1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Muvhuso
1.1. Khabinethe i tikedza u ḓivhofha ho itwaho kha Mugaganyagwama wa Lushaka wa 2017 kha u takula zwa u dzhena kha tshanduko ya ikonomi nga vhuhali na u kokodza maAfrika Tshipembe nga vhunzhi kha nyaluwo ya ikonomi yo katelaho.
Zwihulwanesa ndi zwa uri mugaganyagwama u tendelana nazwo uri nyaluwo i si na tshanduko i ḓo vha i tshi khou tou khwaṱhisedza maitele a u sa lingana ha tshifhinga tsho fhelaho.
Phaḓaladzo hafhu hu u itela u tikedza tshumelo dza pfunzo, mutakalo na mishumo ya masipala vhuponi ha mahayani zwi dzula zwi ṱhuṱhuwedzo kha mbekanyamushumo dzashu dza u shumisa masheleni.
U shanduka kha zwa thengo ya tshumelo na zwishumiswa zwi khou dzulela u khwinisa vhukoni ha mashumisele a masheleni a nnyi na nnyi khathihi na u vulela mabindu maṱuku zwikhala zwa u shela mulenzhe.
Mukovho wa mugaganyagwama u tikedza nyaluwo ya ikonomi na mveledziso: R3.9 biḽioni ya koporasi na mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane; R4.2 biḽioni u itela themamveledziso dza nḓowetshumo kha dzizounu dza tshipentshele na phakha dza nḓowetshumo; R1.9 biḽioni u itela u shuma ha burodobende, R3.9 biḽioni u itela Khoro ya Ṱhoḓisiso ya Nḓowetshumo na Saintsi, na iṅwe R494 miḽioni ya nyaluso ya vhuendelamashango, na iṅwe R266 miḽioni u itela u tikedza sekithara ya zwi tshilaho maḓini u itela u swikela zwipikwa zwa Oceans Economy Phakisa Operation, u shumisa masheleni kha vhulimi, mveledziso ya mahayani na mbuedzedzo ya mavu zwi ṱoḓaho u swika masheleni a R30 biḽioni nga 2019/20.
Mugaganyagwama u na mushumo wa ndeme kha u tshanduko nga u alusa phaḓaladzo hafhu na u livhisa tshomedzo dzine a dzo ngo tou ḓalesa kha vhubindudzi vhu ṱavhanyisaho u vhuedza kha vhathu na kha masheleni.
1.2. Kha u dzhiela nṱha ṱhoḓea yashu ya u bindudza kha vhumatshelo ha vhaswa vhashu, mugaganyagwama u vhona uri vhaswa vhashu vha ṱhogaho masheleni vha kone u isa pfunzo dzavho phanḓa kha zwiimiswa zwa pfunzo dza nṱha.
Tshikimu tsha Lushaka tsha Thusedzo ya Masheleni kha Matshudeni (NSFAS) tsho ṋetshedza masheleni kha matshudeni vha fhiraho 300 000 vhaswa na vhane vha khou tou vhuya u itela uri vha gude kha dziyunivesithi na kha Magudedzi a Thekhiniki ya Mishumo ya Zwanḓa na Vhupfumbudzi (TVET) u yakha shango ḽoṱhe nga vhuphara nga 2017.
Tshikwama tshi khou lavhelela u ḓo engedza vhaṅwe matshudeni vha 100 000 ṋaṅwaha. R15 biḽioni yo avhelwaho NSFAS nga muvhuso i ḓo thusa kha u fhungudza vhuleme ha masheleni vhune matshudeni vha ṱhogaho masheleni na vha vhukati vha vha vho vhu hwala.
1.3. Nga murahu ha u rwelwa ṱari ho tshimbilaho zwavhuḓi ha Operation Phakisa kha sekithara dzi ngaho dza Ikonomi ya Maḓanzhe, Mutakalo na Pfunzo, Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho rwela ṱari Operation Phakisa kha Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Mahayani nga ḽa 24 Luhuhi 2017.
Operation Phakisa yo ṱunḓwa u bva kha maitele a Malaysia a Mvelelo Khulwane nga u Ṱavhanya e Malaysia vha a shumisa a vha vhuedza kha u swikela zwa tshanduko ya ikonomi nga vhuhali; na uri ro no a ṱanganedza kha uri a nga shuma kha nyimele ya Afrika Tshipembe, zwa zwino o no vha tshipiḓa tsha tshishumiswa tsha u Shuma ha Pulane dza Nḓila dza Ṱahe.
Operation Phakisa kha Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Mahayani i lilela u swikela nyaluwo yo katelaho, sa zwe zwa randiwa nga bono ḽa NDP na uri i sedza kha u shela mulenzhe kha u ṱuṱula nyaluwo ya ikonomi, nyaluwo ya u sika mishumo, khathihi na u shandukisa mutevhe wa mashumele kha zwa vhulimi.
I dovha ya lilela u vhona uri hu na u lingana kha u wana mavu, zwoṱhe zwo sedza kha mveledziso ya ikonomi na tshanduko ya zwa vhulimi.
Mbekanyamushumo i ḓo sedza kha mimodeḽe i re hone ya thikhedzo ya mubveledzi ine ya ḓo kona u ḓa na mimodeḽe ya masheleni ine ya ḓo vha yo sedza kha u ṱavhanyisa mbuedzedzo ya mavu ho sedzwa ṱhoḓea ya muvhuso nga u ṱavhanya ya u bvelaphanḓa kha u kuvhanganya zwiḽiwa.
U ḓadzisa izwo, mbekanyamushumo i khou sedza kha u tandulula vhuleme kha u vhona uri hu na u lingana kha u wana, zwoṱhe zwo sedza kha mveledziso ya ikonomi na tshanduko ya zwa vhulimi. Hezwi zwi katela mbuedzedzo ya mavu, mveledziso ya mahayani, vhashumi, mbeu, zwifuwo, zwa vhulimi na thikhedzo ya mubveledzi.
1.4. Nga 2016, vhaendelamashango vho dalaho Afrika Tshipembe ho rekhodiwa vha fhiraho 10 miḽioni, nyaluwo nga phesenthe dza 13 u bva nga 2015. U fhufhuma ha nḓowetshumo yashu ya vhuendelamashango ndi vhuṱanzi ha u shumisana tshoṱhe vhukati ha muvhuso na zwigwada zwa vhaimeleli vha vhashumi, khathihi na mabindu ane a khou rangwa phanḓa nga Muhasho wa Vhuendelamashango u tshi khou shuma na Vhuendelamashango ha Afrika Tshipembe u itela u honolola mbuelo dzoṱhe dzo fhelelaho dza ikonomi ya ndaka yashu ya vhuendelamashango.
Ri vhidza vhafarisani vhoṱhe vha nḓowetshumo iyi uri vha ise phanḓa na u bveledza khathihi na u alusa vhuendelamashango u itela uri zwi vhuedze zwitshavha zwapo nga kha mishumo na mveledziso ya themamveledziso.
1.5. Sa izwi zwi tshipiḓa tsha Muvhuso kha u sedza kha u honolola khonadzeo ya dziSMME na mabindu a zwikolobulasi, Afrika Tshipembe ḽi ḓo vha ṋemuṱa wa Khongorese ya Vhubindudzi ha Ḽifhasi vhukati ha ḽa 13 na ḽa 16 Ṱhafamuhwe 2017 ngei Johannesburg. Khongorese ndi guvhangano ḽa masia o ṱanganelanaho ḽa ngweṋa dzi khou tou thomaho ḽine ḽi ḓo dzhenelwa nga vhurumelwa ha 4 000 u bva kha mashango a fhiraho 150.
Vharangaphanḓa-vhaḽamaluvhi, vhoramabindu, vhabindudzi, vhaṱoḓisisi na vhaitambekanyamushumo vho no vhaho tshipiḓa tsha ḽihoro ḽa ḽifhasi ḽine ḽa takulela vhoramabindu nṱha sa nḓila ya u fhaṱa dziikonomi na u khwinisa ndondolo ya vhathu, na vhone vha ḓo vha vhe hone.
Lu ḓo vha lu lwa u tou thoma khongorese i tshi farelwa Afrika, na uri i fha tshikhala maAfrika Tshipembe na dzhango ḽoṱhe nga vhuphara tsha u kuṱedza muya wa zwa mabindu.
1.6. Afrika Tshipembe ḽi pembelela u thoma ha Ṅwedzi wa Pfanelo dza Vhathu u thoma nga ḽa 1 Ṱhafamuhwe 2017 fhasi ha thero: “Ṅwaha wa Vho OR Tambo: Vhuthihi nga Nyito kha u Takulela Phanḓa Pfanelo dza Vhathu” u itela u takusa tsivhudzo na u alusa ṱhompho ya ndeme ya pfanelo dza vhathu.
Ṅwedzi wa Pfanelo dza Vhathu u ḓo pembeleliwa u ya kha shango ḽoṱhe nga vhuphara zwo livha kha u pembelelwa ha Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhathu nga ḽa 21 Ṱhafamuhwe 2017 ngei Ginsberg, King William’s Town, hune ha vha Kapa Vhubvaḓuvha.
Nga ḓuvha iḽo, Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo ṋetshedza lwa tshiofisi fhethu ha vhiḓa ḽa tshihumbudzi ha Steve Bantu Biko kha muṱa wa ha Biko. Hezwi ndi tshipiḓa tsha u pembelela na u alusa vhuthihi zwine zwi tshimbilelana na bono ḽa Vho OR Tambo.
1.7. Khabinethe yo dovha ya dzhiela nṱha mvelelo dza ṱhoḓuluso dza Khomishini ya Vhuṱaṱisani kha mavharivhari a nyanḓano ya tshanḓanguvhoni tsha mitengo ya thengiselano ya nnḓa na uri yo lindela u pendelwa ha ṱhoḓuluso nga Competition Tribunal, ho katelwa mawanwa na tsheo ya ndaṱiso yo teaho.
1.8. Musi ri tshi khou pembelela Ṅwedzi wa Maḓi wa Lushaka nga Ṱhafamuhwe 2017 fhasi ha thero: “Pfanelo dza Vhathu kha Maḓi na Vhuthathatshili, maAfrika Tshipembe vhoṱhe vha ṱuṱuwedzwa u vhulunga maḓi u itela uri ri dzule ri na maḓi a lingaho kha ḽa matshelo.
Khabinethe yo vhudzwa nga ha ḽidzinginywa nga Dzangano ḽa Mbumbano ya Lushaka ya Pfunzo ya Mvelele na Saintsi (UNESCO) kha u vha ṋemuṱa wa Ḓuvha ḽa Maḓi ḽa Ḽifhasi Afrika Tshipembe nga ḽa 22 Ṱhafamuhwe 2017 fhasi ha thero: “Maḓi a Mashika tshiko tshi sa athu kwamiwa”.
Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vhane vha vha muraḓo wa Phaneḽe ya Luṱa lwa Nṱha ya Mbumbano ya Dzitshaka kha Pulane ya Nyito ya Maḓi vha ḓo vula vhuṱambo nga u rwela ṱari, Muvhigo wa Mveledziso ya Maḓi a Ḽifhasi wa 2017, ngaha maḓi a mashika na zwiṅwe zwi elanaho nazwo.
1.9. Khabinethe i ṱanganedza zwo no swikelwaho kha u isela zwifuwo zwiḽiwa u itela u tikedza vhorabulasi vhuponi ha shango ḽashu ho welwaho nga gomelelo. Vhurangeli uvhu ndi tshipiḓa tsha thikhedzo ya R212 miḽioni ine muvhuso wo ita uri i vhe nga 2016/17 u thusa vhorabulasi vho kwameaho u ya kha shango ḽoṱhe.
Mavundu na one o vhona uri hu vhe na R198 miḽioni nga kha ndambedzo ya mukovho i linganaho, na uri masheleni a mbekanyamushumo ya u Thivhela na u Fhungudza Tshutshedzo ya Zwiwo zwi songo Lavhelelwaho o shumiswa kha u bwa milonga ya maḓi na u fhaṱa zwa u thivhela mulilo.
1.10. U itela u thusa kha vhuleme ha ṱhahelelo ya maḓi ngei Kapa Vhukovhela, ndingedzo dzi tea u vhekanyiwa u itela u ṋetshedza u rindidzwa hu hulwane nga kha u ṋetshedza dziṅwe nḓila dza zwiko zwa maḓi zwine zwi tea u sokou dzula zwo lindela u itela uri arali ha sa wanale maḓi o linganaho khalaṅwaha hei.
U itela u fhungudza u shumiseswa ha maḓi, Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili wo vhudza sekithara ya vhulimi nga ha 10% yo engedzwaho kha nyiledzo dza maḓi. Nyiledzo dza maḓi dzi ḓo dzula dzo ralo u swika madamu a tshi ḓadza madamu u swika kha 85% ya kuḓalele kwao.
1.11. Musi shango ḽi tshi khou pembelela mvula dze dza vha dzi tshi khou lilelwa ngaurali dzine dzi ḓo thusa vhukuma kha u ri vhofholola kha gomelelo, madamu na milambo zwi khou sumbedza u ḓala vhukuma. Khonadzeo dza mibvumbi na mikumbela ndi khulwane.
Ri ṱuṱuwedza zwitshavha u dzula vha tshi khou sedzesa mibvumbi na mikumbela ine ya nga kha ḓi livhisa kha u xelelwa nga matshilo, u kwashekana ha zwifhaṱo na themamveledziso. Muvhuso na mazhendedzi awo vha khou shuma vho ḓiimisela nahone vha khou dzula vho vhea iṱo kha nyimele uri vha shume nga u ṱavhanya hune vha ṱoḓea.
1.12. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo ṋetshedza mulaedza wavho wa ṅwaha nga ṅwaha kha Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala nga ḽa 3 Ṱhafamuhwe 2017.
Zwi tshi bva kha Mulaedza, Mbekanyamushumo ya Nyito i ḓo bveledziswa na u shumiswa hayo nga Nnḓu na Muhasho wa zwa Sialala. U vuliwa ha tshiofisi ha nnḓu zwi ḓo dovha zwa pembelela miṅwaha ya 20 tshe ya vhumbiwa.
1.13. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha muvhuso ha Afrika Tshipembe u ya kha Samithi ya SADC i sa Fani na Dziṅwe nga ḽa 18 Ṱhafamuhwe 2017, ngei Musanda wa Swaziland. SADC i bvela phanḓa na u shuma sa tshiendi tsha Afrika Tshipembe tsha ndeme kha mbekanyamaitele dza nnḓa u itela u swikela mveledziso ya dzingu na ṱhanganelano ngomu dzinguni lashu.
Hu khou lavhelelwa uri Samithi i ḓo amba nga ha tshiimo tsha mulalo na vhutsireledzi dzinguni, nga maanḓa ho sedzwa kha mveledziso dza Musanda wa Lesotho na Democratic Republic of Congo, khathihi na u shuma nga kha Pulane yo Vusuludzwaho ya Dzingu ya Maano a Vhusumbedzisi ho tou topolwa kha zwinzhi.
Afrika Tshipembe sa Mudzulatshidulo aḓaho wa SADC ḽo dzudzanyelwa u vha ṋemuṱa wa Samithi Zwayo ya SADC nga Ṱhangule 2017.
1.14. Nga ḽa 8 Ṱhafamuhwe, Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo fara lwendo lwa Tshiofisi u ya Indonesia. Afrika Tshipembe na Indonesia ndi maṅwe a mashango a ikonomi khulwane kha madzingu ao, na uri a koniswa nga lupfumo lwa zwiko zwao zwa mupo na zwa maḓini.
1.15. Hezwi zwi ḓo rangelwa nga Samithi ya Vharangaphanḓa vha Indian Ocean RIM Association (IORA) u bva nga ḽa 6 u swika ḽa 7 Ṱhafamuhwe 2017, ine ya ḓo dovha ya pembelela anivesari ya IORA ya vhu20. Samithini iyo, Muphuresidennde Vho Widodo vha ḓo ṋetshedza vhudzulatshidulo ha IORA kha Afrika Tshipembe.
Oṱhe Afrika Tshipembe na Indonesia ndi vhatumbuli vha IORA, ine i na mashango a khunzikhunzini dza Lwanzhe lwa India a 21. Afrika Tshipembe ḽo shuma sa Mufarisa Mudzulatshidulo u bva nga 2015 u swika mathomoni a 2017, na uri ḽi ḓo shuma sa Mudzulatshidulo u bva nga 2017 u swika 2019.
2. Tsheo dza khabinethe
2.1. Khabinethe yo tendela u gazethiwa ha Mbekanyamaitele ya Vhulangi ha Maḓi a Mugodini u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Vhulangi ha Maḓi a Mugodini, ho katelwa na Maḓi a re na Esidi, zwi dzula i khaedu khulwane ya mupo.
Mbekanyamaitele i ṋetshedza mutheo wa u wana zwigwada mulandu kha masiandoitwa mavhi na tshinyalelo ya Esidi kana u tshikafhadza huṅwe na/kana maṅwe masiandoitwa mavhi ane a nga aneo. Mbekanyamaitele i dovha ya dzinginya nḓila dzine nnḓu dza migodi dzi nga dzi lavhelesa u itela u kona u langa maḓi nga nḓila dza khwine.
2.2. Khabinethe yo vhudzwa nga ha muvhigo wa zwo no swikelwaho nga Khomithi ya Dziminisiṱa dzo Ṱanganelanaho nga ha u Vusuludzwa ha Migodi ya Zwitshavhani i si tsha Shumaho uri mawanwa o teaho a ḓo thoma u shuma lini u bva kha lwendo lwa Ngudo dza u Vhambedza Nḓowetshumo ya Migodini Australia lwe lwa farwa nga ḽa 24 u swika 28 Ṱhangule 2015.
Lwendo lwa ngudo lwo vha lwo vha lwo sendekwa kha Ndingo dza u Ṱavhanyisa dza Mbekanyamaitele na Sisiṱeme dza Vhulanguli dzi Langaho Sekithara ya Migodi ye ya vhambedza mbekanyamaitele na mihanga ya mulayo ine ya khou langa sekithara ya migodi khathihi na maitele a dzikhamphani dza migodi dza Australia, Chile, Afrika Tshipembe na Zambia.
Zwihulwane zwa muvhigo zwi katela vhufarisani vhukati ha muvhuso na khamphani dza migodi kha u ṋetshedza nnḓu na kudzulele kwa vhuḓi kwa vhashumi vha mugodini khathihi na miraḓo ya zwitshavha. Hu khou dovha ha sedziwa puḽanthi dza u kunakisa maḓi dza khamphani dza migodi u itela u vhona arali hu na khonadzeo ya vhufarisani kha themamveledziso.
Mveledziso ya pulane dza tshanduko dza fhethu ha dziḓoroboni dza migodi yo no penndelwa kha mimasipala miṱanu.
Thandela dza u ṱavhanyisa mveledziso ya ikonomi dzi khou shumisiwa u isa mishumo vhuponi, nga maanḓa kha u takula sekithara ya vhulimi zwitshavhani zwa migodi; khathihi na u ṱavhanyisa nyaluwo ya tswikelo ya u ṱhaṱhuvhiwa kha vhe vha vha vhe vhashumi vha migodini, miraḓo ya zwitshavha na vhashumi vha migodini vha zwino.
Khabinethe yo tendela Mihasho ya Vhashumi na wa Zwiko zwa Mineraḽa uri vha ite ngudo dza mimodeḽe yo fhambanaho ya zwinamelo zwa migodini ya Austrlalia u itela u thusa kha nyendo ndapfu dza vhashumi vha migodini vha dziṱhunḓu Afrika Tshipembe vha namelaho u ya mahayani tshifhinga tshoṱhe.
Khabinethe yo dovha ya tendela Muhasho wa zwa Mutakalo u shuma tshoṱhe na Zwiko zwa Mineraḽa na vhaṅwe vhafarisani kha u ṋetshedza tshumelo dza thikhedzo kha vhe vha vha vhe vhashumi vha migodini musi hu tshi khou shumiwa na malwadze haya o vha faraho mushumoni, hu na mbonelo ya u fhungudza khathihi na u thivhela khaedu dza zwa mutakalo na malwadze a faraho vhathu mushumoni.
Khumbelo yo itwa kha Muhasho wa Madzulo a Vhathu uri vha ṱavhanyise u thomiwa ha thandela dzo ṱanganelaho dza madzulo a vhathu vha tshi khou shumisana na khamphani dza migodi.
2.3. Khabinethe yo tendela pulane ya khwiniso yo ḓisendeka nga mawanwa na themendelo ya ṱholo dzo fhambanaho dzo itwaho u vhona arali u ṋetshedzwa ha nnḓu dzo badelelwaho nga muvhuso zwo tandulula khaedu ya vhushai ha ndaka kha miṱa na mimasipala yapo.
Nnḓu dzi fhiraho miḽioni tharu dzo ṋetshedzwa nga kha mbekanyamushumo ya muvhuso ya dzinnḓu. Miḽioni dza 2.8 dza dzinnḓu dzi ṋetshedzwa nga kha phungudzelo ya masheleni hune ha badelelwa muthu u wana nnḓu kha mavu awe kha miṱa ine vha hola masheleni a fhasi ha R3500 nga ṅwedzi. Vhuṱanzi vhu khwaṱhisedza uri nnḓu ndi dza ndeme kha muhwalo wa muholo wa zwa matshilisano na tsireledzo ya miṱa.
2.4. Khabinethe yo tenda muvhigo wa u Ṱhaṱhuvhiwa ha u Shuma Mbekanyamushumo ya Bazari ya Funza Lushaka khathihi na Khwiniso na Vhufhinduli ha Vhulanguli u bva kha Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo. Hezwi zwo vha zwi tshipiḓa tsha Pulane ya Vhuṱhaṱhuvhi ha Lushaka ha 2014/15.
Khabinethe yo tenda uri Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo u bvele phanḓa na u shumisa Mbekanyamushumo ye ya thomiwa nga 2007 u itela u engedza u tholiwa ha vhadededzi vha re na vhukoni kha dziṅwe thero dza vhuṱhogwa. Muhasho u ḓo dovha wa sedza kha u navhisa na u ḓadzisa zwiṅwe kha hei Mbekanyamushumo.
Vhuṱanzi vhu vhonalaho vhu sumbedza uri u oliwa ha Mbekanyamushumo ho tea ho sedziwa u ya nga nyimele ya poḽoltiki, ikonomi na zwa matshilisano.
Yo dovha ya tea zwi tshi tshimbilelana na tshifhinga tshine ya khou tea u shumiswa ngatsho tshine a tsho ngo leluwa. Mbekanyamushumo yo dzulela u ḓisa khwiniso nga kha maano ayo, ho katelwa na sisiṱeme ya u thola kha tshiṱiriki nga 2012. Yo thusa vhukuma kha u engedza mbalo ya u ṅwalisa kha pfunzo ya mudededzi.
2.5. Khabinethe yo vhudzwa nga ha Muhanga wa Indekisi ya Vhuholefhali na u dovha ya tendela u edzisiwa ha Indekisi ya Tshayanyeḓano ya Vhuholefhali. Khabinethe i dovha ya tikedza u khethekanyiwa ho angalalaho ha sethe dza datha ya muvhuso u ya nga mbeu, vhuholefhali na miṅwaha.
Indekisi ya Tshayanyeḓano ya Vhuholefhali ndi tshishumiswa tshihulwane tshine tsha shumisiwa kha u londa u sa eḓana vhukati ha vhathu vha re na vhuholefhali na vha si na vhuholefhali, khathi na u ṋetshadza nḓila ya u ṱola nga u ṱavhanya maano a luṱa lwa nṱha a nga ha tshikalo tsha u sa lingana hu re hone.
Hezwi zwi thusa kha u sedza vhuṱhaḓuli ha muvhuso vhu katelaho.
Maitele a u khethekanya a ḓo konisa muvhuso u fhindula nga u ṱavhanya kha tshenzhemo dza tshayatsireledzo dzo fhaṱelaho. U vhekanyululiwa na khwiniso dza Mbekanyamaitele nga dzoṱhe zwi nga si fhungudze u sa lingana, hu si na sisiṱeme na tshikalo tshithihi tshi shumiswaho u kala u sa lingana.
2.6. Khabinethe yo tendela Mbekanyamaitele ya Vhashumi vha Tshumelo dza zwa Matshilisano ya 2016. Mvelelo khulwane ya nḓisedzo ya u fhindula na tshumelo dza ndeme dza mveledziso ya zwa matshilisano, nga kha u langiwa ha vhashumi vha tshumelo ya zwa matshilisano.
Hezwi zwi sika muhanga u konisaho u shuma nahone une wa ḓo alusa tshivhumbeo tsha vhashumi kha sekithara ya mveledziso ya sekithara, zwine zwi ḓo ita uri zwi khwinise tshumelo dza ndondolo na tsireledzo dzine dza ṋetshedzwa kha zwigwada zwi shayaho tsireledzo.
Hu na ṱhoḓea ya zwigwada zwo fhambanaho zwa vhashumi vha tshumelo ya zwa matshilisano ho katelwa vhashumi vha mveledziso ya zwitshavha, vhaṋea ndondolo, na vhashumi vha Mveledziso ya Vhana Vhaṱuku; u fhindula kha tshanduko dza mulayo, ṱhoḓea dzine dza khou shanduka dza zwitshavha, khathihi na nyimele dza matshilisano na ikonomi kha sekithara ya tshumelo dza ndondolo ya matshilisano.
2.7. Khabinethe yo tendela Ndaela ya u Shuma kha Sisiṱeme nga ha u Ḓiimisela ha zwiṅwe Zwigwada zwa Vhashumi vho Khetheaho vha Teaho u Bula Madzangalelo Avho a zwa Masheleni, ine i ḓo thoma u shuma u bva nga ḽa 1 Lambamai 2017.
Khohakhombo dza mavhusele a vhuḓi dzi simuwaho kha nyimele dza phambano dza dzangalelo a dzo ngo livhana na vhashumi vho faraho zwikhala zwa vhulangi fhedzi. Sisiṱeme ya u ḓibula khomphyuthani i khou vhekanyiwa u itela uri zwiṅwe zwigwada zwa vhashumi vha kone u ḓibula nga ha madzangalelo avho a zwa masheleni khomphyuthani na u itela uri maitele a u sedza arali zwi zwone a kone u itwa kha muhasho.
2.8. Khabinethe yo tendela Luṱa lwa vhuraru Afrika Tshipembe lune ndi lwa nga ha u shuma ha Thendelano ya OECD nga ha u Lwa na zwa Vhufhura na Vhaofisiri vha Tshitshavha tsha Nnḓa kha u Tshimbidza Mabindu a Dzitshakatshaka (Thendelano ya u Lwa na zwa Vhufhura).
Muvhigo u ṋetshedza u lwisa nga muvhuso u fembedza, u ṱoḓisisa na vhutshutshisi ha milandu ya vhufhura ya nnḓa. Hei Thendelano i sedza kha u shumisa milayo yapo u wana mulandu wa vhufhura kha vhaofisiri vha nnḓa.
I shuma kha vhufhura vhune muthu a vha a tshi khou vhu ita thwii kana kana u tou dzheniswa, fhedzi vhu sa kateli vhufhura vhune vhu tou vha ha fhano hayani tshoṱhe, na vhufhura vhune muṱanganedzi wa mbuelo thwii kana nga kha muṅwe a si muofisiri wa tshitshavha.
Luṱa 1 lwo sedza kha u topola zwishumiswa zwa mulayo na nḓila dze mashango a dzi dzhia kha u lwa na vhufhura ha nnḓa. Luṱa 2 lwo sedza kha mashumisele na u shuma ha zwishumiswa na nḓila dzenedzo. Luṱa 3 lu lwela u vhona uri zwi kwama hani shango u ṱanganedza Thendelano.
Luṱa 4, lwo thomaho nga 2016, lu sedza kha mafhungo a tshimbilelanaho na zwihulwane zwa zwigwada zwo ṱanḓavhuwaho u ya nga vhuphara u itela u kombetshedza u shuma na tshandukiso kha mulayo wapo kana muhanga wa tshiimiswa tsha Mahoro.
2.9. Khabinethe yo tendela maga o dzinginywaho e a kumedzwa ho farwa Fhungo ḽa Mushumo kha u pfulusa Muhasho wa Muno. Muhasho u tea u pfuluselwa kha sisiṱeme ya vhutsireledzi ha shango u itela uri u ḓo shela mulenzhe kha vhutsireledzi ha lushaka khathihi na uri u kone u tsireledza vhathu vhawo, dzisisiṱeme na datha.
Hezwi zwi ḓo konisa muhasho uri u ḓise nḓisedzo yawo yo fhelela sa mukonisi wa vhuṱhogwa wa mveledziso ya ikonomi yo katelaho na ndaulo i shumaho nga vhukoni.
2.10. Khabinethe yo tendela uri Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS) i bvise muvhigo wa mbalombalo dza vhugevhenga ha ṱhiraimesiṱa ya 2016/17.
Sa zwine zwa vha zwone kha u bvisiwa ha muvhigo wa vhugevhenga wa ṅwaha nga ṅwaha, muvhigo u ḓo vha wo katela zwiwo zwa kha mavundu na muvhuso wa vhukati. Mbalombalo dza vhugevhenga dzi bva kha datha ya vhugevhenga yo rekhodiwaho zwiṱitshini.
U bvisiwa ha muvhigo wa kotara zwi ḓo thusa muvhuso u sedzesa zwipikwa zwa ndeme, nga maanḓa u fhungudza vhugevhenga vhuhulwane, sa zwe zwa vheiswa zwone kha Mutheo wa Maano a tshifhinga tsha Vhukati na uri u nga kha ḓi shumisiwa sa tsivhudzo zwi tshi kha ḓi tou thoma u itela u mashumele na maano a Muvhuso a u thivhela vhugevhenga.
2.11. Khabinethe yo vhudzwa nga zwine Minisiṱa wa Mapholisa vho ḓiimisela u zwi ita uri vha ḓivhadze u farelwa lufhanga u ya nga ha Mulayo wa Vhulanguli ha Zwigidi, 2000 (Mulayo wa vhu 60 wa 2000), tshifhinga tsha miṅwedzi ya rathi u itela uri tshitshavha tshi fhiwe tshifhinga tshi vhonalaho tsha u shela mulenzhe, na uri zwi ḓo thoma nga ḽa 1 Lambamai 2017 na uri zwi ḓo fhela nga ḽa 30 Khubvumedzi 2017.
U farelwa lufhanga zwi do fhungudza u phaḓalala ha zwigidi zwi siho mulayoni zwine zwa ḓo dovha zwa fhungudza vhugevhenga vhune ha vha na u kwamana na vhathu.
U farelwa lufhanga hu ḓo sedza kha vha re na zwigidi vha tevhalaho na/kana dzigulu Afrika Tshipembe:
a) Vhathu vha re na zwigidi zwi siho mulayoni na/kana gulu dzi khou phaḓalalaho, ho katelwa avho vhane vho no ita zwiito zwa vhugevhenga luthihi kana lunzhi;na
b) Vhathu vhe vha sielwa zwigidi na/kana gulu vha dovha vha kundelwa u tevhedza mbetshelwa dza Mulayo Vhulanguli ha Zwigidi.
2.12. Khabinethe yo tendela Maano a Lushaka a u Lwa na zwa Dzigennge u itela u tandulula zwa dzigennge nga tshivhumbeo tshiṅwe na tshiṅwe tshine zwa ḓa ngayo nga madzhenele khazwo o fhelelaho nga muvhuso.
Hezwi zwi tshimbilelana na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) u itela u vhona uri vhathu vhoṱhe vhane vha dzula Afrika Tshipembe vha pfe vho vhofholowa hayani, zwikoloni na mushumoni, khathihi na u ḓiphina nga vhutshilo ha tshitshavha vhu si na nyofho.
Hezwi zwi dovha zwa dzhiela nṱha uri vhugevhenga na khakhathi ha tou vha mafhungo a vhutsireledzi fhedzi, fhedzi a na masiandoitwa na midzi yo ṱokaho kha ikonomi na zwa matshilisano.
2.13. Khabinethe yo tendela muvhigo wa shango wa saikeḽe ya vhuraru Afrika Tshipembe wa u Vusuludzwa Guṱe nga Tshifhinga, uri u ṋetshedzwe uri u dovhe u vusuludzwe nga Tshigwada tsha u Shuma tsha u Vusuludzwa Guṱe nga Tshifhinga, kha Khoro ya Pfanelo dza Vhathu ya Mbumbano ya Dzitshaka (UN) nga Shundunthule 2017.
Muvhigo u sumbedza zwo no swikelwaho nga Afrika Tshipembe kha u dzhiela nṱha pfanelo dza vhathu na mbofholowo dza ndeme sa zwe zwa vheiswa zwone kha Ndayotewa.
U Vusuludzwa Guṱe nga Tshifhinga ndi maitele a sa faniho na maṅwe ane a katela u vusuludzwa ha rekhodo dza pfanelo dza vhathu kha Mashango oṱhe a re Miraḓo ya UN a 193 luthihi kha miṅwaha miṋa. Hezwi zwi ṋea tshikhala Mashango oṱhe a u buletshedza uri ndi maga afhio e vha a dzhia a u khwinisa pfanelo dza vhathu kha nyimele dza mashango avho, khathihi na khaedu dza muḓifho wa pfanelo dza vhathu. Zwi dovha zwa katela u kovhelana maitele a vhuḓisa nga ha pfanelo dza vhathu u ya kha ḽifhasi ḽothe.
2.14. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Muvhigo wa Shango wa u Thoma wa Quadrennial nga ha Thendelano ya Nyaluso na Tsireledzo ya Vhuḓibuletshedzi ha Mvelele dzo Fhambanaho, kha UNESCO.
Thendelano i dzhiela nṱha tshumelo na thundu dza mvelele uri zwi sumba vhuvha, ndeme na uri zwi amba mini. Mvelele i na khonadzeo yo khwaṱhaho ya u vha tshiṅwe tshi shelesaho mulenzhe kha ikonomi, matshilisano o vhofhekanaho khathihi na u fhungudza vhushai.
Zwisumbedzisi zwa u bvelela ndi u dzhia maano ane a dadzisela: Maano a Mzansi Golden Economy; Maano a Matshilisano o Vhofhekanaho; Pulane ya Mveledziso ya Lushaka na Maano a Nḓila Ntswa ya Nyaluwo; khathihi na u vhumbiwa ha mazhendedzi a re na Bodo nga Muhasho wa Vhutsila na Mvelele. Afrika Tshipembe na ḽone ḽo no swikela zwi vhonalaho kha u dzhiela nṱha ndeme ya nyambo dzapo kha mbekanyamaitele na mulayo.
3. Milayotibe
3.1. Khabinethe yo tendela Mulayotibe wa Zwiimiswa zwa Mutakalo wa Tshitshavha tsha Lushaka lwa Afrika Tshipembe uri u ḓivhadzwe Phalamenndeni. U ṋetshedza u thomiwa ha Zwiimiswa zwa Mutakalo wa Tshitshavha tsha Lushaka lwa Afrika Tshipembe (NAPHISA), mishumo yazwo, maanḓa na zwi shumiwa ngavho.
NAPHISA i sedza kha u ṋetshedza tshumelo dzo ṱanganelaho dza vhulavhelesi na vhuṱhaṱhuvhi, ṱhoḓisiso, u ṱola mafuvhalo, malwadze a khou langiwaho na vhuphalali ho livhiswaho kha thaidzo khulwane dza mutakalo wa tshitshavha dzine dzi khou kwama vhathu vha Afrika Tshipembe.
Hezwi zwi ḓo engedza vhukoni ha vhulavhelesi ha malwadze ane a pfukela na a sa pfukeli khathihi na mafuvhalo, zwine zwa ḓo thusa uri a tumbulwe a tshi kha ḓi tou thoma, u thivhelwa na u ṱavhanya u fhindula kha hedzi nyimele. Hezwi zwi ḓo thusa kha u langa malwadze khathihi na u fhungudza vhuhoṱa na dzimpfu.
NAPHISA i ḓo vha tshiko tsha lushaka tshine tsha ḓo shumela dzangalelo ḽa mutakalo wa tshitshavha na uri tsho sedza kha u ṋetshedza kha sisiṱeme ya tsireledzo ya mutakalo ine ya sedzesa kha tswikelo, ndinganyo, vhukoni na tshirunzi.
3.2. Khabinethe yo tendela Mulayotibe wa Khwiniso wa Tshumelo ya Ḽaborothari ya Mutakalo ya Lushaka uri u ḓivhadzwe Phalamenndeni. Hoyu u khwinisa Mulayo wa Tshumelo ya Ḽaborothari ya Mutakalo ya Lushaka, 2000 (Mulayo wa vhu 37 wa 2000).
Khwiniso dzo dzinginywaho dzi khou lwisa kha u khwinisa mavhusele, vhuḓifhinduleli na u ḓitika kha zwa masheleni a Tshumelo ya Ḽaborothari ya Mutakalo ya Lushaka. Hezwi zwi ḓo konisa tshumelo ya lushaka u ṋetshedza tshumelo dza ḽaborothari ya mutakalo hu si na u ḓurelwa nahone nga vhukoni vhuhulwane, u itela u khwinisa ndeme ya ndondolo ya kiḽiniki ine ya ṋetshedzwa vhalwadze nga tshifhinga nga kha vhalangi vhane vha vha na vholondoti.
3.3. Khabinethe yo tendela Mulayotibe wa Khwiniso wa Vhaaluwa wa 2016 uri u anḓadziwe u itela vhapfiwa ha nnyi na nnyi. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Vhaaluwa Mulayo wa vhu 13 wa 2006. Khwiniso dzi amba nga ha zwiṅwe thwii zwa tsireledzo na maga a u shuma nga kha mulayo zwine zwa ḓo thusa kha u ṋetshedza vhupo ho tsireledzoaho na tsireledzo ya vhaaluwa.
Mulayotibe u sedza kha u khwaṱhisa maga a vhulavhelesi na vhuṱhaṱhuvhi kha tshumelo dza vhaaluwa nga u vhea maga a shumaho zwavhuḓi a u lwisa zwa u sa tevhela mulayo, zwine zwa katela u fha ndaṱiso. Hezwi zwi ḓo thusa uri vhaaluwa vha kone u swikela tshumelo dza ndeme sa zwa matshilisano, mutakalo, ndondolo ya tshitshavha na ya muṱani.
3.4. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa u Kuvhanganya Masheleni wa 2016 u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. U ḓadzisa izwo, Khabinethe yo tendela u humiselwa murahu ha masheleni a re hone na u ṱanganyisa zwikolodo na ndaka dzavho kha Tshikwama tshithihi. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa u Kuvhanganya Masheleni wa 1978 une a u tsha shuma.
Mulayotibe u leludza u fhindula kha zwiwo na u tendela u vhekanyiwa ha maano a mveledziso na u fhungudziwa ha tshutshedzo nga kha u ṱanganyisa masheleni a re hone ho katelwa zwikolodo na ndaka dzi re hone u ya kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka na Tshikwama tsha u Ṱhaḓula. Vhukoni ha u kuvhanganya masheleni ha Mulayo vhu ḓo vhuedzedzwa, na uri tshikwama a tshi nga ḓo tou shuma fhedzi musi u ṱhaḓula ha matshilisano hu tshi khou ṱoḓea, fhedzi tshi ḓo shuma kha u fhungudza tshutshedzo na mveledziso dza zwitshavha.
3.5. Khabinethe yo tendela u ṋetshedziwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Milayo ya Vhulangi ha Mupo wa 2016 Phalamenndeni. Hoyu u khwinisa Mulayo wa Mupo wa Lushaka wa 1998 (Mulayo wa vhu 107 wa 1998) khathihi na tshivhalo tsha Milayo ya Vhulangi ha zwa Mupo.
Hezwi zwi ḓo khwaṱhisa: vhulangi ha mupo ho ṱanganelaho; sisiṱeme nthihi ya vhulangi ha zwa mupo; maga a uri zwi tevhedzelwe na u shuma nga kha mulayo; bayodaivesithi na u vhulunga; vhulangi ha ndeme ha mufhe; vhulangi ha malaṱwa; khathihi na vhulangi ho ṱanganelanaho ha phendelashango.
3.6. Khabinethe yo tendela Mulayotibe wa Mvetomveto ya Vhulanguli ha Ndaka ya Mavu a Ndimo wa 2017 uri u anḓadziwe u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Mbuedzedzo dza mavu ndi dza ndeme u itela u honolola khonadzeo ya sekithara ya vhulimi ire hone, u aluwa na u sika mishumo.
Kha zwinzhi, Mulayotibe u ṱuṱuwedza u vhumbiwa ha Khomishini ya Mavu ine ya ḓo vhona uri hu na vhupo ha vhulanguli vhu re khagala nahone vhu a shuma kha mirafho na u shumiswa ha mafhungo ane a tshimbilelana na mbekanyamaitele ya vhuṋe na kushumisele kwa mavu a ndimo.
Hezwi zwi ḓo thusa vhukoni ha shango kha vhulavhelesi na vhuṱhaṱhuvhi ha u vhona arali vha tshi khou tevhedza ndaela ya ndayotewa u itela u vha na vhuṱanzi ha u dzhia na mbuedzedzo dza mavu, ho sedzwa kha u dzhia maga a u lulamisa mvelelo dza tshifhinga tsho fhelaho tsha tshiṱalula nga muvhala.
Hezwi zwi thusedza kha bono ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka kha u vusuludza mahayani, nyaluwo ya ikonomi i katelaho na u fhungudza vhushai zwine zwoṱhe zwi livhisa kha u sika zwikhala zwa tswikelo ya mavu zwi linganho, khathihi na vhutsireledzi ha mavu u itela maAfrika Tshipembe vhoṱhe.
3.7. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa Mulayotibe wa Vhashumi vha Zwifhaṱo wa 2016 kha Gazethe ya Muvhuso u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Mulayotibe u humisela murahu mulayo u khou shumaho wa Mulayo wa zwa Mafhungo a Murengisi wa Dzinnḓu wa 1976 (Mulayo wa vhu 112 wa 1976).
Mulayotibe ndi phindulo kha nyimele ya mimaraga ine ya khou shanduka na dzitshanduko, na uri u lwisa kha u sika vhupo vhu shumeaho u itela u takula zwa ikonomi kha maraga wa thengiso ya dzinnḓu.
U sedza kha ṱhoḓea ya u alusa u shuma nga kha mulayo na maitele, khathihi na u vhona uri hu na tshanduko kha sekithara, khathihi na u langa maitele na vhuḓifari ha vharengisi vha dzinnḓu.
Hezwi zwi tshimbilelana na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ine i ṱoḓa tshanduko kha madzulele a vhathu na tshikhala tsha lushaka tsha ikonomi tshine nga khatsho, ho topolwa kha zwinzhi, u vusuludzwa ha muhanga wa mulayo na mbekanyamaitele dza zwa dzinnḓu hu u itela u vhona pfanelo dzi tshi khou swikelwa u ya nga ndayotewa. Hezwi zwi ḓo vhona uri nḓisedzo ya dzinnḓu i khou shumiswa u fhaṱulula dziḓorobo ṱhukhu na khulwane, khathihi na u khwaṱhisa u bvelela miṱani.
3.8. Khabinethe yo tendela Mulayotibe wa Khwiniso ya u Ḓibula wa Khadzimo ya Masheleni a u Renga Nnḓu nga Tshikolodo wa 2016 uri u anḓadzwe u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa u Ḓibula wa Khadzimo ya Masheleni a u Renga Nnḓu nga Tshikolodo wa 2000 (Mulayo wa vhu. 63 wa 2000).
Mulayotibe u tandulula khaedu dza madzulo a vhathu dze dza topolwa kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka. Hezwi zwi katela: phatheni dzi sa shumiho dza madzulele u ya kha shango ḽoṱhe; khaedu dzine dziḓorobo ṱhukhu na khulwane dzo livhana nadzo; mapulanele a sa nyauli a kudzulele fhethu ha u dzula na vhukoni ha mavhusele.
Mulayotibe u sedza kha u ṋetshedza masheleni a dzinnḓu zwine zwa tshimbilelana na tshiteṅwa 26 tsha Ndayotewa, tshine tsha ri “muṅwe na muṅwe u na pfanelo dza vhudzulo ha vhuḓi”. U dovha wa maanḓafhadza Ofisi ya u Ḓibula u ṱanganedza na u ṱoḓulusa mbilaelo dzi tshimbilelanaho na khadzimo ya masheleni a nnḓu. Hezwi zwi ḓo ṱuṱuwedza u shuma nga mulayo ha zwiimiswa zwa masheleni na uri zwi ḓo thusa kha u khwinisa nḓila na maitele a kuhadzimele zwi tshi tshimbelelana na khadzimo ya masheleni a u renga nnḓu.
3.9. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Muhanga wa Mavhusele na Vhurangaphanḓa ha Sialala wa 2016, kha Gazethe ya Muvhuso u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Hoyu u khwinisa Mulayo wa Muhanga wa Mavhusele a vhurangaphanḓa ha Sialala wa 2003 (Mulayo wa vhu. 41 wa 2003).
Khwiniso dzi shumana na khaedu dzine dza tshenzhemiwa na ndayotewa na u fhaṱululiwa ha zwiimiswa zwa vhurangaphanḓa ha sialala, na uri hune zwa vha zwo tea, u fhelisiwa ha zwiṅwe zwiimiswa.
Tshipikwa ndi u vhona uri u fhaṱululiwa ha vhukuma ha maanḓalanga a misanda sa khoro dza sialala; u vhumbwa ha khoro dza mahosi a vhanna na a vhafumakadzi; na u fhelisa maanḓalanga a zwitshavha.
3.10. Khabinethe yo tendela uri Mulayotibe wa Vhulamukanyi wa Dzitshaka u ḓivhadzwe Phalamenndeni. Tshipikwa tsha Mulayotibe ndi u khwinisa tswikelo ya tshumelo ya zwa vhulamukanyi na u vhona uri u swikelwa ha tshipikwa tsha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka tsha u engedza mbambadzo na vhubindudzi khathihi na u vhea Afrika Tshipembe zwavhuḓi ḽifhasini.
Mulayotibe u ṱanganyisa Mulayo wa Modeḽe wa Vhulamukanyi ha zwa Mabindu wa Dzitshaka, sa zwe wa ṱanganedziswa zwone nga Khomishini ya Mbumbano ya Dzitshaka nga ha Mulayo wa Mbambadzo wa Dzitshaka.
Hezwi zwi nga shumiswa nga bindu u tandulula phambano dzavho dza zwa mabindu a re nnḓa na uri zwi tshi tshimbilelana na uri ndi vhafhio vhane vha nga lilisiwa nga vhulamukanyi vhune vhu shumiswa hu tshi khou tevhelwa mulayo.
Izwo zwi nga engedza kha nyaluwo ya ikonomi na vhubindudzi khathihi na u vhona uri Afrika Tshipembe ndi fhethu hu kokodzaho zwigwada u bva ḽifhasini ḽoṱhe kha u tandulula phambano dzavho dza zwa mabindu.
4. Mafhungo a Vhuponi
4.1. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u kaidza vilili ḽi re hone vhukati ha maAfrika Tshipembe na vhabvannḓa. Khakhathi dze dza vha hone zwenezwino dza dovha dza tevhelwa nga migwalabo ya zwitshavha ngei Tshwane a dzi ṱanganedzei na uri a dzi na vhudzulo kha dimokirasi yashu.
Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS), vho ḓilugisela u shuma nga luvhilo kha zwiwo zwa dzikhakhathi na u homboka.
Vhugevhenga ndi swina ḽashu roṱhe, na uri ra tou shuma roṱhe ri nga kona u tandulula mafhungo ane zwitshavha zwa khou ṅoṅorea ngao. Zwenezwoha, a hu na tshikhala tsha zwiito zwa dzikhakhathi kana tshutshedzo. A huna tshililo kana tshi tshifhio tshine tsha nga tendela miraḓo ya tshitshavha i tshi dzhia mulayo ya u vhea zwanḓani zwayo.
Nga u shuma fhasi ha mulayo, ri nga ita uri zwitshavha zwashu zwi tsireledzee na u vha na vhutsireledzi. Vhadzulapo vha tea u shuma na SAPS khathihi na maṅwe mazhendedzi a zwa mulayo kha u tupulela vhugevhenga nnḓa zwitshavhani zwashu.
4.2. Muvhuso u dzhiela nṱha u ṅoṅorea ha vhaendedzi vha malasha vha khonṱhiraka nga masiandoitwa ane thandela dza fulufulu ḽo bikululwaho a nga vha wela kha u isela Eskom malasha, zwine zwi nga kwama mishumo kha nḓowetshumo. Mavothi a muvhuso a dzula o vulea kha nyambedzano dzi vhuedzaho na vharangaphanḓa vha vhukuma vha nḓowetshumo ya maṱiraka a malasha u itela uri hu ambiwe nga haya mafhungo.
Muvhuso u tea u shuma nga vhuḓifinduleli kha vhupulani ha fulufulu u itela u vha na nḓisedzo ya fulufulu i swikeleleaho lwa tshoṱhe. Sisiṱeme yo ḓitikaho nga u ṱanganyisiwa ha beisi ḽoudu (malasha na nyukiḽlia) na nḓisedzo ya muḓagasi i ḓisiwaho nga tshifhinga (yo bikululwaho na gese).
Zwi tou vha khagala u bva kha mvetomveto ya 2016 ya Pulane ya Zwiko yo Ṱanganyiswaho uri Afrika Tshipembe ḽi ḓo bvelaphanḓa na u shumisa muḓagasi wa malasha kha u ṱanganyisa fulufulu.
4.3. Khabinethe i dzhiela nṱha tsheo nga Khothe Khulwane ya North Gauteng nga ha tsheo ya Afrika Tshipembe kha u ḓibvisa kha Khothe ya Vhugevhenga ya Dzitshakatshaka (ICC). Khabinethe i a zwi ḓivha uri Phalamennde i khou ḓidzudzanyela uri i ḓo dzhia maga afhio o teaho.
Khabinethe i ḓivhofha nga tsheo iyo na uri yo vhumba tshigwada tsho hwedzwaho mushumo uri tshi ḓe na mapa une wa ḓo shumisiwa u anḓanaho na ṱhoḓea.
4.4. Mukhomanda Muhulwane wa Mmbi ya Lushaka ya Vhupileli ya Afrika Tshipembe Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho vula lwa tshiofisi vhuṱambo ha vhuṱanu ha Ḓuvha ḽa Mmbi dzo Ḓiṱamaho he ha farelwa Durban, ha dovha ha vha ho ṱanganyisa na u pembelela miṅwaha ya 100 ya u nwela khothe ha SS Mendi tshe tsha vha tsho fariwa ngei United Kingdom.
Khabinethe i hulisa na u dovha u elelwa miraḓo ya South African Native Labour Corps vhe vha xelelwa nga matshilo avho nga tshifhinga tsha khombo ya maḓini ye ya vha i sa athu vhuya ha vha na i no nga yone kha ḓivhazwakale ya zwa mmbi Afrika Tshipembe.
Havha vho vha vhe vhahali vhe vha vha vha tshi khou tou ita zwe vha vhudzwa nga vha maanḓa vha Imperial nga tshifhinga tshenetsho tshe vha vha vha tshi khou shuma.
4.5. Nga murahu ha musi zwo wanala uri ndi tshiwo tsha Tshivhungu tsha Fall Army ,muvhuso wo rangwa phanḓa nga Muhasho wa Vhulimi, Vhusimamaḓaka na Vhureakhovhe u khou bvela phanḓa na u ṱola u phaḓalala na tshinyalelo, khathihi na uri nyito dza u tsivhudza u itela u ṋetshedza vhuṱanzi ha thekiniki na nḓila dza u zwi langa, khathihi na vhuḓifhinduleli ha u vhona uri khemikhaḽa dza vhulimi dzi khou ṅwalisiwa lwa shishi.
Muhasho wo thoma na zwigwada zwa u fafadzela zwikhokhonono, zwine zwi ṱangana tshifhinga tshoṱhe u lavhelesa zwo no swikelwaho na mvelelo dza mihasho yoṱhe ya vhulimi ya mavundu, miraḓo ya nḓowetshumo na zwiimiswa zwa vhuṱoḓisisi.
Pulane ya Shishi ya Afrika Tshipembe ya Vhufhinduli ha Tshimela tshi sa Ṱoḓei, ine i shuma na u wanulula tshimela tshi sa ṱoḓei, vha kati na u lwa na Tshivhungu Fall Army. Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u shumisana na Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Tshipembe ha Afrika u itela uri tsivhudzo dza hedzi tshutshedzo dza baiḽodzhi musi dzi tshi kha ḓi tou thoma dzi vhe dzo no dzudzanyelwa.
4.6. Khabinethe i tamela vhanameli vhe vha vhaisala musi zwidimela zwivhili zwi tshi tshaisana tshiṱitshini tsha tshidimela ngei Rosslyn devhula ha Pretoria u ṱavhanya u fhola, na u livhisa ndivhuwo dzayo kha tshumelo dza shishi kha u shuma nga luvhilo u thusa vho huvhalaho.
Mushumo nga bodo ya vhuvhudzisi kha u ita vhuṱoḓisisi ho fhelelaho kha tsho vhangaho khombo na nyimele dzo itisaho khombo dzi tea u wanala nga u ṱavhanya hu u itela u tinya zwiwo zwi ngaho izwi kha ḽa matshelo.
5. Ndiliso na u Pfelavhuṱungu
5.1. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u livhisa ndiliso dzayo kha muṱa wa Muhaṱuli Vho Essa Moosa vhe vha vha vhe tshedza tshi penyaho tsha vhulamukanyi vha tshi shumela Afrika Tshipembe nga vhukoni phanḓa ha musi vha tshi yo awela sa muhaṱuli wa Khothe Khulwane ya Kapa Vhukovhela nga 2011.
Vha ḓo elelwa kha u ḓikumedzela havho kha u alusa na u tsireledza pfanelo dza vhathu, khathihi na u ḓikumedzela vha sa siedzi kha mulayo.
Phanḓa ha musi vha tshi gonya kha vhulamukanyi, vho shuma sa ramulayo wa pfanelo dza vhathu na uri vho vha vhe phanḓa kha u itela khaedu zwa u kandekanya pfanelo dza vhathu nga tshifhinga tsha khethululo nga muvhala, sa u fariwa hu si na u sengiswa. Vho dovha vha vha mutumbuli wa Dzangano ḽa Lushaka ḽa Vhoramulayo vha Dimokirasi.
5.2. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho laela uri hu farwe Mbulungo ya Tshiofisi ya Tshipentshele kha Vundu u itela munnawavhaṋe ḽizhakanḓila mulwelambofholowo vhe vha vha vhe mufariwa wa Robben Island, Vho Collen Monde Mkunqwana vhe vha ri sia vhege yo fhiraho nga ḽa 21 Luhuhi 2017.
Vho Mkunqwana ndi vha tavhi ḽa Vho Makhanda Nxele, muhali vhe vha ranga phanḓa u tshoṱela MaBirithishi ngei Grahamstown, masipala une wo irwa dzina ḽavho, nga murahu ha Makana.
Muvhuso wa Vundu wa Kapa Vhubvaḓuvha u ḓo ḓivhadza zwidodombedzwa zwa mbulungo.
5.3. Khabinethe yo dovha ya livhisa ndiliso dzayo kha muṱa wa Vho Mirriam Tladi, mme wa maṅwala vha dovha vha vha mufumakadzi wa u thoma wa muṅwali wa noveḽe. Vho Mme Tladi vhe vha avhelwa khuliso ya Ikhamanga vho phuletshedza kha mbofho dza ḽitheresi naho vho vha vho iledzwa Yunivesithi ya Witwatersrand vha tshi khou khethululwa nga mafhungo a khethululo nga muvhala.
5.4. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u livhisa ndiliso dzayo kha miṱa ya vhashumi vha vhafhaṱi vhararu na Miraḓo ya Nevi ya Afrika Tshipembe u bva kha Muhasho wa Mishumo ya Muvhuso vhe vha lovha musi vha tshi khou shuma dindini ḽa soredzhi Beizini ya Naval Durban. Masole aya mararu vho vha vha tshi khou lingedza u thusa vhashumi vha Muhasho wa Mishumo ya Muvhuso vhe vha vha vha tshi khou kundelwa u fema nga fhasi.
5.5. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha miṱa ya vhathu vha sumbe vhe vha lovha kha khombo dza goloi dzo vhalaho kha R34 vhukati ha Vryheid na Dundee musi ṱhiraka na goloi mbili zwi tshi kuḓana.
5.6. Shango ḽi khou humbula na u rabelela muṱa wa ṅwana Richard Thole ane ha pfi o wela mulongani wa mugodi u si tsha shumaho ngei Boksburg, nga Mugivhela.khabinethe i livhuwa tshigwada tsha u phulusa vhane vha khou lwisa nga nḓila dzoṱhe u vhona uri Richard u humiselwa kha mme awe.
5.7. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani vhe vha lozwa vhafunwa vhavho nga zwifhinga zwa mibvumbi na mikumbela ngei Devhula Vhukovhela, vhuponi ha Rustenburg.
6. U fhululedza
6.1. Khabinethe i fhululedza Muambasada Vho Xawier Carrim kha u dzhia ofisi sa Mudzulatshidulo wa Khoro Guṱe ya Tshiimiswa tsha Mbambadzo tsha Ḽifhasi nga 28 Luhuhi 2017. Ndi lwa u tou thoma muAfrika Tshipembe a tshi khethiwa kha hovhu vhuimo na uri ndi lwa vhuṋa hei ofisi i tshi fariwa nga muAfrika.
6.2. Khabinethe i fhululedza Khamphani ya Vhukavhamabufho ya Afrika Tshipembe kha u vhaliwa ngomu kha dza fumi dza nṱha dzine dza langa vhukavhamabufho vhu faresaho tshifhinga ḽifhasini, u ya nga OAG Aviation Worldwide.
Vhukavhamabufho ha Dzitshaka ha OR Tambo ho fara vhuimo ha vhumalo kha mutevhe wa vhukavhamabufho vhuhulwane, Vhukavhamabufho ha Dzitshaka ha Kapa ho fara vhuimo ha vhurathi kha vhukavhamabufho ha vhukati ngeno Vhukavhamabufho ha Dzitshaka ha King Shaka ho vhaliwa kha vhuimo ha vhu 10 kha mutevhe wa vhukavhamabufho vhuṱuku.
6.3. Khabinethe i fhululedza Mamelodi Sundowns kha u wina Tshiphuga Tshihulwane tsha Khonfedaresheni ya Bola ya Milenzhe ya Afrika (CAF). Vha Sundowns vho zwi sumbedzisa uri vha dzingweṋa kha Dzhango nga murahu ha musi vho fhenya TP Mazembe 1-0.
Ri na fulufhelo ḽa uri u wina uhu hu ḓo vha ha tshifhinga tshilapfu zwine zwi ḓo ṱuṱuwedza na dziṅwe thimu uri vha tevhele he ṋayo dza Mamelodi Sundowns dza kanda.
7. U tholwa
U tholwa hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.
7.1 Vho Zanele Monnakgotla sa Muraḓo a sa Shumiho hone kha Bodo ya Afrika Tshipembe ya Birou ya Zwiṱandadi (SABS).
7.2 Mulanguli a sa Shumiho hone kha Dzangano ḽa Afrika Tshipembe ḽa Ndindakhombo ya Tshutshedzo ya Tshipentshele ya Mabindu a Muvhuso (SOC) Limited:
a) Vho Tando Mbatsha (vho dovha vha tholiwa); na
b) Vho Tshwarelo Moutlane vho dovha vha tholiwa).
7.3 Mulanguli a sa Shumiho hone kha Bodo ya Bannga ya Mveledziso ya Vhulimi na Mavu:
a) Vho Dumo Motau (vho dovha vha tholiwa);
b) Vho Thembekile Thelma Ngcobo (vho dovha vha tholiwa); na
c) Vho Gugu Mtetwa.
7.4 Vho TS Mokoena sa Mulanguli Guṱe wa Muhasho wa Zwiko zwa Mineraḽa.
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Vhukwamani: 082 901 0766
