswa tshihulwane tsho ṱanganelaho fhano Afrika Tshipembe. Thendelano iyi i tevhela iṅwe i ngaho yeneyo yo dzhenwaho khayo nga Annhauser Beush InBev zwi yelanaho na u rengwa ha SAB Miller. Zwi tshi ya kha mishumo, u ḓisa tshumelo hayani na u bveledzisa mabindu maṱuku, thendelano iyi i sumbedzisa ndeme ya u livhanisa u ṱangana huhulwane na mafhungo a kwamaho dzangalelo ḽa tshitshavha na u vhea maimo u itela khamphani dzine dza ṱoḓa u ita zwi ngaho izwo.
1.9 Khabinethe yo dzhiela nṱha u rwelwa ṱari ha pulanti ya boḓelo nga boḓelo ya R350 miḽioni ya Mpact Polymers i tshi khou ḽedzana na Coca-Cola. Vhurangeli uvhu vhu khou fhindula muhanga wa mulayo wa Muvhuso u shumaho nga kha Tshiṱirathedzhi tsha Ndango ya Malaṱwa tsha zwa Mupo hu u itela u alusa bindu ḽa u vhuedzedza zwo laṱwaho. Puḽanti iyi ndi ya u tou thoma ya lushaka lwo raliho kha dzhango ḽa Afrika kha u shandukisa thoni dza 29 000 (polyethylene terephthalate) dza maboḓelo a malaṱwa a PET zwine zwa ḓo vhulunga 186 000 cubic metres dza tshikhala tshine tsha ḓo thusa kha u fhungudza Carbon dioxide (CO2) o linganaho na 53 000 tonnes nga ṅwaha. Dzangano ḽa Mveledziso ya Ndowetshumo (IDC) ḽo ṋetshedza tshomedzo dza tshikolodo tsha R210 miḽioni khathihii na R30 miḽioni ya ndinganyo yayo ya 21% na Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo wo ṋetshedza khethekanyo ya ṱhuṱhuwedzo ya muthelo ya 12(I). Puḽanti ya u vhuyedzedza zwo no shumaho i ṋetshedza mishumo kha vhashumi vha linganaho 80 na mishumo ya 1 000 kha vhakumbeli vha mathukhwi.
Vhuḽedzani vhu ngaho u vhu ndi ha ndeme kha nyaluwo ya ikonomi, zwi sikaho mishumo kha ikonomi ya u vhuedzedza zwo no shumaho zwine zwa lingana R50 biḽioni. Zwazwino, u shumiswa ha mapuḽastiki ono shumaho fhedzi zwi ḓisa zwikhala zwa mbuelo ya vhadobeli vha mapuḽastiki vha linganaho 60 000. Puḽanti ya tshimodeni ya Mpact Polymers, i tevhedzela maitele a tsireledzo ya zwiḽiwa a EU na uri ndi feme ya u thoma ya Afrika i tevhedzelaho phurothokhoḽo yo fhelelaho ya ha Coca-Cola kha maboḓelo a PET.
1.10 Khabinethe i ṱanganedza u vhigelwa murahu kha Ndango yo Ṱanganelaho ya Tshiṱirathedzhi ya Tshugulu ine ya sumbedzisa uri Afrika Tshipembe ḽo ita mbofho ya u tswiwa ha tshugulu. Ubva tshe ṅwaha wa thoma ho no farwa vhazwimi vha tshugulu vha linganaho 206.
Maitele a Ndango yo Ṱanganelaho ya Tshiṱirathedzhi o shumiswa nga Khabinethe ubva Ṱhangule 2014 zwo itaho uri Tshigwada tsha Tsireledzo tshi thome u shumisa ndaṱiso dzo vhalaho, vhudzheneleli ha sekithara dzo vhalaho ha u tsireledza tshugulu Afrika Tshipembe.
1.11 Khabinethe i fhululedza shango kha u tshimbidza 2016 Tourism Indaba ngei Durban kha ḽa Kwazulu-Natal, yo khunyeledzwaho nga Musumbuluwo wa dzi 9 Shundunthule 2016 ho vha na u ṱangana hu bveledzaho vhukati ha vhaṱani vha 1 047 vha bvaho kha mashango a Afrika a 18 na vharengi vha linganaho 1 856 vha bvaho kha ḽifhasi na u mona naḽo. Ṋaṅwaha, INDABA yo fara miṱangano i linganaho 3000 u fhira mahoḽa. Nga u angaredza ho vha na miṱangano ya INDABA ya 14 000 ya vhubindudzi kha maḓuvha mararu, zwi sumbedzisaho mbuelo ya ndeme ya ikonomi. Vhuṱambo uvho ho dzhenelelwa nga vhoramafhungo vha linganaho 575 vha fhano na vha dzitshakatshaka.
Indaba yo vha yo sedza kha mabindu maṱukuna na a vhukati (dziSMME) hu tshi khou sumbedzwa na u ṱaniwa zwibveledzwa na tshumelo dza mabindu maṱuku a vhuendi. Mabindu a 70 o vhuelwa kha wekishopho dza uri hu swikelelwa hani makete – na u aluwa. DziSMME dzi na tshikhala tsha u vha mabindu mahulwane. INDABA yo sumbedzisa mushumo u itwaho nga dziSMME kha mveledziso ya ikonomi ya mashango ono bvelelaho na ane a khou bvelela, kha u engedza sekithara ya vhaendelamashango. U vula vhukoni ha dziSMME ndi tshiṅwe tsha zwi tshimbidzi zwa ndeme kha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe zwine zwa ḓo engedza na u shandukisa ikonomi na u sika mishumo.
2. Tsheo dza ndeme dza khabinethe
2.1. Khabinethe yo amba ngaha u thoma Themendelo dza Khomishini ya Ngoho na Vhupfumedzani (TRC) na u kumedza u thomiwa ha Thandela dza Mbuyedzedzo ya Tshitshavha. Muhumbulo wa Thandela dza Mbuyedzedzo ya Tshitshavha u khwaṱhisedza u sa vha hone ha vhulamukanyi ho itwaho kale nga kha mbuyedzedzo ya zwitshavha zwa 128 zwe zwa ṱangana na nyito dza khakhathi na pfudzungule nga tshifhinga tsha nndwa (1 Ṱhafamuhwe 1960-10 Shundundule 1994).
Muhasho wa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Mulayotewa u ḓo humbela vhafaramukovhe vho teaho uri vha shele mulenzhe (vha tshitshavha na vha phuraivethe) uri hu wanale tshomedzo dzo teaho dzi ḓisaho vhudzheneleli ho fhelelaho kha zwitshavha izwi zwa 128, zwo topolwaho nga TRC nga kha kheisi dzine dza nga fhambana nga ndeme yadzo ine ya nṱhesa ya vha R30 miḽioni. Izwi zwi ḓo vhona uri Thandela idzi dzi konadzeye kha uya kha zwi tamiwaho nga tshitshavha.
Izwi zwi shela mulenzhe kha muhumbulo wa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka nga kha u engedza vhuthihi ha tshitshavha na u anḓana, u tandandulula u sa vha hone ha ndinganyo ha tshifhinga tsho fhiraho na u vha hone ha mveledziso, u vha shango ḽi konaho ḽi hulisaho vhadzulapo vhalo.
2.2 Khabinethe yo nyeṱulelwa ngaha mvelelo dza Khonfaretsi ya Ḽifhasi ya Vhudavhidzani ha Radio (WRC-15) ye ya farwa ubva dzi 2 u swika dzi 27 Ḽara 2015 ngei Geneva, kha ḽa Switzerland. Afrika Tshipembe ḽo ranga phanḓa nyambedzano dza tshigwada tsha Afrika zwo itaho uri dzingu ḽi wane tshikalo tsha burodibennde thendeleki na uri Afrika ḽo kona u tsireledza tshikalo tsha fhasi tsha UHF tsha theḽevishini ya didzhithala. Mbetshelo nnzhi dza tshikalo dzo itwa kha tshumelo dza maḓini na tshikhalani.
Pulane ya Furikhwentsi ya Radiyo ya Lushaka (NRFP) iḓo ḓadziswa kana u sedzuluswa hu u itela uri i sumbedzise tsheo dza WRC-15, dzine dza do thomaho u shuma nga dzi 01 Phando 2017. Mbetshelwa ya tshikalo kha NRFP I do tshimbidzamusumo wa pulane dza tsumelo dzo fhambanaho dzine dza ha dza ndeme kha u swikelela mbuelo dza ikonomi, mvelele na dza matsilisano nga kha u shumisa tshikalo itshi sa tshiko tsha mvelo. Kha u tikedza zwipikwa zwa NDP, tahikalo tshi do shumiswa kha u phadaladza burodibennde ya lushaka, vhudavhidzani ha seyhelaithi na tsireledzo ya tshitshavha na u funga khombo na dzinwe tshumelo.
2.3 Khabinethe yo nyetulelwa ngaha Tsheo yo dziwaho nga Thoho dza Mashango kha Guvhangano la Mbumbano ya Afrika (AU) na Muvhuso ngei Johannesburg nga Fulwi 2015 u sedzulusa nzhenelelo dzi tolwaho nga nwaha nga Mirado ya Shango ubva 2016, uri hu engedzwe vhukoni hayo ha u tshimbidza mbekanyamushumo iyo.
Khabineth yo tendela u thomiwa ha vhudzheneleli vhuswa ho ṱolwaho ha Afrika Tshipembe kha AU malugana na Tsheo ya Guvhangano ya Tshikalo tsha Vhuṱoli tshiswa. Izwi zwo tewa kha mulayo wa vhuthihi, mbadelo dzi linganaho khathihi na thikhala tsha u badela, nga nḓila ine ya vhona uri hu si vhe na shango na ḽithihi ḽi sa ṱangani na u kovhelwa ha mugaganyagwama hu sina ndivhanyo.
3. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa
3.1. Muphuresidenndeofisi Vho Jacob Zuma vha ḓo Dala lwa Tshiofisi ngei Doha, khala Qatar nga dzi 19 Shundunthule 2016 uya u khwaṱhisedza vhushaka ha polotiki na ikonomi vhukati ha mashango mavhili.
3.2. Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa, sa Muimleli o Khetheaho wa Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo ya Tshipembe ha Sudan, u dalela Juba nga dzi 16 Shundunthule 2016. Ḓuvha iḽi ndi ḽa ndeme kha vhathu vha Tshipembe ha Sudane musi vha tshi humbula Ḓuvha ḽa Mbofholowo ya Mmbi ya Vhathu vha Sudan.
Mufarisa Phuresidennde kha madalo avho vha ḓo sedzana na u thomiwa ha thendelano ya mulalo. Shango ḽa Tshipembe ha Sudan ḽo swikelela tshipikwa tshaḽo mafheloni a ṅwedzi wa Lambamai 2016 musi hu tshi dzhena muvhuso wa vhuthihi ha lushaka.
3.3. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo rangaphanḓa vhuṱambo ha lushaka na Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika (SADC) ha Yunivesithi ya Senthenari ya Fort Hare nga dzi 20 Shundunthule 2016. U shela mulenzhe ha yunivesithi kha u bveledza matshudeni a nṱhesa kha shango na vhuṱambo ha u pembelela Ṅwedzi wa Afrika wa thikho ha Tshipembe ha Afrika.
3.4. Khabinethe i ṱuṱuuwedza vhathu uri vha dzhenelele kha mbekanyamushumo ya ndayondangi dzo vhalaho dza Ṅwedzi wa Afrika zwi katelaho mirafho yo fhambanaho fhasi ha thero “U Fhaṱa Afrika ḽa Khwine na [ifhasi ḽa Khwine”. Mishumo yoṱhe i khwaṱhisedza u shumiswa ha zwitshavha zwapo zwi katelaho milayo yo fhambanaho hu tshi katelwa: muzika, vhurendi, mitshino, fiḽimu, cuisine, fesheni, vhutsila na makolo, vhudzheneleli vhu kwamaho vhuṱali na mushumo wo ṱanganelaho u bvaho kha vhatsila vha Afrika Tshipembe na vhashumisani navho vha kha dzhango na Tsudzuluso.
3.5. Ḓuvha ḽa Dzitshakatshaka ḽa Miṱa ḽi ḓo pembelelwa nga dzi 15 Shundunthule 2016 fhasi ha thero ya dzitshakatshaka “Miṱa, matshilo a mutakalo na Vhumatshelo vhu yaho Phanḓa” zwi elanaho na Adzhenda ya 2030 ya Mveledziso iyaho Phanḓa (yo thomaho nga 2015). Ḓuvha ḽa Dzitshakatshaka ḽa Miṱa ḽo bulwa nga Guvhangano Guṱe ḽa Mbumbano ya Dzitshaka ḽo sedza kha miṱa: mutakalo wa vhana na vhuvha ha vhaswa; ndingano ya u shuma ha muṱa na mvelelo dza mutakalo; na ndeme ya khwine ya vhutshilo kha vhaaluwa.
3.6. Ubva dzi 16 u swika dzi 20 Shundunthule 2016 Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili u ḓo rangaphanḓa Vhege ya Vhuthathatshili na Tsiravhulwadze fhasi ha thero ine ya ri: “Asi ngaha u gwedzha”. Fulo iḽi ḽi ḓo engedza tsivhudzo na ndivhiso khandeme ya vhuthathatshili na u alusa maitele a khwine a vhuthathatshili.
Mbekanyamushumo ya ndeme ndi Mbekanyamushumo ya Fhelisa u Shumiswa ha Mabekete sa Mabunga; mvelaphanḓa i katela u fhelisa mabakete sa mabunga kha vhupo ha mikhukhuni ngei KwaZulu-Natal, Devhula Vhukovhela, Mpumalanga na Gauteng. Vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela ḽi kha 99.8% kha u fhelisa izwo. Mvelaphanḓa kha maṅwe mavunḓu i katela u fheliswa ha mabakete sa mabunga a linganaho 20 560: Free State (4 056), Kapa Vhubvaḓuvha (2 672); Kapa Devhula (2 421) na Devhula Vhukovhela (398).
Minisiṱa wa Maḓi na Vhuthathatshili Vho Nomvula Mokonyane vha ḓo dzhenelela kha Komiti ya Dzitshakatshaka ya vhu84 ya Madamu Mahulwane (ICOLD) ngei Sandton Convention Centre ubva dzi 15 u swika dzi 20 Shundunthule 2016. Luvhanḓe ulwu lu ḓo kovhela nḓivho ya dizaini, u fhaṱa, u ṱhogomela na tshanduko kha madamu mahulwane. Zwi ḓo dovha zwa katela u endelwa ha madamu mahulwane a Tshipembe ha Afrika na uri zwi ḓo shela mulenzhe kha vhuḓidini hashu ha u vhulunga maḓi.
3.7. Sa tshipiḓa tsha Ḽitheresi yo Ṱanganelaho ya Lushaka na Tshiṱirathedzhi tsha Lushaka, Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo u ḓo fara muṱaṱisano wa 2016 Spelling Bee kha u khwinisa kushumele kwa vhagudiswa kha dzinyambo.
Khabinethe i ita khuwelelo kha zwikolo, vhadededzi na vhabebi uri vha ṱuṱuwedze vhagudiswa vha tshikolo tsha phuraimari uri vha dzhenelele muṱaṱisano uyu wa 2016 Spelling Bee musi u sa athu vala nga dzi 31 Shundunthule 2016. U wana vhuṱanzi vhunzhi kha vha dalele www.education.gov.za.
4. Vhuimo ha khabinethe kha mafhungo a mupo
4.1. Khabinethe i hanedzana yo khwaṱha na maitele a khethululo nga muvhala o sumbedziswaho nga vhaṅwe vhathu kha shango ḽashu, nga mannḓa kha puḽatifomo dza nethiweke ya matshilisano. Maitele ayo ha elani na ethosi ya Ndayotewa yashu, vhuḓifhinduleli na ndeme, na uri zwilwa na pfanelo dza vhathu vhashu. Hezwi a zwi na tshikhala kha lushaka lwa demokirasi yashu. Zwiṅwe hafhu, Khabinethe i lwisana na maipfi a khethululo o ṱahiswaho nga muraḓo wa Khaṱhulo, Muhaṱuli Muhulwane wa Khothe Vho Mabel Jansen.
Zwiito izwo a zwi lavhelelwi kha muraḓo a ṱhonifheaho wa vhuhaṱuli a ḓivhaho mulayo, a si zwine tsitshavha tsha lavhelela. Vhaḓivhi vha mulayo vha tea u shuma vha sa fheli mbilu nga nḓila i sa solisei.
U konḓelela na ṱhonifho zwo vha yone thikho ya nndwa yashu ya mbofholowo na uri zwi kha ḓivha tshipiḓa tsha mutheo wa demokirasi ya Afrika Tshipembe. Kha ri farane hafhu uri ri lwisane na khethululo ya muvhala kha tshitshavha tshashu.
Muhasho wa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa u khou pulana u shumana na maitele ayo nga kha u thomiwa ha buthano ḽa u amba ngaha khethululo ya muvhala na kuambele ku vhaisaho.
KhabinetheiI isa phanḓa na u ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha ṱhonifhane sa zwo sumbedziswaho kha Mulayotibe wa Pfanelo.
4.2. Khabinetthe i dovholola zwo bulwaho nga Muphuresidennde Vho Zuma kha u lwisa u thithiswa ha zwikolo zwa 24 nga vhathu vhane vha khou humbulelwa u vha vha vhadzulapo vha tshiṱiriki tsha Vhembe ngei Limpopo. Thithiso iyi ya themamveledziso ya pfunzo i khakhisa vhana vhashu na u dzhiela fhasi vhuḓidini ha shango ḽashu ha u ṋetshedza pfunzo ya ndeme.
Khabinethe i ṱanganedza muṱangano nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma na Khosi ya Vhavenḓa, Khosikhulu Thovhele Vho Toni Mphephu Ramabulana, wo vhaho hone nga khumbelo ya muṱhomphei nga dzi 8 Shundunthule 2016 u itela u tandulula mafhungo a Vuwani.
Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ta tshigwada tsha u shumana na izwo tsho rangwaho phanḓa nga Muhasho wa Tshumisano ya Mavhusele na zwa Sialala uri u range phanḓa u bveledzwa ha thandela ya themamveledziso ya matshilisano kha Masipala Wapo wa Makhado. Khabinethe i livhuwa Tshigwada tsha Dziminisiṱa tsho rangwaho phanḓa nga Minisiṱa Vho Desmond van Rooyen kha zwo itwaho u itela u tandulula fhungo iḽi na u livhuwa mushumo wo itwaho nga Ofisi ya Mulangavunḓu Vho Stanley Mathabatha, na Meyara Mhulwane wa Vhembe, Vho Tshitereke Matibe; Meyara Muhulwane wa Thulamela, Vho Grace Mahosi na Meyara Muhulwane wa Makhado, Vho David Mutavhatsindi.
Nga tshifhinga tsha muṱangano wa Tshigwada itshi tsha u Shuma, vharangaphanḓa vha sialala vho u dzhenelelaho vho ḓikumedzela uri vha ḓo shumisana na muvhuso u tandulula na u lwisana na u tshinyadzwa ha ndaka na khakhathi na uri vho ita khuwelelo ya uri hu vhe na thandululo nga u ṱavhanya kha nyimelo iyi. Kha miṱangano iyi vharangaphanḓa vha sialala na Tshigwada tsha u Shuma vho khwaṱhisedza mvelelo dza muṱangano na Phuresidennde vha sumbedzisa uri vha ḓo vhiga ngaha mvelaphanḓa kha muphuresidennde. Zwino ri tshi khou amba Tshigwada tsha Dziminisiṱa tshi khou ambedzana na vhashumisani sa vhuḓidini vhu yaho phanḓa nga muvhuso uri nyimele i vhuye ngonani ngei Vuwani na kha mivhundu ya tsini.
Khabinethe i livhuwa miraḓo ya tshitshavha na vharangaphanḓa vha sialala vhe vha dzhenelela kha u tsireledza zwikolo zwo salaho na u ita uri nyambedzano dzi bvele phanḓa.
Ahuna muhumbulo wo dziaho une wa nga ṱalutshedza khakhathi idzo dza u tshinyadza themamveledziso ya ndeme ya tshitshavha i ngaho tshikolo. Vhadzulapo avho vho vhoniwaho mulandu kha u fhisa zwiimiswa zwa tshitshavha vha ḓo ḓivhiswa mulayo nga nḓila khulwane.
Khabinethe i humbudza vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe uri demokirasi yashu fha vhadzulapo vhoṱhe tshikhala tsha u ṱahisa mbilaelo dzavho na u lavhelela zwivhuya kha nyambedzano dza u wana thandululo. Vhadzulapo vha tshiṱiriki itshi vha ṱuṱuwedzwa u ḓisendedzela kule na vha itaho zwiito zwa u tshinyadza vhumatshelo ha vhana vhashu na uri vha tea u vha vhiga kha mazhendedzi a shumanaho na mulayo.
Kha zwiito zwi ngaho izwo zwo bvelelaho kha vhuṅwe vhupo, khabinethe yo dzhiela nṱha zwo itwaho itshi vhilaedzwa zwihulwane nga khakhathi dzi yaho phanḓa, u thithiswa ha zwikolo na u fhiswa ha tshiimiswa tsha muhasho wa vhuendi kha vhupo ha Grabouw ngei Kapa Vhukovhela. Khabinethe i khwaṱhisedza uri mulayo u ḓo dzhiya vhukando wo khwaṱhisa kha vhane vha ḓo wanwa vha na mulandu wa zwiito zwa vhutshinyi.
4.3. Khabinethe i livhisa ndiliso kha muṱa na khonani dza avho vho lozwaho matshilo avho zwo vhangwa nga miḓalo kha vhupo ha KwaZulu-Natal. Muvhuso u khou ṋetshedza tshumelo dza ndango ya khombo na u thusa vhapondwa.
4.4. Khabinethe i humbudza vhadzulapo vha Afrika Tshipembe uri vha shumise maḓi nga nḓila yavhuḓi u itela uri ri kone u a shumisa na tshifhinga tshi ḓaho, vhunga hu tshi kha di vha na vhupo kha shango ḽashu hune ha vha na gomelelo.
Thikhedzo ya muvhuso i isa phanḓa na u fhungudza zwiitisi zwa gomelelo nga kha mbetshelwa dza mugaganyagwama wa tshifhinga tshipfufhi, tsha vhukati na tshifhinga tshilapfu u lambedza mbekanyamushumo dza muhasho wa ngomu dzi fhundulaho ṱhoḓea dzo khetheaho dza vhupo vhu na gomelelo na ṱhoḓea ya u tandulula u lozwea ha maḓi kha nethiweke dza ndeme dza ṋetshedzo.
Muvhuso wo thoma Tshigwada tsha Dziminisiṱa tsha u Shuma kha Nḓisedzo ya Tshumelo, na vhurumelwa vhu bvaho kha sekithara dzo fhambanaho. Sa tshipiḓa tsha maga a u fhungudza o dzhiwaho u itela u fhelisa zwivhangi zwa gomelelo, milayo ya kushumele kwa madamu i khou shumiswa kha madamu a 35 na sisiṱeme nṋa he ha itwa thivhelo zwi tshi elana na tshomedzo dza maḓi (thivhelo dza ndango kha tshumiso ya maḓi miṱani na kha vhulimi).
U fhungudza zwivhangi zwa gomelelo kha vhashumisi vha maḓi, Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili wo shumisa masheleni a fhiraho R500 miḽioni kha vhudzheneleli ha tshifhinga tshipfufhi ngei KwaZulu-Natal, Free State, Devhula Vhukovhelela, Kapa Vhubvaḓuvha, Mpumalanga, Limpopo, Kapa Vhukovhela na Kapa Devhula. Vhudzheneleli ha tshifhinga tsha vhukati uya kha ha tshifhinga tshilapfu ho itelwa u vhona uri ro khwaṱha kha u shanduka ha kilima, zwi fhungudzaho khombo ya u fhelisa gomelelo tshifhinga tshi ḓaho.
Maitele o shumiswaho nga muvhuso kha u tandulula thaidzo ya gomelelo na thaidzo ya u fhungudzea ha mavu, a lulamisa phindulo ya u vha khagala na muvhuso wa ngomu wo ṱanganelaho, sa, mbekanyamushumo ya Ṱhogomelo ya Mavu, U shumela Maḓi, U shuma kha Mulilo na u Shuma Matzhavani, zwine zwa ḓo thusa kha u sika mishumo, u vha hone ha zwiḽiwa, mveledziso ya zwikili, ndondolo, mbuyedzedzo ya mavu na mbuyedzedzo khathihi na mveledziso ya vhupo ha mahayani. U vha hone ha gomelelo zwazwino zwi khou ṱoḓa u shumiswa ha thekhinoḽodzhi zwi yaho kha u tzemba. Zwo ralo nga 2015 Afrika Tshipembe ḽo tendela u shumiswa ha mavhele ane a kona u konḓelela gomelelo kha u tandulula thaidzo ya u vha hone ha zwiḽiwa. Ri khou engedza dizaini dza tshanduko na dzithekhinoḽodzhi dzi ṱoḓeaho kha u vhuedzedza vhupo ho kwameaho kha u fhelisa phungudzeo ya mavu na u bveledzisa mavu.
Sa tshipiḓa tsha maitele aya o ṱanganelaho Afrika Tshipembe ḽo ḓikumedzela u shumisana na u vha muvhuelwa kha tshipikwa tsha ḽifhasi tsha mbekanyamushumo ya thikhedzo ya Buthano ḽa Mbumbano ya Dzitshaka kha u Fhelisa Gomelelo (UNCCD), ri khou dzhiona ḽifhasi kha u thomiwa ha zwipikwa zwa u ḓinangela zwa lushaka sa tshipiḓa tsha u swikelela Zwipikwa zwa MveledzisoiI yaho Phanḓa. Mulayo wa ndeme wa Dzimavhuhali kha Phungudzo ya Mavu u khwaṱhisedza mushumo wa vhathu vhapo kha maga a u pulana na u thomiwa ha u fhungudza u humiselwa murahu ha u fhungudza mavu. Tshiṱirathedzhi tsho khunyeledzwaho zwenezwino tsha Tshanduko ya Mavu tshi sumbedzisa vhudzheneleli ha vhuvhekanyandeme na u shumisana na ndeme ya maḓi, Vhulimi, phambano zwa zwimela na zwifuwo, Mutakalo, Madzulo a Vhathu, na pulane dza Phungudzo ya Khombo kha Pulane ya Lushaka i katelaho. U bviswa ha Alien Species nga kha mbekanyamushumo ya u Shuma na Maḓi ubva kha zwo kavhiwaho na zwivhangi zwa maḓi zwi shela mulenzhe kha ndeme na tshivhalo tsha maḓi o khwiniswaho.
4.5. Khabinethe yo dzhiela nṱha na u vhilaedzwa nga tshiṱereke tsha Poswo ya Afrika Tshipembe, zwine masiandoitwa a hone a kwama u vhuelela hayo kha u shumela Afrika Tshipembe.
Muvhuso nga kha Muhasho wa Vhudavhidzani ha Ṱhingo na Tshumelo dza Poso u khou shumana na u tandulula thaidzo dza Poswo uri hu vhe na vhudziki nyimelo i shanduke. Mahoḽa nga Ṱhangule, Muhasho wo nanga komiti ya bodo ntswa, CEO ntswa na u khwaṱhisedza vhalangi uri vha tshimbidze kushumele na u ḓisa vhudziki kha SAPO. Vhudziki kha masheleni a SAPO zwi dzula zwi zwa vhuvhekanyandeme ha nṱha.
Poswo ya Afrika Tshipembe i kha ḓivha tshiimiswa tsha ndeme kha u engedza muvhuso, e-commerce na tshumelo dza masheleni kha maAfrika Tshipembe nga kha zwiimiswa zwa 2 448. Ro ṱuṱuwedza vhalangi na vharangaphanḓa vha vhashumi vho dzudzanaho vho ḓikumedzela u ita nyambedzano sa nḓila ya u tandulula phambano dzavho.
4.6. Khabinethe i fhululedza tshigwada tsha vhagudiswa vha Afrika Tshipembe (Liam Baker, Dylan Nelson, SangEun Lee, Ralph McDougall, Timothy Schlesinger, Hannah Clayton, Rauseenah Upadhey, and Mpho Nkwana) kha u wina Pan African Mathematics Olympiad ya vhu 24 ngei Senegal. Lee, wa miṅwaha ya 17, o wana pfufho ya u vha Musidzana Makone wa Mbalo wa Afrika kha muṱaṱisano wa vhasidzana kha ṅwaha wa vhuvhili wa vhubveleli.
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Vhukwamani: 082 901 0766
