Tshitatamennde nga ha muṱangano wa Khabinethe wa ḽa 1 na 2 Lara 2016

1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Ndeme dza Muvhuso

1.1. Khabinethe i fhululedza Minisiṱa wa zwa Masheleni Vho Pravin Gordhan na tshigwada tsha Vhufaragwama ha Lushaka kha u kumedza havho mugaganyagwama wo linganyiswaho nahone wo humbulwaho zwavhuḓi. Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha (MTBPS) tshi ṋea tshikhala tshitshavha, vhashumi na mabindu u shumisana na muvhuso u itela u swikelela zwipikwa zwa ikonomi ya shango ḽashu.

Khabinethe i tikedza vhurangeli ho ḓivhadzwaho ngomu ha MTBPS u endedza ikonomi fhasi ha iyi nyimele i konḓaho, u swikelela nyaluwo yo katelaho ya ikonomi na tshumiso kwao ya zwiko zwa muvhuso.

1.2. Khabinethe i livhuwa vhabadeli vha mithelo vha fhiraho 4, 5 miḽioni vhe vha kumedza mbadelo dza mithelo yavho nga Khalaṅwaha ya Mithelo ya 2016 na u humbudza vhoṱhe vhane a vha athu badela uri vha ite ngauralo vhunga ḓuvha ḽa u fhedzislea ḽo vhewaho ḽa 25 Lara 2016 ḽo no vha tsini.

Vhabadeli vha/mithelo vha funaho shango vha khou thusa u khwinisa matshilo a miḽioni dza maAfrika Tshipembe nga u farakana na muvhuso zwenezwi u tshi khou phaḓaladza tshumelo dzine dza khou ṱoḓea na thikhedzo ya matshilisano zwitshavhani zwo fhambanaho.

Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe uri ri farisane u lwisa u alusa ikonomi nga u sika mishumo miswa, na u ṱanganedza mvelele ya u vhulunga masheleni. U shumisana ri nga kona u vhona uri ri khou khwaṱhisa nyaluwo ya ikonomi.

Khabinethe i tikedza khuwelelo ya tsedzuluso nahone ine ya ḓo shumanga tshihaḓu kha mavharivhari a izwo zwa  u haedza ngei kha vha Tshumelo ya Mbuelo ya Afrika Tshipembe. Zwiwo zwi ngaho izwi zwi na masiandoitwa mavhi kha fulufhelo ḽa tshitshavha kha maanḓalanga a mulayo nahone zwi fanela u ṱavhanya u tandululwa.

1.3. U lambedza pfunzo ya nṱha zwi kha ḓi vha tshipikwa tsha muvhuso nahone masheleni a eḓanaho R17 biḽioni o engedzwa kha nyavhelo ya dziyunivesithi miṅwahani miraru iḓaho a ḓo thusa u isa phanḓa u leludza mutsiko kha matshudeni vha miṱa i shayaho na vha miṱa ya vhukati. U lambedzwa uhu hu ḓo vhona uri matshudeni manzhi vha khou kona u swikelela pfunzo ya nṱha vhunga R9.2 biḽioni ya ndambedzo iyi i tshi ḓo avhelwa kha NSFAS.

Ndambedzo iyi yo ṱanganedzwa, fhedzi, tshihulwanesa zwazwino ndi u thoma ha ngudo. Khabinethe i ita khuwelela kha maAfrika Tshipembe uri vha tikedze u lwisa nga hoṱhe u tsireledza mbekanyamushumo dza akhademi dza 2016. Zwino ndi tshifhinga tsha u fhedza migwalabo yoṱhe, u vhuelela kiḽasini na u fhedza ṅwaha wa akhademi hu si tshe na u lenga.
Muvhuso u fulufhela uri nyambedzano dza u tandulula mbilaelo dza matshudeni dzi nga farwa zwenezwi mbekanyamushumo ya akhademi i khou bvela phanḓa. Ri khwaṱhisedza pfanelo ya migwalabo fhedzi izwi zwi fanela u itwa zwi fhasi ha mulayo nahone nga nḓila ine ya si kandekanye pfanelo dza vhaṅwe.

Ndingo dza muvhuso dza u ita uri pfunzo ya nṱha i swikelelee dzo fhiriswa nga vha muvhigo wa 2015 wa Zwiimiswa zwa Pfunzo ya Nṱha zwa Dzimbalombalo dza Masheleni nga vha Dzimbalombalo vha Afrika Tshipembe. U sumbedza uri u ḓiṅwalisela ha matshudeni kha Pfunzo ya Nṱha zwo aluwa nga phesenthe dza 32.5 u bva 2006 u ya 2015. Hafhu, magavhelo nga muvhuso wa vhukati kha Pfunzo ya Nṱha o gonya nga phesenthe dza 144 tshifhingani tsha miṅwaha ya fumi u bva 2006 u ya 2015.  

Magavhelo a muvhuso na mbadelo dza yunivesithi ndi zwone zwi dzhenisaho vhunzhi ha masheleni a wanwaho nga dziyunivesithi, ngeno kha masheleni a wanwaho nga dziyunivesithi phesenthe ya 43 i tshi bva kha muvhusona 34 wa phesenthe i bvaho kha mbadelo dza yunivesithi. Mawanwa aya a sumbedza u ḓikumedzela ha muvhuso kha pfunzo na u khwaṱhisedza khuwelelo yashu kha vhane vha kona u swikelela mbadelo vha badele, na u bvisela khagala uri mbadelo dza yunivesithi dzi dzula dzi dzone dza ndemesa kha ndambedzo yoṱhe.

Mvelaphanḓa yo no itwa nga Tshigwada tsha Dziminisiṱa tsho Hwedzwaho Mushumo tsho nangwaho nga Minisiṱa wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi, Vho Blade Nzimande uri vha bveledze modeḽe wa thikhedzo na ndambedzo u itela vhagudi vha Vhashai na vha “Miṱa ya Vhukati”. Pulane yo olwaho ine ya vhidzwa Ikusasa Student Financial Aid Programme (ISFAP), yo ambedzaniwa ngayo, he ha ṱanganyiswa mihumbulo yo fhambanaho, nahone ha swikelelwa thendelano nga vhoṱhe vhakwameaho vha ndeme u itela mbumbo ya vhuvhusi ha matshelo ha ISFAP. Ikusasa Student Financial Aid Programme i ita uri themendelo dzo fhambanaho dzine zwa zwino dza khou sedzwa dzi thomiwe.

Modeḽe wo dzinginywaho na themendelo dzi re ngomu ha muvhigo, dzi ḓo thusa vhukuma hu si kha u tandulula thaidzo dza ndambedzo dzine matshudeni vha shayaho na vha “miṱa ya vhukati” vha khou ṱangana nadzo fhedzi, fhedzi na kha u tandulula dziṅwe khaedu kha nnzhi dzine Afrika Tshipembe ḽa khou ṱangana nadzo, hu tshi katelwa;

  • U fhungudza tshivhalo tsha matshudeni vhanzhi vha litshaho tshikolo kha sekithara ya pfunzo ya nṱha na vhupfumbudzi vha miṱani i shayaho na ya vhabebi vha shumaho,
  • U khwinisa kha kutholelwe kwa vhatelwadigirii vhe vha lambedzwa,
  • U khwinisa phurofaiḽi ya zwikili zwa shango ḽashu,
  • U khwinisa vhufarakani vhukati ha muvhuso, sekithara ya phuraivethe na zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha kha u tikedza matshudeni vha shayaho na vha “miṱa ya vhukati”.

Pulane yo olwaho ya ISFAP i ṋetshedza matshudeni vha shayaho na vha “miṱa ya vhukati” thusedzo ya masheleni uri vha kone u badela mbadelo dzoṱhe dza u guda. Zwenezwi hu tshi khou themendelwa mutikedzelo wo fhelelaho wa pfunzo kha vha shayaho nga tshivhumbeo tsha bazari na magavhelo, i dovha ya kumedza nga nḓila ya mvelaphanḓa u fhungudza bazari na magavhelo kha matshudeni a “miṱa ya vhukati” zwenezwi masheleni ane vha a wana muṱani a tshi khou gonya na u ola nyimele dzo fhambanaho dza uri izwi zwi nga swikelelwa hani nga u kuvhanganya masheleni u bva kha sekithara dza tshitshavha na dza phuraivethe.

1.4. U rwelwa ṱari ha Tshialameli tsha Mveledziso ya Mabindu a Vhuendelamashango, ngei Pilanesberg kha ḽa North West nga Minisiṱa wa Vhuendelamashango Vho Derek Hanekom, zwi ḓo sika nḓila ya u katelwa kha ikonomi nga kha mabindu a vhuendelamashango a vhuedzaho. Izwi zwi engedza u shela mulenzhe ha sekithara ya vhuendelamashango kha u fhaṱa ikonomi i katelaho.

Tshialameli tshine tsha u edzisa tshi ḓo sedza kha dziSMME dza 50 kha Tshiṱiriki tsha Bojanala nahone tsha dzi tikedza lwa miṅwaha miraru u itela uri dzi kone u ḓiimela lwa tshifhinga tshilapfu. Tshialameli tsha Mveledziso ya Mabindu a Vhuendelamashango tshi ṋea mabindu thikhedzo kha mabindu a vhuendelamashango.

1.5. U rwelwa ṱari ha Senthara ya Fulufulu yo Ṱanganelanaho ya Ngwaabe nga ḽa 4 Lara 2016 nga Muhasho wa Fulufulu, u tshi shumisana na vhafarakani vha maano ndi tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya u thoma Senthara dza Fulufulu dzo Ṱanganelanaho vhuponi hu shayiwaho. Iḽi vhengele ḽa zwoṱhe zwa fulufulu ḽi ṋea u swikelelea ha zwiko zwa fulufulu zwo tsireledzeaho nahone zwi sa ḓuri kha miṱa i shayaho. Hu tshi ḓadziswa, ḽi ṋea mafhungo nga ha tsireledzo, mashumisele kwao na tshumiso ya zwiko zwa fulufulu zwi vhuedzaho mupo lwa tshifhinga tshilapfu. Zwi dovha zwa ṱuṱuwedza sekithara ya SMME na u alusa zwikhala zwa mishumo nga kha mabindu a re na vhushaka na fulufulu.

1.6. Khoniferentsi ya Windaba na Ṱano zwine zwa khou itea u bva nga ḽa 2 u ya ḽa 4 Lara 2016 ngei Cape Town International Convention Centre fhasi ha thero “Towards 100% renewables” i dovha hafhu ya thusa muvhuso kha vhurangeli ha mvusuludzo ya fulufulu. I dovha hafhu ya ṱanganyisa fhethu huthihi vha kwameaho vhane vha khou shela mulenzhe kha fulufulu kha dzhango ḽa Afrika,  zwihulusa Afrika Tshipembe. Hu tshi ḓadziswa, Muṱangano wa vhu11 wa Ṅwaha nga Ṅwaha wa Southern African Energy Efficiency Convention 2016 u bva nga ḽa 8 u ya 9 Lara 2016 ngei Emperors Palace kha ḽa Johannesburg u ḓo sedzesa kha masia o fhambanaho a re na vhushaka na fulufulu.Masia ane a ḓo kwamiwa a katela vhuinzhiniyara ha fulufulu, u khwinisa mashumele kwao, ndangulo ya vhufhaṱi na zwishumiswa, fulufulu ḽo vusuludzwaho na dziṅwe nḓila, vhubveledzisani, vhubveledzi ha muḓagasi, tshumelo ya fulufulu na u vhuedza tshifhinga tshilapfu.

1.7. Ṋamusi, Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo vha mudzulatshidulo na Muphuresidennde wa Zimbabwe Vho Robert Mugabe kha u Rwelwa Ṱari ha Dzulo ḽa Khomishini ya Lushaka ya Mashango Mavhili Zimbabwe-Afrika Tshipembe. Ndivho khulwane ndi ya u khwaṱhisa vhushaka na nyanḓano vhukati ha mashango aya mavhili na u khwaṱhisa u bveledza khonadzeo ine ya vha hone u itela vhukonani ha tsini kha masia a mbambadzo, vhubindudzi, mimaini, maḓi, fulufulu, mveledziso ya themamveledziso, vhuendi, na ICT, vhukati ha zwiṅwe.

U swika ṋamusi, mashango aya mavhili o no saina Mimemorandamu ya u Pfesesana na Thendelano dzi fhiraho 38, dzi kwamaho masia o ṱanḓavhuwaho o fhambanaho, ane a katela vhukati ha maṅwe, mbambadzo na vhubindudzi, mipfulutshelo na mafhungo a thuso ya dipuḽomatiki, vhupileli, vhulimi, mupo, mutakalo, khathihi na vhutsila na mvelele.

1.8. Vhuṱambo he ha tshimbila zwavhuḓi ha Annual Diplomatic Fair ye ya farwa nga Muhasho wa Vhushaka ha Nnḓa na Nyanḓano na Proudly South Africa ngei Union Buildings nga ḽa  29 Tshimedzi 2016 ngei Pretoria zwi shuma sa luvhanḓe lwa ndeme lwa u funza tshitshavha nga ha vhudipuḽomati na zwipikwa zwa mbekanyamaitele ya nnḓa ya Afrika Tshipembe.

Vhuṱambo uhu ho ṱanganyisa dziembasi,khomishini dza nṱha na madzangano a dzitshakha o tendelwaho Afrika Tshipembe u sumbedza na u ṱuṱuwedza vhudipuḽomati ha mvelele nga kha u ṱahisa vhusiki u fana na vhutsila, muzika na zwiḽiwa u bva mashangoni o fhambanaho. Dzimishinari dza vhudipuḽomati dzi fhiraho 60 na mabindu a si gathi a phuraivethe o ṱana zwibveledzwa zwao na zwikhala ṋaṅwaha.

2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe

2.1. Khabinethe ya tshipentshela ya ḽa 1 Lara 2016, yo ṱanganedza mivhigo ya mvelephanḓa nga ha mushumo wa Komiti ya Dziminisiṱa nga ha Mvusuludzo ya Khamphani dza Muvhuso (SOC), ane mudzulatshidulo wayo ndi Muthusa Muphuresidennde, Vho Cyril Ramaphosa.

Izwi zwi bva nga murahu ha musi Khabinethe yo khwaṱhisedza themendelo u bva kha Khomishini ya Tsedzuluso ya Muphuresidennde ya 2010 nga ha dziSOC. Khabinethe yo khwaṱhisedza zwine ya ḓo shumisa zwone u vhona uri themendelo idzi dzi thome u shuma.

Khabinethe i ombedzela uri zwiimiswa zwoṱhe zwi langwaho nga muvhuso zwi fanela u shuma zwavhuḓi, na u vha na mbuelo ya masheleni.

Tsheo dzo dzhiwa u itela u tevhela zwipikwa zwa mbekanyamaitele ya vhukati ya u khwaṱhisa dziSOC u itela uri dzi kone u swikelela zwipikwa zwa mveledziso.

  • Khabinethe yo khwaṱhisedza muhanga wa nḓisedzo ya themamveledziso wa U Shela Mulenzhe ha Sekithara ya Phuraivethe une wa ḓo endedza tshumisano vhukati ha dziSOC na sekithara ya phuraivethe.
  • Khabinethe yo ṱanganedza nyendedzi dza mbadelo na maimo a zwiṱuṱuwedzi zwa vhalangi vha dziSOE.
  • Khabinethe yo khwaṱhisedza u ṱanḓavhuwa ha nyendedzi ya u tholwa ha vhaofisiri vha bodo na vhalangi, ine, Muhasho wa Tshumelo ya Tshitshavha na Ndaulo u ḓo ita maitele a vhukwamani na mavunḓu na mimasipala, phanḓa ha musi Khabinethe i tshi tenda.
  • Mvetomveto ya u thoma ya mbekanyamaitele ya vhafaramikovhe vhaswa vha muvhuso yo themendelwa uri hu vhe na u isa phanḓa vhukwamani. Izwi zwi ḓo ḓisa ṱhuṱhuwedzo ya theo ya milayo ya SOC.
  • Vhufaragwama ha Lushaka ho bveledza ḽidzinginywa ḽa maanḓa a u ta na u sedza mitengo ya mveledziso ya mabindu a muvhuso, u ḓivhadzwa ha madzhenele a mashumele aya zwi ḓo thusa u dzudzanya makwevho na nyito dzi si dza makwevho dza dziSOC.

Izwi zwi khwinisa maimo a dziSOC uri dzi shele mulenzhe kha u bveledza Pulane ya Mveledziso ya Lushaka: u fhaṱa themamveledziso, u alusa ikonomi, u ṱanḓavhudza nḓowetshumo, u thusa u bveledza zwikili zwa nṱhesa, u sika mishumo na u isa phanḓa zwiṅwe zwipikwa zwa u khwinisa.

2.2. Khabinethe yo tendela uri Pulane ya Fulufulu yo Ṱanganelanaho (IEP) i ganḓiswe u itela nyambedzano ya tshitshavha na u konisa vha kwameaho na madzangano a re na dzangalelo uri a davhidzane nayo. IEP yo ḓivhadzwa kha Mulayo wa Fulufulu wa Lushaka, 2008 (Mulayo 34 wa 2008). I lingedza u endedza vhubindudzi ha themamveledziso dza fulufulu ḽa matshelo na mveledziso ya mbekanyamaitele ine ya ḓo vhumba luvhanḓe lwa fulufulu ḽa matshelo ḽa Afrika Tshipembe.

Vhupulani ha fulufulu ḽo ṱanganelanaho vhu a ṱoḓea u itela uri ṱhoḓea dza tshumelo ya fulufulu dza zwino na dza matshelo dzi kone u swikelelwa nga nḓila ya vhudzivha na nga nḓila ine ya vhuedza tshitshavha, ngeno hu tshi khou langulwa u ḓurelwa ha ikonomi, u thusa zwipikwa zwa lushaka zwi fanaho na u fhungudza vhushai na u sika mishumo zwine zwi fhungudza masiandoitwa mavhi kha mupo.

IEP i ṋetshedza bono ḽa tshifhinga tshilapfu ḽa uri Afrika Tshipembe ḽi nga shumisa hani fulufulu nga nḓila ya khwine sa maitele a uri fulufulu ḽi vhe kha maimo a muṱaṱisano wa khwine, zwine zwa ṱoḓa nḓila ntswa ya uri zwiko zwa fulufulu zwo fhambanaho zwi nga shumiswa hani.

2.3. Khabinethe yo khwinisa tsheo yayo ya ḽa 10 Fulwi 2015 ya u rumela Koporasi ya Fulufulu ya Nyukuḽia ya Afrika Tshipembe sa ḽone Zhendedzi ḽa u thoma ha Mbekanyamushumo Ntswa ya u Fhaṱa Nyukuḽia. Tsheo iyi, nga itsho tshifhinga, yo tendela Eskom u sedzesa kha thandela dza Medupi, Kusile na Ingula na kha khaedu dza fulufulu dze shango ḽa vha ḽi khou ṱangana nadzo.

Khabinethe yo rumela Eskom sa Muṋe Mushumisi na Murengi wa Mamaga a Muḓagasi wa Nyukuḽia u ya nga Mbekanyamaitele ya Fulufulu ya Nyukuḽia ya 2008. Eskom i na miṅwaha i fhiraho 30 ya mashumele o tsireledzeaho a Ḽimaga ḽa Muḓagasi wa Nyukulia wa Koeberg, une ndi wone u woṱhe wa Ḽimaga ḽa Muḓagasi wa Nyukuḽia Afrika, nahone i khou ḓi bveledza
Asesimennde ya Masiandoitwa kha Mupo na Mivhigo ya Tsireledzo ya Fhethu ha nyukuḽia u itela khonadzeo ya mamaga a muḓagasi wa nyukuḽia u bva 2007.

Khabinethe yo tendela hafhu u rumela Koporasi ya Fulufulu ya Nyukuḽia ya Afrika Tshipembe sa Muṋe Mushumisi na Murengi wa Mutevheṱhanḓu wa Zwivhaswa zwa Nyukuḽia na Multi-Purpose Reactor.

Muhasho wa Fulufulu u ḓo bvela phanḓa u ita vhurumelwa hawo sa muhasho u taho mbekanyamaitele na u pfananya ha Mbekanyamaitele ya u Fhaṱa Nyukuḽia.

2.4. Khabinethe yo vhudzwa nga ha mvelephanḓa nga ha zwine zwa khou itea nga ha Pulane ya Zwiko yo Ṱanganelanaho (IRP) nahone yo tenda uri vhukwamani na tshitshavha hu itwe nga ha nyimele ya mutheo na khumbulelo.

Tshe ha vha na IRP 2010-30 hu na tshivhalo tsha zwine zwa khou bvelela zwine zwa kwama sekithara ya fufufulu. Maitele a zwine zwa khou bvelela kha IRP a linganya tshivhalo tsha zwipikwa u itela tsireledzo ya nḓisedzo u itela u fhungudza mbadelo dza muḓagasi, u ṱuṱuwedza u sika mishumo, u fhungudza masiandoitwa mavhi kha mupo, u fhungudza tshumiso ya maḓi na u fhambanya zwiko zwa nḓisedzo.

Zwe zwa swikelelwa lwa u thoma zwine zwa vha u kuvhanganya zwine zwa khou humbulelwa zwine zwa ḓo shumiswa kha IRP zwo no fhela, ho no tou sala vhukwamani na tshitshavha. Zwe zwa swikelelwa zwa vhuvhili nga ha mveledziso ya mafhungo a mutheo zwine zwa vha pulane ya mbadelo na zwone zwo fhedziwa. Zwe zwa swikelelwa zwa vhuraru zwine zwa vha tsaukanyo ya nyimele zwi khou itiwa. Zwe zwa swikelelwa zwa vhuṋa, ndi ndivhanyiso ya mbekanyamaitele.

2.5. Khabinethe yo ṱanganedza zwine zwa khou itea nga ha mveledziso kha maimo a nyambedzano ngei kha Dzangano ḽa Mbambadzo ḽa Ḽifhasi nahone yo tenda kha ṱhoḓea ya u sedzesa kha mveledziso nga murahu ha mbekanyamushumo ya mushumo ya Nairobi na ndugiselo ya Khoniferentsi ya Dziminisiṱa ya Vhufuminthihi ya WTO (MC11) ine ya ḓo farwa ngei Argentina nga Nyendavhusiku 2017.

Izwi zwi tshimbilelana na zwipikwa zwa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka zwa u bveledza phindulo dza mbekanyamaitele dzo teaho kha vhupo ha ḽifhasi vhu shandukaho.

2.6. Khabinethe yo vhudzwa nga ha tsheo dzo dzhiwaho nga Khoro ya Pfananyo ya Muphuresidennde muṱanganoni wo farwaho nga ḽa 11 Ṱhafamuhwe 2016. Iḽi ndi dzangano ḽa mulayo ḽo thomiwaho u ya nga Mulayo wa Muhanga wa Vhushaka ha Mihasho ya Muvhuso, 2005 (Mulayo 13 wa 2005), une wa ṱanganyisa masia mararu a muvhuso kha mafhungo a dzangalelo ḽa vhoṱhe na a ndeme kha lushaka hu u itela u khwaṱhisa vhuvhusi ha nyanḓano.

Mafhungo e a rerwa ngao a katela: U thomiwa ha Mbekanyamushumo U Vhuelela kha zwa Ndeme, muvhigo wa mvelaphanḓa nga ha u thomiwa ha mimasipala miswa yo ḓikumedzelaho nga huswa; phindulo ya muvhuso kha gomelelo na ṱhahelelo ya maḓi; na tsedzuluso ya Mulayo wa Mipfulutshelo wa Afrika Tshipembe, 2014.

2.7. Khabinethe yo tendela u ganḓiswa ha mvetomveto ya Nḓivhadzamulayotibe nga ha Tshumelo ya Mililo, u itela vhupfiwa ha tshitshavha. U gavhela madzinginywa a mbekanyamaitele dza ndeme na vhuḓinangeli vhune ha vhumba mutheo wa tsedzuluso ya theo ya milayo wa tshumelo ya mililo une wa ḓo dzhena madzuloni a wa kale une wa vha Mulayo wa Tshumelo ya Tshigwada tsha Mulilo, 1987 (Mulayo 99 wa 1987).

Izwi zwi tshimbilelana zwavhuḓi na madzhenele a u shumisa zwa U Vhuelela kha zwa Ndeme, nga u vhea vhuḓifhinduleli kha vha tshumelo ya mulilo uri tshifhinga tshoṱhe vha ambedzane na zwitshavha zwine vha zwi thusa uri vha shumisane u fhungudza khombo dza mililo na u vhona uri hu na maano o fhelelaho a u fhindula na sisiṱeme dza phindulo kha mililo na zwiṅwe zwiwo zwi re na vhushaka nga u ṱavhanya nahone nga vhudzivha.

Nḓivhadzamulayotibe i vhea vha tshumelo ya mililo u bva kha tshumelo ya mililo yo ḓisendekaho kha phindulo u ya kha maele o ḓisendekaho nga u fhungudza khombo ya mililo. Izwi zwi shela mulenzhe kha ndangulo ya zwiwo yo ṱanganelanaho i shumaho zwavhuḓi na tshumelo ya mililo, nga u vhea tsireledzo ya mililo na u thivhela, zwihulusa u fhungudza khombo dza mililo zwitshavhani, zwine zwa vha ṅwongo wa nḓisedzo ya tshumelo ya mililo ine ya ḓo shela mulenzhe zwihulu kha u sikwa ha zwitshavha zwo tsireledzeaho sa zwe zwa sumbedziswa kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.

3. Milayotibe

3.1. Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Tshikwama tsha Khombo Dzibadani, 2016 Phalamenndeni. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Tshikwama tsha Khombo Dzibadani, 1996 (Mulayo 56 wa 1996) une wa ṱalutshedza nga ha mbadelo dza ndiliso kha tshinyalelo kana ndozwo yo vhangwaho zwi songo tea nga u reilwa ha mimoḓoro.
Mulayotibe wo livhanywa na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka na Mvelelo 13 ine ya amba nga ha u katela na tsireledzo ya tshitshavha nga sisiṱeme ya u fhindula na u vhona uri nḓisedzo ya tshumelo ya vhudzivha na u dzhenelela ha dzilafho zwi tshe zwiṋu u itela u thusa nga u ṱavhanya u fhola na u vhuelela mushumoni, na u sa vha na ndindakhombo u itela u leludza mutsiko wa tshikwama kha vhane vha sa tou kona.

4. Zwi khou ḓaho

4.1. Miraḓo ya Khorondangi masiani oṱhe mararu a muvhuso vha ḓo ambedzana na maAfrika Tshipembe shango ḽoṱhe nga tshifhinga tsha National Imbizo Focus Week vhukati ha 7 na ḽa 11 Lara 2016, fhasi ha thero “Roṱhe ri isa Afrika Tshipembe phanḓa: Vhumatshelo hashu – kha vhu ri shumele”. Khabinethe i ṱuṱuwedza maAfrika Tshipembe vhoṱhe u shela mulenzhe vho ḓiimisela kha vhuṱambo uhu na u amba na vharangaphanḓa vha polotiki, vhunga u vha na vhadzulapo vha re na nḓivho zwi zwa ndeme kha u vuledza Bono 2030, ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP). Mbekanyamushumo ya Imbizo Focus Week i ḓo vha hone kha www.gov.za.

4.2. Afrika Tshipembe ḽi khou pembelela Ṅwedzi wa u Dzhiela nṱha Pfanelo dza Vhaholefhali wa Lushaka fhasi ha thero “Vhathu vha re na vhuholefhali – na vhone vha shela mulenzhe kha u vhumba vhumatshelo vhu vhuedzaho ha tshifhinga tshilapfu” u bva nga ḽa 3 Lara wa fhela nga Ḓuvha ḽa Dzitshakha ḽa Vhathu vha re na Vhuholefhali, nga ḽa 3 Nyendavhusiku 2016.  

Mbekanyamushumo iyi ya ṅwedzi woṱhe i ḓo shumiswa u kuvhanganya tshitshavha na vha dzhiaho tsheo u dzhia vhuḓifhinduleli ha u vhona uri vhathu vha re na vhuholefhali vha a kona u swikelela sa riṋe vhaṅwe. Mbekanyamushumo i ḓo ita uri vhathu vha dzhiele nzhele u shela mulenzhe ha vhathu vha re na vhuholefhali kha u fhaṱa zwitshavha zwi vhuedzaho zwa vhuthihi. Mafhungo nga ha pfanelo dza vhathu vha re na vhuholefhali a nga kona u swikelelwa u itela u tikedza u maanḓafhadzwa havho.

Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe u isa phanḓa pfanelo na ndeme ya matshilo a vhathu vha re na vhuholefhali u ya nga u ḓikumedzela hashu hu re ngomu ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka u itela u engedza u swikelela tshumelo, zwihulusa kha pfunzo ya ndeme na mishumo ya vhathu vha re na vhuholefhali.

4.3. Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe u tikedza fulo ḽa Maḓuvha a 16 a u lwa na Pfudzungule dzi itelwaho Vhafumakadzi na Vhana. Afrika Tshipembe ḽo ṱanganedza fulo iḽi nga 1998 sa ḽiṅwe ḽa maano a u dzhenelela kha u sika tshitshavha tshi si na pfudzungule.

Maḓuvha a 16 ndi fulo ḽa dzitshakha ḽine ḽa vha hone ṅwaha muṅwe na muṅwe u bva nga ḽa 25 Lara u ya 10 Nyendavhusiku. Ndivho ya fulo heḽi ndi u takula tsivhudzo  kha maAfrika Tshipembe uri vha dzhiele nṱha masiandoitwa mavhi a pfudzungule dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana. I dovha ya ita khuwelelo kha muṅwe na muṅwe uri a ime o hagala a tshi lwa na pfudzungule dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana.

4.4. Khabinethe yo tendela Afrika Tshipembe maanḓa a therisano uri a shume sa wone mutheo wa nyambedzano ngei kha Dzulo ḽa vhu22 ḽa Khoniferentsi ya Madzangano kha Buthano ḽa Muhanga wa Mbumbano ya Dzitshakha nga ha Tshanduko ya Kilima (COP22), na Dzulo ḽa vhu12 ḽa Khoniferentsi ya Madzangano ḽine ḽa khou shuma sa u Ṱangana ha Madzangano kha Phurothokhoḽo ya Kyoto (CMP12), ine ya ḓo farwa u bva nga ḽa 7 u ya 18 Lara 2016 ngei Ighli, Marrakech, Morocco.

Maimo a therisano a tshimbilelana na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ine ya ṱuṱuwedza vhupo vhu vhuedzaho tshifhinga tshilapfu khathihi na Ndayotewa, ine ya amba uri mupo u fanela u vhulungwa u itela mirafho ya zwino na ya matshelo.

5. Vhuimo ha Khabinethe kha mafhungo a zwino

5.1. Tsheo nga Maanḓalanga a Vhutshutshisi a Lushaka (NPA) u imisa mulandu wa vhufhura we wa hweswa Minisiṱa wa zwa Masheleni Vho Pravin Gordhan zwi ri swikisa magumoni a fhungo iḽi nahone zwi tendela shango u livhisa nungo dzalo dzoṱhe u bveledza ikonomi, u fhaṱa fulufhelo ḽa vhabindudzi na u pambusa u elwa ha zwikolodo zwa dzitshakha na u tsitswa.

5.2. Khabinethe yo vhudzwa nga ha masiandoitwa a gomelelo kha nḓisedzo ya maḓi Afrika Tshipembe ho sedzeswa Gauteng ḽine ḽi ḓisedzwa maḓi u bva kha sisiṱeme ya Mulambo wa Vaal yo ṱanganelanaho.

Afrika Tshipembe ḽo ṱanganedza mvula ṱhukhusa u bva 1904 (miṅwaha ya 114) na thempheretsha dza nṱhesa dze dza tshenzhelwa nga Tshimedzi na Lara 2015. Izwi zwo vha na masiandoitwa kha nḓisedzo ya maḓi vhunga maimo madamuni o tsa u swika kha 48.4% hu tshi vhambedzwa na tshifhinga tshenetsho tshithihi mahoḽa musi maimo o vha e kha 66.6%. Ri kha ḓi vha kha maimo a vhukati nahone hu na khonadzeo ya uri ri nga lavhelela u engedzea ha tshifhinga tsha khwinifhadzea. Zwi nga dzhia miṅwaha mivhili kana miraru uri hu kone u khwinifhadzea nḓadzo ya madamu nahone i nga kha ḓi vha nyimele u vhuya u swika kha miṅwaha miṱanu. Lwendo lu tshe lulapfu u swika nyimele i tshi vhuelela ngonani.

Zwi tshi ya nga Sisiṱeme ya Mulambo wa Vaal yo Ṱanganelanaho ine ya vha na madamu a 14 ane a isa maḓi Gauteng, sisiṱeme zwazwino i kha 49.1% hu tshi vhambedzwa na 67.9% nga tshifhinga tshenetshi tshithihi mahoḽa. Sisiṱeme i dovha ya ṋetshedza maḓi kha vhunzhi ha zwiṱitshi  zwa muḓagasi wa malasha zwa ESKOM, SASOL, vhashumisi vha zwa u sheledza na migodi, khathihi na nḓowetshumo ngei Vhubvaḓuvha Mpumalanga, Devhula Vhukovhela, Free State na Northern Cape, zwi ambaho u tikedza hu anganyelwaho kha 45% ha ikonomi ya shango na 35% ya vhathu. 80% ya maḓi u bva kha sisiṱeme ya Vaal i shumiswa nga vhathu miṱani yavho. Ino ndi vhege ya vhuraru ine sisiṱeme i fhasi ha 50% nga hetshi tshifhinga tsha gomelelo. Damu ḽa Vaal ḽone ḽi kha 26.4%, damu ḽa Katse ḽi kha 38.4%, damu ḽa Sterkfontein ḽi kha 91.5% na damu ḽa Grootdraai 66.3%. Kha mashumisele a maḓi, ho vhewa nyiledzo ya 15% dziḓoroboni na 20% ya u sheledza sa zwe zwa ganḓiswa kha Gazethe ya Muvhuso ya ḽa 12 Ṱhangule. Nyiledzo idzi ndi khombekhombe.

Tshigwada tsho Hwedzwaho Mushumo tsha zwa Thekhiniki tsho thomiwa u itela u ṱola u thomau shuma ha nyiledzo idzi. Vha Rand Water ndi vhone vha ḓisi vha maḓi Gauteng nahone tshipikwa ndi u fhungudza nḓisedzo u bva kha vha Rand Water nga 687 miḽioni wa ḽithara nga ḓuvha. Mimasipala yoṱhe i re fhasi ha nḓisedzo iyi yo ṋewa zwipikwa tiwa zwine ya fanela u swikelela hu tshi itelwa u fhungudzwa ha tshumiso ya maḓi. Madzhenele a u thoma u shumisa hezwi ho vha a u engedza hu na u fhungudza nḓisedzo nga zwiṱuku nga zwiṱuku, hu tshi thomiwa kha 5% na u engedza u ya kha 15% nga u langula phaiphi khulwane. U bva nga ḽa 3 Tshimedzi ro sudzulusa u ya kha nyiledzo yo ḓisendekaho kha voḽumu.

Ndi zwa ndeme uri vhashumisi vhoṱhe vha tevhele nyiledzo dzoṱhe u itela uri ri kone u phaḓaladza nḓisedzo ya maḓi ane ra vha nao. Vundu ḽa Gauteng ḽi khou thoma Senthara ya Mashumele o Ṱanganelanaho (JOC) u itela vhuṱoli na u vhona uri hu khou tevhelwa mulayo. Mimasipala yoṱhe yo ṋewa ndaela ya u thoma senthara nga u ṱavhanya na u vhona uri vhudavhidzani na vhashumisi vhu khou khwiniswa.

Damu ḽa Vaal ḽi ḓo dzula na 25% nahone izwi zwi ḓo swikelelwa nga u shululela maḓi u bva damuni ḽa Sterkfontein. Izwi zwo tea u itela tsireledzo ya u ṋetshedza maḓi o linganaho kha ESKOM, Rand Water na SASOL. U shululela hu ḓo thoma nga ḽa 7 Lara nahone hu ḓo bvela phanḓa maḓuvha a eḓanaho 54 u swika 30 Nyendavhusiku. U shululwa ho pulanwaho kha ḽiga ḽa zwino ndi 190 miḽioni wa dzi khubiki mitha dza maḓi zwine zwa ḓo tsitsa damu ḽa Sterkfontein nga phesenthe dza henefha kha dza sumbe. U shululwa uhu nga zwifhinga zwo fhambanaho ndi u itela u fhungudza khombo kha zwitshavha zwa tsini ha Sterkfontein na u fhungudza tshinyalelo ya khunzikhunzi dza milambo dzine ndi kale dzo oma lwa tshifhinga tshilapfu.

Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe u shumisa maḓi nga nḓila ya u a vhavhalela na u a vhulunga. Vhashumisi vhoṱhe vha maḓi vha fanela u tevhela nyiledzo hune dza khou thomiwa hone, nahone vha bvelephanḓa u vhulunga maḓi, u shumisana na mimasipala. Muvhuso u khou ita nga hune u nga kona u fhungudza nyimele ya zwino nahone u khou shumisana na vha kwameaho vhoṱhe kha vhupo ho welwaho nga gomelelo.

5.3. Mudzulatshidulo wa Khomishini ya Mbumbano ya Afrika, Dr Nkosazana Dlamini-Zuma vho vha ṋemuṱa wa nyambedzano vhukati ha Vhadzudzanyi vha Afrika na Vhaofisiri vha Dzigurannḓa u bva mashangoni oṱhe a 54 ane a vha miraḓo ya Mbumbano ya Afrika, fhasi ha thero “Deepening Africa’s Narrative and Capacities to Deliver Agenda 2063”. Adzhenda 2063 i ita khuwelelo ya uri zwipiḓa zwoṱhe zwa zwitshavha zwa Afrika na kha African Diaspora u shumisana u itela u fhaṱa Afrika ḽi khou bvelaho phanḓa ḽa dovha ḽa vhumbana ḽo ḓisendeka kha mukovhe wa mikhwa na vhuiwa vhu fanaho.

Vhe vha shela mulenzhe vho sumbedzisa zwo no swikelwaho nga Mbumbano ya Afrika miṅwahani miṋa yo fhiraho, vho kona u pfesesa khwine nga ha Adzhenda 2063 na uri nyanḓadzamafhungo ya Afrika i nga vha hani phanḓa nga ha u ḓivhadza na u tshimbidza Adzhenda 2063. Mushumo wa u vhiga nga nḓila yone na u vhumba thoololo ya Afrika na u themendela vhune ha nyanḓadzamafhungo vhukati ha maAfrika na zwone zwo haseledzwa.

5.4. Khabinethe na yone i khou dzhenela tshihumbudzo tsha vhutshilo na tshifhinga tsha Vho OR Tambo sa nḓila ya u sumbedza ṱhonifho na u ṱanganedza mushumo we vha ita kha u tshimbidza adzhenda ya u sa khethulula nga muvhala, u sa khethulula nga mbeu, demokirasi na Afrika Tshipembe ḽi bvelaho phanḓa. Muhasho wa Vhutsila na Mvelele wo no thoma nga vhupulani ha u pembelela miṅwaha ya ḓana ya Vho OR Tambo nga 2017.

Khabinethe i fhululedza zwi tevhelaho:
5.5. Mamelodi Sundowns ine ya vha ngwena ntswa ya bola ya milenzhe ya Afrika nga murahu ha u wina Federasi ya Ḽigi ya Dzingwena dza Bola ya Milenzhe ya Afrika. Khabinethe i livhuha vhatikedzi na maAfrika Tshipembe vhoṱhe vhe vha kunguwedza tshigwada itshi, zwe zwa ita uri Afrika Tshipembe ḽi ḓihudze ngazwo. Sundowns yo dzhena muṱalani wa tshinwe tshigwada tsha Afrika Tshipembe, Orlando Pirates tshe tsha wina Vhugwena na Tshigwada tsha Nṱha tsha Afrika nga 1995 he vha wana ṋaledzi ya u thoma ya shango kha muṱaṱisano uyu.

5.6. Vhawini vha Pfufho dza Vhutumbuli Sekithara ya Tshitshavha dza Senthara ya Tshumelo ya Tshitshavha ya Vhutumbuli ya vhu14 ya Ṅwaha nga Ṅwaha vha ḓo ya vha ṱaṱisana kha Pfufho ya Ṅwaha ya Mutumbuli wa Sekithara ya Tshitshavha. Pfufho dzi ṱuṱuwedza mashumele a khwine kha vhutumbuli ha sekithara ya tshitshavha na u pembelela mvelephanḓa ya vhathu na zwigwada kha muvhuso woṱhe. Zwi thusa sa tshishumiswa tsha u engedza vhutumbuli na u ṱuṱuwedza vhaṅwe u tumbula u itela khwiniso ya nḓisedzo ya tshumelo.
Khabinethe yo fhirisela ndiliso dzayo kha vha tevhelaho:

5.7. Kha muṱa na khonani dza Muthusa Minisita wa Mveledziso ya Matshilisano wa kale, Vho Bongi Maria Ntuli vhe vha vha mushumeli wa vhathu na mulwela mbeu o ḓiimiselaho.

5.8. I fhethu huthihi na Muphuresidennde kha u fhirisela ndiliso kha muṱa na khonani dza ramafhungomufodi, Vho Juda Ngwenya vhane zwinepe zwavho zwa nṱha zwo dzheniswa kha ḓivhazwakale yashu nahone zwi ri kombetshedza u fara nyambedzano nga ha vhuvha ha shango ḽashu na dzhango.

5.9. Kha muṱa na khonani dza Vho Abram Thuri Phago vhe vha lovha musi zwidimela zwivhili zwi tshi thulana ngei mafhandeni a zwiporo tsini ha Tembisa kha ḽa Johannesburg nahone i tamela mashudu vhoṱhe vhe vha vhaisala uri vha ṱavhanye vha fhole. Muhasho wa Vhuendi u ḓo shumisana na Prasa na Ndaulo ya Tsireledzo ya Zwiporo u ṱavhanyisa Bodo ya Tsedzuluso uri hu sedzuluswe u itela u ta tshivhangi tsha khombo hu u itela u thivhela u itea ha khombo mmbi ngaurali.

5.10. Kha muṱa wa murangaphanḓa wa matshudeni wa Tshwane University of Technology Lesego Benjamin Phehla we a lovha nga mulandu wa khombo ngei Soshanguve.

5.11. Kha vhathu vha Cameroon nga murahu ha ḽikhathula mbilu ḽa khombo ya tshidimela vhukati ha Yaoundé na Douala ye ya sia vhathu vha 79 vho lovha. Khabinethe i khou tamela mashudu maḓana a vhe vha vhaisala uri vha ṱavhanye u fhola.

6. Vhathu vho tholwaho

U tholwa hoṱhe hu ḓo thoma ha khwaṱhisedzwa nga ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vhe si na milandu.

6.1. U engedzwa ha khonṱiraka ya Dr Sam Makhudu Gulube sa Muṅwaleli wa Vhupileli.

6.2. Vho ZU Dangor sa Mulanguli Guṱe kha Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano.

6.3. Vho Robert D Nkuna kha vhuimo ha Mulanguli Guṱe kha Muhasho wa  Themamveledziso ya Vhudavhidzani na Tshumelo dza Poswo.

6.4. Dr Thulani Dlamini sa Muofisiri Mulangi Muhulwane wa Khoro ya Sainthifiki na Ṱhoḓisiso ya Nḓowetshumo.

6.5. Zhendedzi ḽa u Phaḓaladza Vhufa, Vhutsila, Mvelele na Ḓivhazwakale ya Lushaka, Mupo, Mvelele na Vhufhaṱi ḽa Bodo ya Khomishini ya Lotto dza Lushaka:
a) Vho Marjorie MM Letoaba (Mudzulatshidulo);
b) Vho Thendo Resnic Ramagoma (Muthusa Mudzulatshidulo);
c) Vho Thanduxolo Lungile; na
d) Vho Sershan Theeyaagaraj Naidoo.

6.6. Bodo ya Vhalangi ya Independent Development Trust:
a) Prof. Somadoda Fikeni (Mudzulatshidulo);
b) Vho Nomvula Rakolote (Muthusa Mudzulatshidulo);
c) Vho Theo Charl Adam;
d) Vho Siyaduma Biniza;
e) Vho Phelisa Nkomo;
f) Vho Andani Amandaline Makhado;
g) Vho Octavia Matshidiso Matloa;
h) Vho Tlhotse Enoch Motswaledi;
i) Vho Rashid Amod Sadeck Patel;
j) Dr Lulama Zitha;
k) Vho Zakhele Alex Tummy Zitha; na
l) Dr Gcwalisile Cynthia Zulu-Kabanyane.

Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766

Share this page

Similar categories to explore