Mulaedza wa Lushaka nga Vho Jacob G Zuma, Muphuresidennde wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe, kha Dzulo ḽo Ṱanganelaho ḽa Phalamennde, Kapa
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavundu (NCOP),
Mufarisa Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka na Mufarisa Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavundu,
Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa,
Muphuresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki, Muhaṱuli Muhulwane Vho Mogoeng Mogoeng, na miraḓo yoṱhe ya Vhulamukanyi,
Minisiṱa na Vhafarisa Dziminisiṱa,Vhalangavunḓu na Vhalangadzulo vha Vhusimamulayo ha kha Vundu,
Mudzulatshidulo wa Dzangano ḽa Mivhuso Yapo (Salga), Ṱhoho dza Zwiimiswa zwi tikedzaho demokirasi, Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala,
Muphuresidennde wa Nnḓu ya Vhusimamulayo ha Muslim na vharangaphanḓa vhoṱhe vha madzangano a zwa lutendo,
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka wa kale, Vho Dokotela Frene Ginwala,
Masole a kale a Nndwa ya mbofholowo,
Miraḓo ya madavhi a vhudipuḽomati,MaAfrika Tshipembe nga nṋe,
Ndi madekwana, sanibonani, molweni, dumelang, goeie naand, lotjhani, riperile, good evening,
Ndi livhuwa Mulangadzulo na Mudzulatshidulo u fhiwa tshikhala itshi tsha u amba kha dzulo ḽo ṱanganelanaho ḽa Phalamennde.
Murwa wa shango ḽashu vhe vha vha vho khethea, Muphuresidennde Vho Oliver Reginald Tambo, vho vha vha tshi ḓo vha vho fara miṅwaha ya 100 ṋaṅwaha arali vho vha vha tshi kha ḓi tshila.
Mufunashango avha vhe vha ḓikumedzela u shumela vhathu u fhira vhone vhaṋe vho [kumedzela] vhutshilo havho ha musi vho no vha mualuwa vha sa neti vha tshi itela mbofholowo ya shango ḽashu na vhathu vhaḽo. Vho siela maAfrika Tshipembe vhufa ha tshifhinga tshilapfu, hu si dzangano ḽavho fhedzi ḽa ANC.
Nga khuliso khavho, ro ta ṅwaha wa 2017 sa Ṅwaha wa Vho Oliver Reginald Tambo. Ndi ṅwaha une maAfrika Tshipembe vhoṱhe vha ḓo shuma vha kha vhuthihi musi roṱhe ri tshi khou bveledza Afrika Tshipembe Phanḓa.
Ro takala vhukuma u vha na miraḓo ya muṱa wa ha Tambo ṋamusi, Vho Dali Tambo na mufumakadzi wavho Vho Rachel, na ṅwana wavho ane a vha Oliver Tambo Junior.
Ri dovha hafhu ra elelwa Mme wa Afrika, Vho Miriam Makeba, vho itaho ḓivhazwakale musi vha tshi amba kha Yuno nga ṅwaha wa 1963, vha tshi ita khumbelo ya u lwisana na muvhuso wa tshiṱalula.
Ri ṱanganedza muḓuhulu wavho nga zwanḓa zwivhili, Vho Zenzile Makeba Lee, na tshikwenda tshavho, ane a vha Lindelani.
Vhafunashango,
Kha ṅwaha uno wa vhu23 wa mbofholowo, ri kha ḓi vha ro ima kha u vha Afrika Tshipembe ḽa vhuthihi, ḽa demokirasi, ḽi sa ṱaluli mbeu, ḽi sa ṱaluli nga muvhala nahone ḽi bvelelaho.
Ri tshi khou dededzwa nga Pulane ya Mveledziso ya Tshitshavha (NDP), ri khou fhaṱa Afrika Tshipembe ḽi si na vhushai, tshayandingano na vhushayamishumo.
Naho tshiimo tsha ikonomi ya ḽifhasi tshi songo dzudzanyea, hu khou vhonala ri tshi nga zwazwino zwithu zwi kha nḓila ya u vhuyelela ngonani. Ri khou lavhelela phimo ya nyaluwo ya ikonomi i linganaho 1.3% nga 2017 zwi tshi tevhela ndavhelelo ya 0.5% ya 2016.
Fhedziha, ikonomi a i khou aluwa nga u ṱavhanya nga nḓila yo teaho lune ra nga sika mishumo ine ra khou ṱoḓa. Hu na vhaṅwe vha vhathu vhashu, hu tshi katelwa vhaswa, vhane a vha athu vhuya vha shuma lwa miṅwaha minzhi.
Ndi nga zwenezwi hune ro dzhia ḽiga ḽa u sedza kha masia a ndeme a si gathi o angaredzwaho sa Pulane ya Ndila dza Ṱahe uri ri vusuludze nyaluwo u itela uri ikonomi i kone u sika mishumo heyo ine ya khou ṱoḓea.
Masia ane ho sedzwa khao hu katelwa nḓowetshumo, zwa migodi na mbuelo, vhulimi na mveledziso ya zwibveledzwa zwa zwiliṅwa na zwifuwo, fulufulu, mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane (dziSMME), u langa phambano dzi iteaho mishumoni, u kunga vhubindudzi, u engedza ikonomi ya maḓanzhe na vhuendelamashango.
Ro dovha ra engedza nga nḓila dza tshikhau sa saintsi na thekhinoḽodzhi, themamveledziso ya maḓi na vhuthathatshili, themamveledziso ya vhuendi na ya ṋetshedzo ya burodibennde.
Ndi tama u ṋetshedza muvhigo kha mushumo wo itwaho kha maṅwe a masia aya ṅwaha wo fhiraho.
Tshumisano yo thomiwaho mahoḽa vhukati ha muvhuso, mabindu na vhashumi, i ḓivhiwaho sa Vhurangeli ha CEO, yo thusa vhukuma. Ro kona u tandulula dziṅwe dza khaedu dza miṱani.
Ro kona u thivhela u tsa ha phimo dza zwikolodo, zwine zwo vha zwi tshi ḓo vha zwo kwama ikonomi yashu nga nḓila khulwane.
Mupo wa kha maraga wa zwa vhashumi nawo u khou sumbedza zwiga zwa vhudziki, zwi tshi khou vhangwa nga tshumisano ya vhafarisani. Ri tea u khoḓa nḓila ye madzangano a ḓifara ngayo musi hu tshi khou itwa nyambedzano dza miholo kha sekithara ya puḽatinamu nga u angaredza.
U shuma kha vhuthihi zwo dovha hafhu zwa vhonala ino vhege musi hu tshi khunyeledziwa thendelano ya miholo ya fhasisa ya lushaka na kha maga a u dzikisa vhushaka ha vhashumi.
Hezwi zwi khou tevhela khuwelelo ye nda ita kha Mulaedza wa Lushaka wa ḽa 14 Fulwi 2014.
Ri fhululedza Mufarisa Muphuresidennde na tshigwada tsha Mveledziso ya Ikonomi ya Lushaka na Khoro ya zwa Vhashumi kha tswikelelo na u vha tamela mashudu kha mushumo une wa tea u itiwa.
Vhafunashango,
U engedzwa ha tshumelo dza mutheo kha vhathu zwo ya phanḓa kha ṅwaha wo fhiraho musi ri tshi khou itela uri hu vhe na vhutshilo ha khwiṋe kha vhoṱhe. U swika zwino, miṱa i swikaho miḽioni dza sumbe zwa zwino yo dzheniswa muḓagasi.
U bvelela ha mbekanyamushumo dza Eskom dza u Fhaṱa na u Lugisa zwo thusa kha u vhona uri hu vhe na vhudziki na u fhelisa u khauwa ha muḓagasi.
Mushumo wa u vhona uri fulufulu ḽi hone u khou ya phanḓa. Fulufulu ḽi bikululwaho ndi ḽa ndeme kha ṱhanganyo ya fulufulu ḽashu, zwi katelaho u bveledza fulufulu ḽi bvaho kha gese, nyukiḽia, soḽa, muya, maḓi na malasha.
Muvhuso wo ḓikumedzela kha Mbekanyamushumo ya Tshibveledzi tsha Muḓagasi wo Ḓiimisaho na uri ri khou engedza mbekanyamushumo iyo kha zwiṅwe zwiko zwa fulufulu hu tshi katelwa malasha na gese, zwine zwa khou engedzwa kha muḓagasi u bikululwaho.
Eskom i ḓo saina thendelano dzo salaho dza u renga muḓagasi, dza muḓagasi u bikululwaho zwi tshi elana na afho ho waniwaho.
Muvhuso u khou shuma vhukuma u vhona uri huna ṋetshedzo ya maḓi manzhi kha vhupo ho fhambanaho ha shango ḽashu u tikedza nyaluwo ya ikonomi ngeno hu tshi khou engedzwa tswikelelo kha masipala i kundelwaho ya vhupo ha mahayani.
Kha u lwisa u fhelisa u lozwea ha maḓi, hune kha miṅwe mimasipala zwi khou fhira tshikati tsha lushaka nga piḓa, tshine tsho ima kha 37%; vhaswa vha linganaho 10 000 vha sa shumiho vha khou pfumbudzwa sa dzipuḽambara, vhatsila na vhashumi vha zwa maḓi. Vhunzhi havho vha ḓo dzhiiwa ṋaṅwaha uri vha swike kha tshivhalo tsha 15 000.
Ri ita khuwelelo kha mimasipala uri vha tikedze mbekanyamushumo ya U lwa na u Bvuḓa ha maḓi.
Ri khou isa phanḓa na u fhaṱa zwikolo zwa musalauno, ri tshi khou wisa zwifhaṱo zwa mavu na zwiṅwe zwe zwa vha zwi siho kha tshiimo tshavhuḓi nga kha Vhurangeli ha Ṋetshedzo ya Themamveledziso ya Zwikolo zwo Engedzwaho. Hezwi zwi fha vhana vhashu tshirunzi.
Zwifhaṱo zwi linganaho 173 zwe zwa vha zwo no vha madumba zwo wiswa u bva 2011. U swika zwino, zwikolo zwiswa zwi swikaho 895 zwi ṋetshedza mupo wo teaho kha u guda ha vhana vhashu.
Kha u engedza vhubindudzi, muvhuso wo thoma InvestSA, fhethu ha vhubinduzi ha lushaka hune ha ḓo shumelwa zwinzhi na uri hu ḓo thomiwa senthara kha vundu ḽa KwaZulu-Natal, Gauteng na Kapa Vhukovhela. Mulaedza hoyu u tou vha khagala kha mihasho ya muvhuso i kwameaho. A hu khou tea u vha na tshilengo na u humiselana murahu zwi songo tea. Ubva kha u ṋetshedza dziḽaisentse u ya kha dzivisa, ri tea u vhona uri u ita zwa mabindu Afrika Tshipembe zwo leluwa.
Vhafunashango,
Muphuresidennde Vho Oliver Reginald Tambo vho vha vhe mudededzi wa mbalo na saintsi. Zwo ralo, kha u vha elelwa, muvhuso u ḓo dzhiela nṱha mbalo na saintsi ṋaṅwaha u fhirisa kale.
Ri khou ṱuṱuwedzwa nga mvelelo dza ndingo dza u fhedzisela dza dzitshakatshaka.
Mvelelo dza Ṱhirende kha Ngudo dza Mbalo na Saintsi dza Dzitshakatshaka na Khontsothiamu ya zwa Vhulavhelesi ha zwa Pfunzo ya Ndeme Tshipembe na Vhubvaḓuvha ha Afrika, zwi khou sumbedzisa uri kushumele kwa vhagudiswa vha Afrika Tshipembe ku khou khwinifhala.
Kha mashango o dzhenelelaho, Afrika Tshipembe ḽo sumbedzisa khwinifhadzo khulwanesa nga phoindi dza 87 dza mbalo na dza 90 kha saintsi.
Hezwi zwi a ṱuṱuwedza vhukuma, vhunga ri sa ṱoḓi vhana vhashu vha tshi salela murahu.
Vhubindudzi hashu kha saintsi na thekhinoḽodzhi vhu khou aṋwa mitshelo.
U bva tshe Afrika Tshipembe ḽa wina bidi ya u fara theḽesikoupu ya Square Kilometre Array (SKA), ḽo tikwa nga vhafarani naḽo vha mashango a malo, ho no vha na mvelaphanḓa i vhonalaho kha u fhaṱa thandela khulwane dza saintsi na u kaṋa mbuelo dzayo.
Thandela ya SKA i khou isa phanḓa na u shela mulenzhe kha mveledziso ya ikonomi Afrika Tshipembe yo ṱangana na theḽesikoupu ya MeerKAT.
Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi, une wa khou shuma tshoṱhe na nḓowetshumo, u khou thoma maano a thekhinoḽodzhi yapo. Hezwi zwo vhona uri theḽesikopu ya MeerKAT yo ḓuraho R2 biḽioni i fhaṱwe ho shumiswa zwishumiswa zwapo zwi linganaho 75%.
Izwi zwo ita uri hu sikwe mishumo ngei Kapa Devhula na u fhambana ha ikonomi nga kha u sikwa ha mishumo ya vhatsila na u lugisa, na u khwisiwa ha saintsi sa buḓo ḽine wa tou ḓikhethela iwe muṋe.
Kha themamveledziso ya bada, SANRAL yo thoma u pulana luṱa lwa thandela ya R4.5 biḽioni ya u khwinisa bada ya Moloto.
Hu khou shumiwa bada ya Moloto na tshiporo zwazwino hu tshi itelwa tsireledzo kha vhashumisi vha bada na u fhelisa khombo dza badani dzi dzhiaho matshilo a vhathu vhanzhi.
Nga 2016, Afrika Tshipembe ḽo saina mulanga wa tshumisano na Vhathu vha Peoples Republic of China (PRC) wa u fhaṱa Mveledziso ya Tshiporo tsha Moloto.
Nga 2014, ro thoma Maitele a Mvelelo Khulu dziṰavhanyaho a Operation Phakisa kha sekithara ya ikonomi ya maḓanzhe, mutakalo, pfunzo na kha zwa migodi. Ndivho khulwane ya izwi ho vha hu u itela u wana thandela dza ndeme dzi si gathi hune ra nga vula nyaluwo kha u thomiwa ha NDP.
Thandela dzoṱhe dzi khou tshimbila zwavhuḓi.
Vha Navy ya Afrika Tshipembe na vhone vho dzhenelela kha thandela ya Operation Phakisa na uri vha khou ḓidzudzanyela u vha ṋemuṱa wa zwa fhethu ha garatshi ya muvhuso vha tshi itela ngalavha dza muvhuso ngei Simon’s Town, hu tshi katelwa vhalugisi vha ngalavha dzoṱhe dza muvhuso, nga kha vhufarani vhuswa ho thomiwaho ha Navy ya Afrika Tshipembe /ARMSCOR/Denel.
Ro topola vhuendelamashango sa tshone tshitshimbidzi tsha ndeme tsha mishumo. Zwo ralo ro takalela uri tshivhalo tsha vhaendelamashango vha ḓaho fhano u bva nga Phando u swika Lara 2016 tsho engedzea u ya kha miḽioni dza ṱahe, zwine zwa vha nyengedzedzo i fhiraho miḽioni u bva 2015. Izwi zwi sumbedzisa nyaluwo nga 13% ya vhaendelamashango vho dalaho.
Muvhuso u tshimbidza mbekanyamushumo dza u fhelisa vhushai dzi shumaho vhukuma, dzi ngaho Mbekanyamushumo dza Mishumo ya Tshitshavha yo Engedzwaho (EPWP). Zwiṅwe hafhu, magavhelo zwazwino a khou wanwa nga vhathu vha 17 miḽioni, nga mannḓa vhaaluwa na vhana. Miṱa minzhi yo vha i nga si kone u wana zwa u ḽa arali ho vha hu si nga magavhelo aya.
U bva nga 2014, EPWP yo sika zwikhala zwa mishumo zwi fhiraho miḽioni mbili zwi tshi iswa kha u swikelela tshipikwa tsha zwikhala zwa mishumo ya miḽioni dza rathi mafheloni a Ṱhafamuhwe 2019. Kha zwikhala zwa mishumo yo sikwaho, zwi fhiraho miḽioni zwo dzhiiwa nga vhaswa.
Nga 2015/2016, ho sikwa zwikhala zwa mishumo zwi fhiraho 61 000 nga kha mbekanyamushumo dza mupo sa u Shuma Maḓini, u Shuma Madzhesini, u Shuma Muliloni na u Shuma nga sisiṱeme ya vhushaka ha zwi tshilaho na zwi sa tshili. Vhaswa vha fhiraho 60% ndi vhone vho vhuelwaho nga kha mbekanyamushumo idzi.
Muvhuso, u tshi khou shumisana na tshitshavha u khou lwisana na zwiito zwo bvaho zwine zwa khou kwashekanya zwitshavha zwashu, sa u shumiswa ha zwidzidzivhadzi nga nḓila i si yone. U bva Soshanguve u ya Rosettenville kana KwaMashu u ya Cape Flats, vhadzulapo vha khakhathini nga nṱhani ha zwidzidzivhadzi.
Nga nnḓa ha vha mbofho ya mulayo, tshumelo ya ṋetshedzo ya dzilafho na thivhelo ndi ya ndeme.
Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano u khou fhaṱa senthara ntswa dza u lafhela mavunduni hune zwiimiswa izwo zwa sa vhe hone, ngei Kapa Devhula, Devhula Vhukovhela, Limpopo, Free State na Kapa Vhubvaḓuvha.
Nga u shuma roṱhe ri ḓo phulusa vhaswa vhashu kha zwidzidzivhadzi.
Kha zwa mutakalo, Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka (NHI) ndi thandela yashu khulwane ine yo sedza kha u bveledza Afrika Tshipembe phanḓa kha uri hu vhe na Mukatelo wa Mutakalo wa Ḽifhasi.
NHI i ḓo thoma u shuma kha miṅwaha ya 14 nga kha zwipiḓa zwiraru.
Ri kati na u shumana na luṱa lwa u thoma, lune lwa vha lwa ndugiselo, lwo thomaho nga 2012.
Vhafunashango,
Ro vhaiswa vhukuma nga u fhira shangoni ha vhalwadze vha muhumbulo kha ḽa Gauteng.
Vhalwadze vha muhumbulo ndi vhaṅwe vha vhathu vha ṱhogaho vhukuma kha tshitshavha, vha ṱoḓaho tsireledzo kha Muvhuso wone uṋe na tshitshavha nga u angaredza. Ndo vhudza Minisiṱa wa Mutakalo uri themendelo dzo itwaho nga ṋenḓila vhukati ha muvhuso na tshitshavha dzi thome u shumiswa nga u ṱavhanya.
Ri ṱanganedza themendelo ya ṋenḓila vhukati ha muvhuso na tshitshavha tsha zwa mutakalo ya uri hu na ṱhoḓea ya u sedzulusa hafhu Mulayo wa Mutakalo wa Lushaka, 2003 (Mulayo 61 wa 2003) na Mulayo wa Ndondolo ya Mutakalo wa Muhumbulo, 2002 (Mulayo 17 wa 2002) muhumbulo muhulwane u wa uri ndango na miṅwe mishumo i ye kha Minisiṱa wa Mutakalo.
Zwiṅwe hafhu, ri livhisa ndiliso dzashu nga mbilu vhuṱungu kha miṱa yoṱhe na mashaka a vho ri siaho.
Muvhuso u ḓo isa thikhedzo uri miṱa iyi isa hwale mutsiko nga yoṱhe. Mulangavundu wa Gauteng na Minisiṱa wa Mutakalo vho no ṋetshedza pfuluphedziso iyi.
Ho no itwa mushumo munzhi kha ṅwaha wo fhiraho kha u shumana na Pulane ya Nḓila dza Ṱahe na mbekanyamushumo dzashu dzoṱhe. Dziminisiṱa dzi ḓo ṋetshedza muvhigo nga ha mbekanyamushumo idzo kha vouthu ya mugaganyagwama.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ndi tama u amba nga ha zwa ndeme zwine ra ḓo sedza khazwo ri tshi ya phanḓa na ṅwaha.
Mbofholowo ya polotiki yone iṋe a i vhi yo khunyelelaho hu sina mbofholowo ya ikonomi.
Vho Oliver Tambo vho amba vhe khagala nga ha mushumo uyu kha muṱangano wa anivesari ya Ḽihoro ḽa Makomunisi a Afrika Tshipembe ngei London nga 1981.
Vho ri:
“Ndivho ya nndwa yashu Afrika Tshipembe, sa zwe zwa sumbedzwa ngaho nga Thendelonzwiwa ya Mbofholowo, i katela mbofholowo ya ikonomi. Mbofholowo a i ambi tshithu arali hu si na lupfumo lu wanalaho kha shango lu tshi ya kha vhathu nga u angaredza.
“U tendela maano a ikonomi ya zwino i tshi isa phanḓa na u khwaṱhisa dzangalelo ḽao ndi u i fha maanḓa a u dzula kha ndango na u ri tambudza, na u ri a zwi vhuyi zwa sumbedza hu na mbofholowo.
“Zwo ralo ndi zwa ndeme uri maano a gundo ḽashu a vhe na zwi fhirisaho demokirasi ya polotiki; na uri mushumo une ra khou ita wa u vhofholola lushaka u tea u katela mbofholowo ya ikonomi.”
Ri tshi ri Tshanduko yo fhelelaho ya ikonomi ya matshilisano ri vha ri tshi khou amba mini?
Ri vha ri tshi khou amba nga ha tshanduko ya ndeme kha zwivhumbeo, dzisisiṱeme, zwiimiswa na phetheni ya vhuṋe, vhulangi na ndango ya ikonomi zwine zwa vhuedza maAfrika Tshipembe vhoṱhe, nga maanḓa vha shayaho, vhane vhunzhi havho ndi Vharema vha vhafumakadzi, sa zwo ambiwaho nga ḽihoro ḽivhusi, ḽi itaho mbekanyamaitele dza muvhuso wa demokirasi.
Kha miṅwaha ya 22 ya mbofholowo na demokirasi yashu, vhunzhi ha vharema a vha athu vha na ndango ya ikonomi. Avha athu fushea nga zwiḓaho na mbofholowo ya ikonomi.
Phambano ire hone vhukati ha muholo u wanwaho miṱani ya Vharema na vhatshena i kha ḓi mangadza vhukuma.
Miṱa ya vhatshena i wana miholo i fhiraho ya vharema kaṱanu, u ya nga Mbalombalo ya Afrika Tshipembe.
Nyimele malugana na vhuṋe ha ikonomi i fana na ya miholo ya miṱani.
10% ya khamphani dza 100 dza nṱhesa kha Tshiimiswa tsha Thengiselano ya Ndaka dzi langwa nga vharema vha Afrika Tshipembe, dzine dzo swikelela nga kha mulayo wa u manḓafhadzwa ha vharema, u ya nga Ndambedzo ya u Manḓafhadzwa ha Lushaka.
Phimo ya tshanduko ya mveledziso mishumoni, u shumiswa ha mbekanyamaitele ya ndinganyiso sa zwine zwa ṱoḓiswa zwone nga Mulayo wa Ndinganyo ya u Thola, 1998 (Mulayo 55 wa 1998) i kha ḓi ongolowa vhukuma.
U ya nga vhuṱanzi ho ṋetshedzwaho Khomishini ya Ndinganyo ya u Thola nga 2015/16, vhatshena vha khou vhonala vha kha maimo a vhulangi ha nṱha vhukuma nga 72% ngeno maAfrika vha tshi kha 10%.
Makhaḽadi vha khou vhonala vha tshi kha ḓi vha kha 4.5% ngeno MaIndia vha kha 8.7%.
Muvhigo uyo u dovha wa sumbedzisa uri vhatshena vha Afrika Tshipembe, nga maanḓa vha vhanna, ndi vhone vha no tholeswa, u takuselwa nṱha mushumoni na u fhiwa zwikhala zwa u pfumbudza musi vha tshi vhambedzwa na vhathu vha zwiṅwe zwigwada.
Kha tshiimo tsha mbeu kha poswo dza vhulangi ha nṱha, vhanna vha kha ḓi vha nṱha nga 67.6% ngeno vhafumakadzi vha kha 32.4%.
Mvelo ya vhuṋe na vhurangaphanḓa i songo imaho zwavhuḓi i khou tea u khakhululwa. A huna u bvela phanḓa kha ikonomi na nthihi arali vhunzhi ha vhathu vha songo katelwa nga nḓila i fanaho na iyi. Kha nyambedzano dzanga na vhoramabindu, vho ṱanganedza tshanduko idzi dza ndeme.
Ṋamusi ri khou thoma ndima ntswa ya tshanduko ya mveledziso ya ikonomi ya matshilisano. Ri khou amba zwa uri ri tea u sumbedza nga kha nyito u fhirisa u amba nga ha mbekanyamushumo idzi.
Muvhuso u ḓo shela mulenzhe kha ikonomi uri hu vhe na tshanduko iyi. Zwo rali, muvhuso u ḓo shumisa maano a u takusela nṱha ane a vha hone kha Muvhuso u ya nga hune wa kona ngaho.
Izwi zwi katela thendelonzwiwa ya vhusimamulayo, ndango, u ṋetshedza ḽaisentsi, mugaganyagwama na khethekanyo ya zwirengwa khathihi na u Manḓafhadza Ikonomi ya Vharema yo Tewaho kha Nyengedzedzo uri zwi ṱuṱuwedze vhuḓifari kha sekithara ya phuraivethe na uri hu vhe na tshanduko.
Muvhuso u fhedza R500 biḽioni nga ṅwaha kha u renga thundu na tshumelo. Nga nṱha ha izwo ha vha na R900 biḽioni ya mugaganyagwama wa themamveledziso. Migaganyagwama iyi i tea u shumiswa uri hu swikelelwe tshanduko ya ikonomi.
Mulayo muswa une wa khou tou thomiwa une wa vhona uri khonṱhiraka khulwane dzi fhe mushumo u linganaho 30% kha mabindu a vharema wo khunyeledzwa wa gazetiwa nga ḽa 20 Phando.
Nga kha milayo na mbekanyamushumo dzenedzo, muvhuso u ḓo kona u shumisa maanḓa a u renga a Muvhuso kha u manḓafhadza mabindu maṱuku, mabindu a vhupo ha mahayani na a zwikolobulasi, zwigwada zwo tiwaho na u alusa mveledziso ya nḓowetshumo yapo.
Khaedu mbili dza ndeme dze ra livhana nadzo ndi u sedzesa kha tshikalo tsha nṱha kha ikonomi na zwiito zwa zwidzumbe zwine vha vha pfana mitengo na gennge dza vhugevhenga zwi thivhelisaho mabindu maṱuku u takuwa na vhaswa uri vha dzhene kha zwa mabindu na nḓowetshumo dza vharema .
Maanḓalanga a vhuṱaṱisani o ita mushumo wa nṱhesa wa u bvukulula gennge dza vhugevhenga na u ṋea ndaṱiso ya u pfuka mulayo.
Mahoḽa ndo saina uri zwi vhe mulayo, ṋetshedzo i khwaṱhisedzaho uri zwa dzigennge na zwiito zwa zwidzumbe zwine vha pfana mitengo, ndi vhutshinyi, une wo thoma u shuma nga ḽa 1 Shundunthule. Une wa gwevhelwa u swika kha miṅwaha ya 10.
Zwazwino takutshedza uri ri kone u shumana na dziṅwe khaedu, dzi ngaho u sedza kha ikonomi, hune zwigwada zwiṱuku zwa langa vhunzhi ha maraga.
Ṋaṅwaha, Muhasho wa Mveledziso ya Ikonomi u ḓo ḓisa mulayo kha Khabinethe une wa ḓo khwaṱhisedza Mulayo wa Vhuṱaṱisani, 1998 (Mulayo 89 wa 1998). Une vhukati ha miṅwe, wa ḓo sedza kha ṱhoḓea ya uri hu vhe na ikonomi i katelaho na u fhungudza ḽevele dza nṱha dza vhuṋe na ndango zwine ra vhona kha sekithara nnzhi. Mulayo uyu ri ḓo u isa Phalamenndeni hune ha ḓo dzhiwa hone tsheo.
Zwo rali, ri tama u vulela ikonomi kha vhashela mulenzhe vhaswa, hu tshi ṋewa zwikhala vharema vha Afrika Tshipembe kha ikonomi na u thusa uri ikonomi ivhe i shandukaho, i ṱaṱisanaho nahone i katelaho. Heḽi ndi bono ḽashu ḽa Tshanduko yo fhelelaho ya ikonomi.
Vhafunashango,
Muvhuso u shela mulenzhe nga nḓila i vhonalaho kha sekithara ya ndaka, zwazwino wo no ṋetshedza nnḓu dza miḽioni u bva nga 1994.
Sekithara heyi kha shango ḽashu i na ndeme i swikaho kha R7 ṱhiriḽioni, na sekithara yo to tikedzwaho i na ndeme ya R1.5 ṱhiriḽioni.
Fhedziha, vharema na maAfrika nga n maanḓa, vha langa phesenthe dzi re fhasi ha ṱhanu Kha hei sekithara. Mvetamveto ya Mulayotibe wa vha Shumaho nga Ndaka u ḓo ganḓiswa nga Muhasho wa Madzulo a Vhathu u itela vhupfiwa ha tshitshavha ndivho i ya u thoma sekithara ya vhuimeleli i katelaho u ya kha tshanduko yo fhelelaho ya ikonomi.
Vhukati ha vhuvhekanyandeme vhuhulwane ṋaṅwaha, muvhuso u ḓo shumana na u salela murahu hune ha khou engedzea kha u ṅwalisa na u ṋetshedzwa ha vhuṋe ha ndaka kha vho vhuelwaho kha thandela dza nnḓu dze dza lambedzwa nga masheleni a mutikedzo.
Vhafunashango,
Ri khwaṱhisedza hafhu uri tshanduko yo fhelelaho ya ikonomi i tea u amba u ya kha zwi fhirisaho zwikimu zwa mukovhe wa vhuṋe.
Ri tama u vhona vharema vho dzhenelela thwii kha mabindu na u vha vhaṋe vha dzifeme. U bvelela ha Mbekanyamushumo ya Nḓowetshumo ya Vharema ndi zwa ndeme.
U bva tshe mbekanyamushumo ya vha hone yo thusa vhoramabindu vha fhiraho 22.
Muvhuso u na zwiṅwe zwikhala kha thandela dza u vusuludza ndaka dza Muhasho wa Mishumo ya Tshitshavha.
Muhasho u ḓo bindudza masheleni a swikaho R100 miḽioni ṋaṅwaha kha mbekanyamushumo dza ndeme dza u vusuludza na u nakisa vhuima zwikepe. U ḓo isa phanḓa na u ḓisa mbuelo nga kha u rengisa vhuima zwikepe ha muvhuso na ndaka ya kha phendelashango, zwine zwa ḓo vhuedza dziSMME dza vharema.
Muvhuso u ḓo dovha wa isa phanḓa na u bveledza mbekanyamaitele dzi ḓisaho nyengedzedzo kha u shela mulenzhe ha vhathu vharema na dziSMME, hu tshi katelwa dzi langwaho nga vhafumakadzi na vhaswa, kha sekithara ya thekhinoḽodzhi ya mafhungo na vhudavhidzani.
Ri fulufhedzisa vhaswa uri zwa u tsitsa mutengo wa datha ndi zwa ndeme kha mbekanyamaitele na pulane dzashu.
Vhafunashango,
Zwa mugodi zwi ḓi dzula zwi thikho ya ikonomi yashu na u vha muṱanganedzi wa thengiselano ya mashangoḓavha.
Ri ṱanganedza u vhuelela ha mitengo ya zwivhambadzwa, zwo itaho uri hu vhe na nyaluwo kha zwa migodi. Hezwi zwi sumbedzisa zwithu zwavhuḓi kha nḓowetshumo.
Thendelonzwiwa ya Migodi zwazwino i khou senguluswa hafhu. Thendelonzwiwa i ṱoḓa u dzhiela nṱha pfanelo yo ṱanganedzwaho ya dzitshakatshaka ya Muvhuso ya u vha na ndango ya zwiko zwoṱhe zwa mineraḽa na peṱiroḽiamu kha riphabuḽiki.
Yo dovha ya livhiswa kha u thusa shango kha u bvisa muvhala kana murafho kha vhuṋe ha nḓowetshumo ya migodini. Hezwi zwii ḓo thusa kha uri nḓowetshumo iyi i shume i tshi ya phanḓa.
Ri fulufhela uri nyambedzano vhukati ha muvhuso na mabindu kha thendelonzwiwa dzi ḓo ḓisa mvelelo dzavhuḓi uri maitele aya a khunyeledzwe.
Ri ḓo isa phanḓa na u vhona uri muvhuso u dzhenelela thwii kha zwa migodi. Mulayotibe wa Afrika Tshipembe wa Khamphani ya Migodi u ḓo ṋetshedzwa kha Khabinethe na Phalamenndeni vhukati ha ṅwaha.
Mulayotibe wa Khwaṱhisedzo ya Mveledziso ya Zwiko zwa Mineraḽa na Peṱiroḽiamu wo rumelwa murahu Phalamenndeni uri mafhungo a elanaho na maitele a u davhidzana na tshitshavha ane a khou tshimbidzwa nga vhusimamulayo ha mavundu a tandululwe.
Ri khou fhulufhela uri u ḓo lavheleswa wa humiselwa murahu uri u khunyeledzwe hu sa athu fhela tshifhinga uri mbilaelo dzi kwamanaho na zwo ṱahiswaho nga vha mabindu dzi tandululwe.
Muvhuso u isa phanḓa na u shumisana na vhafaramikovhe kha u fhelisa migodi isiho mulayoni u itela u vhulunga matshilo na u thivhela u rengiswa ha methala na diamane yavhuḓi zwi siho mulayoni.
Ri dovha ra isa phanḓa na u isa khwaṱhisedzo khulwane kha mutakalo na tsireledzo ya vhashumi vha migodini, zwine zwa dovha zwa vha zwa ndeme kha uri sekithara ya migodi i ye phanḓa na u shuma. Nga u shumisana na khamphani dza migodini ri nga vhona uri matshilo o tsireledzea tshifhinga tshoṱhe.
Khombo i shushaho yo iteaho ngei Mugodini wa Lily kha ḽa Mpumalanga mathomoni a 2016, i tou vha tshiwo tsha mufuda wo raloho we ra tshenzhema lwa u tou thoma u bva tshe demokirasi ya vha hone.
Miṱa i kha vhuṱungu vhu vhavhavho na nḓaḓo.
Vhafunashango,
Zwi ḓo konḓa arali hu si uri zwi tou vha zwi sa konadzei, uri ri swikelele vhupfumedzani ha vhukuma u swika fhungo ḽa mavu ḽi tshi tandululwa.
Egere dzi linganaho miḽioni dza malo fhedzi dza mavu a limeaho dzo humiselwa kha vhathu vharema, ine ya vha 9.8% ya egere dza 82 miḽioni dza mavu a limeaho Afrika Tshipembe.
Ho vha na u tsela fhasi hu linganaho 19% kha miṱa ire kha zwa vhulimi u bva kha miṱa ya 2.9 miḽioni nga 2011 uya kha 2.3 miḽioni nga 2016.
Ro amba ngaha ndivho yashu ya u shumisa Mulayo wa u Dzhiulula mavu, 1975 (Mulayo 63 wa 1975) uri hu vhe na tshanduko ya mavu na u humiselwa murahu ha mavu, zwi tshi elana na Ndayotewa. Zwazwino ndo dzhia tsheo ya u humisela Mulayotibe murahu Phalamenndeni uri u sedzwe hafhu ngauri zwi nga itea wa si phase kha muhulwane wa ndayotewa. Hezwi zwi khou vhangwa nga u dzhenelela ha tshitshavha hu songo fhelelaho musi mulayo u tshi khou shumiwa.
Ri fulufhela uri Phalamennde i ḓo kona u shuma nga u ṱavhanya kha u swikelela ṱhoḓea uri mulayo u khunyeledzwe u kone u ḓisa tshanduko.
U vulwa hafhu ha mbilo dza mavu zwi tshe zwo ima nga nṱhani ha Mulayo wa Khwaṱhisedzo ya Mbuedzedzo ya Pfanelo dza Mavu, 2014 (Mulayo 15 wa 2014) wo bulwa sa u sa shumiho nga Khothe a Ndayotewa.
Khothe ya Ndayotewa yo wana uri maitele a nyambedzano na tshitshavha o tshimbidzwaho nga NCOP na vhusimamulayo ha mavundu, ha ngo swikelela tshiimo tsho tiwaho kha Ndayotewa.
Hu tshi yiwa phanḓa, muvhuso u ḓo isa phanḓa na u shumisa mbekanyamushumo dziṅwe dzi ngaho mbekanyamushumo ya u Khwaṱhisedza Pfanelo dza Vhushaka dza Vhathu vha Shumaho kha zwa Mavu, i ḓivhiwaho sa mbekanyamushumo ya 50-50.
Kha mbekanyamushumo iyi, vhashumi vha mabulasini vha ṱangana vha vha tshithu tshithihi kha tshiimiswa tsha mulayo khathihi na muṋe wa bulasi, ha thomiwa khamphani ntswa hune vhashumi na muṋe wa bulasi vha vha vhaṋe vha khaphani iyo.
U swika zwino, hu na makumedzwa a 13 o no tendelwaho, ane a ḓo vhuedza miṱa i dzulaho mabulasini ya 921 zwine zwa vha na ndeme ya R631 miḽioni. Ri khoḓa zwihulu vhorabulasi na vhashumi vha bulasini kha vhurangeli uvhu.
Nga maanḓesa, ri humbela vhaiti vha mbilo dza mavu uri vha dzhie mavu u fhirisa u dzhia tshelede. Mbilo dzi fhiraho 90% zwazwino dzi khou dzudzanywa nga kha ndifho ya masheleni, zwine a zwi thusi na luthihi kha maitele aya. Zwi ita uri mushumo wa u dzhilula u sa ye phanḓa. Zwi dovha zwa sedzelisa fhasi u manḓafhadzwa ha ikonomi.
Muvhuso wo ḓikumedzela u tikedza vhorabulasi vha vharema vha sa athu bvelelaho.
Ndo ṱanganedza memorandumu u bva kha Dzangano ḽa Vhorabulasi vha Afrika Tshipembe u ambaho uri ṅwaha wa 2017 kha u vhe ṅwaha wa mbambadzo kha vhorabulasi vha vharema vha sa athu bvelelaho.
Ngangoho, muvhuso u ḓo thoma mbekanyamushumo ya thikhedzo ya mbambadzo kha vhorabulasi vha vharema vha sa athu bvelelaho vha 450.
Ri ṱuṱuwedza vhunzhi ha vhafumakadzi uri vha dzhene kha zwa vhulimi. Ndi na mueni o khetheaho ṋamusi, Rabulasi wa Mufumakadzi wa Ṅwaha wa 2016, Vho Vanecia Janse u bva kha masipala wa Koukamma ngei Kapa Vhubvaḓuvha.
Vhafunashango,
Vhorabulasi vhashu vho ṱangana na zwi konḓaho mahoḽa nga nṱhani ha gomelelo.
U swika zwino, hu na masheleni a anganyelwaho kha R2.5 biḽioni o iswaho kha uri zwifuwo zwi wane zwa uḽa, themamveledziso ya maḓi, u vhora, u vusuludzwa ha magwedzho, thengiso ya murengi a badelesaho na vhuṅwe vhudzheneleli.
Zwiṅwe hafhu, Tshumisano ya Mveledziso ya Nḓowetshumo na Land Bank yo ṋetshedza masheleni a linganaho R500 miḽioni kha vhorabulasi vho tsikwaho uri vha lange zwiimiswa zwavho zwa zwikolodo na u vha tikedza nga khadzimiso.
Vhafunashango,
Muphuresidennde Vho Oliver Reginald Tambo vho vha vha tshi ima na pfanelo dza vhafumakadzi.
Ri ḓo isa phanḓa na u manḓafhadza vhafumakadzi kha mbekanyamushumo dzoṱhe dza muvhuso.
Muvhuso u ḓo isa phanḓa na u dzhiela nṱha u swikelela ha vhafumakadzi kha zwikhala zwa ikonomi na u lambedza mabindu na zwikolodo.
Heyi ndi yone mbofholowo ye mulwela mbofholowo, mufumakadzi wa vhaṋe Vho Dora Tamana vha Gugulethu, vha fhano Ḓoroboni ya Kapa vha lwela yone. Ndo takala uri ri na ṅwana wavho fhano Vho Mongezi Tamanasa mueni ṋamusi.
Vhafunashango,
Nga Nyendavhusiku 2015, matshudeni vha yunivesithi vho ṱahisa mbilaelo dzavho nga ha mbadelo dza pfunzo ya nṱha.
Vho sumbedzisa uri zwikolodo zwine zwo ṱhophana zwa gonya na mbadelo dzine dza khou gonya zwi khou isa phanḓa u konḓisela avho vha bvaho miṱani i shayaho uri vha dzhene na u vha kha sisiṱeme ya pfunzo u swika vha tshi khunyeledza pfunzo dzavho.
Ndi nga kha zwenezwi he musi matshudeni vha tshi ṱahisa mbilaelo dzavho dzi pfadzaho dza nga ha u sa katelwa kha dziyunivesithhi, muvhuso washu u londaho wa fhindula nga maga a u dzhia vhuḓifhinduleli ha u badela nyengedzeo ya mbadelo dza ṅwaha wa akhademiki wa 2016.
Muvhuso wo dovha wa badela tshikolodo tshoṱhe tsha matshudeni tsha Tshikimu tsha Thuso ya Masheleni ya Matshudeni a Lushaka (NSFAS) wa dovha wa engedza tshivhalo tsha matshudeni ane a tea u thuswa nga nomboro khulwanesa zwine a zwi athu vhuya zwa vha hone.
Nga tshifhinga tsha u ṋetshedza Tshiṱatamende tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati wa 2016, muvhuso washu wo ḓivhadza maṅwe maga o sedzaho kha u ita uri pfunzo ya nṱha i swikelele kha vhunzhi ha matshudeni vha bvaho miṱani ya vha shumaho.
Muvhuso wo ṋetshedza masheleni u vhona uri hu sa vhe na mutshudeni na muthihi ane nyangarelo ya muholo wa muṱa wa hawe wa lingana R600 000 nga ṅwaha ane a ḓo vha na khaedu ya u gonya ha mbadelo yunivesithi na magudedzini a TVET nga 2017.
Matshudeni vhoṱhe vho tewaho nga u wana thikhedzo ya NSFAS na vhane vho ṱanganedzwa nga dziyunivesithi na magudedzi a TVET, vha ḓo thusiwa nga mbadelo. Tshikolodo tsha yunivesithi tsha NSFAS tsha matshudeni vhe vha wana thuso nga ṅwaha wa akhademiki wa 2013, 2014 na 2015 tsho badelwa. Nga u angaredza, muvhuso wo ṋetshedza masheleni a linganaho R32 biḽioni a bvaho kha mitheo ya muvhuso uri a thuse kha pfunzo ya nṱha.
Ri khou vhona uri matshudeni vho teaho vha gude vha sa ofhi uri zwikolodo zwa murahu zwi ḓo vha thivhela uri vha khunyeledze pfunzo dzavho.
Kha miṅwaha yo salaho ya ndaulo iyi, mbekanyamaitele dzashu dzi ḓo fhindula thwii kha mbilaelo dzi tevhelaho dze matshudeni vha dzi vhea ṱafulani:
Tsha u thoma, matshudeni vho ṱahisa mbilaelo ya uri masheleni a ṋetshedzwaho nga NSFAS a linganaho R122 000 ndi maṱukusa. Ri ḓo tea u lavhelesa fhungo iḽi ro sedza kha u engedza muelo wa mutheo wa luṱa lwa tshifhinga tshi ḓaho.
Tsha vhuvhili, matshudeni vho sumbedzisa uri mbadelo yo fhelelaho ya pfunzo kha dziṅwe yunivesithi i nṱha u fhira masheleni a ṋetshedzwaho nga NSFAS.
Zwo ralo, matshudeni vha NSFAS vha dzhenaho kha yunivesithi dza mbadelo dzi re nṱha vha fhedza vha na zwikolodo. Maitele a tshimbidzwaho nga muvhuso washu o no thoma u sedza kha fhungo iḽi.
Miraḓo i ṱhonifheaho na maAfrika Tshipembe nga nṋe, matshudeni na vhabebi vha khou tea u pfesesa uri ṱhoḓea dza tshumelo dzi nga ho maḓi, vhuthathatshili, mveledziso ya vhana na vhuendi ha nnyi na nnyi havhuḓi nazwone zwi khou tea u sedzwa khazwo, khathihi na tswikelelo ya ndeme ya pfunzo ya nṱha na vhupfumbudzi.
Fhedzi vhuḓikumedzeli hashu ha u wana thandululo dzi yaho phanḓa kha ndambedzo ya muholo wa matshilisano nga u angaredza, nga maanḓa na pfunzo, a vhu timatimisi.
Vhunga maitele e ra thoma o no vha tsini, sa Khomishini ya Heher, Tshigwada tsha Dziminisiṱa tshi Shumaho, miṱangano na matshudeni, yunivesithi na vharangaphanḓa vha Vhupfumbudzi na Pfunzo dza Mishumo ya Zwanḓa Magudedzini khathihi na tshitshavha zwatsho, ri ḓo wana zwishumiswa zwi itaho uri mbekanyamaitele dzashu dzi ambe.
Ndi ramba vhakwamei vhoṱhe uri vha vhe tshipiḓa kha mushumo u re kati uri hu sa vhe na makumedzwa a songo pfiwaho.
Hu songo vha na makumedzwa kana muhumbulo wavhuḓi na muthihi une wa sa ṱahiswe. Khethekanyo khulwane dza tshitshavha tshashu dza vhuya dza tendelana na zwine ra khou ita, muvhuso washu u ḓo dzhia maga a u dzhiela nṱha hafhu zwishumiswa zwine zwa ḓo shumiswa kha luṱa lwa mutheo.
Kha ri sedzese kha ṱhoḓea dza ndeme ri shumise zwiṱukuṱuku zwine ra vha nazwo nga nḓila yone. Kha ri fhaṱe vhuḓiimisi hashu ri bvele phanḓa na muya wa vhuthihi.
Vhafunashango,
Zwa u lwa na vhutshinyi a ri khou zwi sedzela fhasi na luthihi nahone ndi zwa ndemesa. Mapholisa vha ḓo engedza mbonalo yavho, vha tshi shumisa maitele aneaḽa e vha a shumisa nga tshifhinga tsha Fulo ḽa Khalaṅwaha ya Madakalo yo Tsireledzeaho.
Vha ḓo shumisa vhukoni ho khetheaho, sa zwigwada zwi fhindulaho nga u ṱavhanya na yunithi dza vhudzheneleli ha lushaka, u thusa kha u tandulula khaedu ya vhutshinyi vhuponi vhune ho hulela.
Ro ṱanganedza mulaedza vhege yo fhiraho u bva Soshanguve uri vhutshinyi ho kalula ngei Block L na uri u hombokwa ha dzigoloi na vhufhura zwo kalula. Ndi zwitshavha zwi nga ho izwi zwine zwa tea u fhaṱa vhushaka ho khwaṱhaho na mapholisa u vhona uri mavemu a sa zwime vhadzulapo.
Maṅwe maga a u lwa na vhutshinyi kha lushaka a ḓo katela u thomiwa ha yunithi dzo khetheaho, ho sedzwa kha vhutshinyi vhu kwamaho zwa zwidzidzivhadzi, khakhathi dza dzithekhisini na zwigidi, khathihi na u engedza zwishumiswa zwi thusaho kha u ita tsedzuluso sa mvelelo dza tsedzuluso dzi itwaho nga maitele a saintsi.
Mapholisa vha ḓo dovha vha khwaṱhisa kha u shumiswa ha dathabeizi ya DNA kha u ṱalusa vhahumbulelwa.
Ri ṱuṱuwedza tshitshavha uri tshi shumisane na mapholisa u vhona uri vhadzulapo vho tsireledzea.
Vhafunashango,
Ri ṱanganedza u tsela fhasi ha phimo ya u tswiwa ha maṋanga a tshugulu u bva Tshimedzi 2015, zwine zwa tou vha zwa u thoma nga murahu ha miṅwaha ya fumi. Izwi zwi khou vha hone nga kha mushumo une wa khou itwa nga mazhendezi a mulayo ane a khou shuma o khwaṱhisa vhukuma.
Vhafunashango,
Maṅwe a maano a u lwa na vhutshinyi ndi u vhona uri havho vho vhofhololwaho dzhele vha sa dovhe vha tshinya.
Muhasho wa Tshumelo dza Ndulamiso u khou isa phanḓa na u shuma wo ḓifunga kha u shandukisa dzhele uri dzi vhe senthara dza ndulamiso nga kha ṋetshedzo ya tshumelo dzo fhambanaho. Nga kha zwenezwo, zwa vhutevhedzeli ha nyimele dza u vhofhololwa ha zwivhotshwa zwi tshe fhasi ha mulayo zwo khwinifhala u swika kha 98% ine ya tou vha luswayo kha ḓivhazwakale.
Shango ḽo vha na mvelaphanḓa kha u fhungudza tshivhalo tsha vhana kha dzisenthara dza ndulamiso.
Vhafunashango,
U khwiniswa ha tswikelelo ya vhulamukanyi ho ṋewa ṱhaluso ntswa mahoḽa musi hu tshi vulwa Davhi ḽa Khothe Khulwane ngei Limpopo.
Khothe Khulwane ya Mpumalanga i ḓo khunyeledzwa kha ṅwaha uno wa muvhalelano. U shuma ha khothe khulwane idzi mbili zwi amba uri zwazwino ro limuwa nga ha tshipikwa tsha khothe khulwane kha vundu ḽinwe na ḽinwe kha shango ḽashu.
Vhafunashango,
Nndwa ya u lwa na vhufhura i kha ḓi ya phanḓa. Manḓalanga a Vhutshutshisi ha Lushaka na Yunithi ya Ndozwo ya Ndaka dzo khunyeledza milandu ya 389 ya zwa ndozwo ine ya vha na ndeme ya R349 miḽioni.
Vho wana u swikela u imisa oda dza 326 dza ndeme ya R779 miḽioni.
Kha milandu ye vhaofisiri vha muvhuso vha ita vhufhura na miṅwe milandu i elanaho na izwo ho vhuedzedzwa masheleni a linganaho R13 miḽioni mahoḽa.
Vhafunashango,
Vho Oliver Tambo vho vhea mutsindo wa mbekanyamaitele ya vhabvannḓa ya shango nga 1977 musi vha tshi khou amba kha Khongiresi ya u thoma ya ḽihoro ḽivhusi ḽa MPLA ngei Angola vhari:
“Ri ṱoḓa u tshila nga mulalo na vhadzulatsini na vhathu vha bvaho ḽifhasini nga vhuphara nga nḓila i linganaho, ri tshi ṱhonifhana na u wana zwi fanaho”.
Afrika Tshipembe ḽo hulisea vhukuma nga u vha mudzulatshidulo wa Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika (SADC) u bva nga Ṱhangule 2017. Ri ḓo shumisa themo iyi u ṱavhanyisa u thoma u shuma ha Maano a Nḓowetshumo ya SADC.
Ri khou engedza adzhenda ya u ṱanganelana nga kha u thomiwa ha Vhupo ha Mbambadzo ya Mahala ya Tshitshavha tsha Vhubvaḓuvha ha Afrika ya SADC-COMESA.
Ri ḓo isa phanḓa na u ḓidzhenisa kha u lwisa u lamula, mushumo wa u vhona uri hu na mulalo na vhurangeli ha u ḓisa mulalo ngei Lesotho, Democratic Republic of Congo, Burundi, Mozambique, South Sudan, Somalia na Libya. Mmbi ya Vhupileli ha Lushaka ya Afrika Tshipembe i khou imelela shango zwavhuḓi kha mushumo wa u ḓisa mulalo.
Zwiṅwe hafhu, u vhambadza na vhafarisani nga riṋe vha sialala ngei tshipembe zwi kha ḓivha zwa ndeme kha ikonomi yashu.
Ri ḓo isa phanḓa na u shumisana na United States ra shuma roṱhe kha mafhungo ane roṱhe ra vhuelwa u fana na u vusuluswa ha Mulayo wa Tshikhala na Nyaluwo ya Afrika (AGOA).
Ri dzhiela vhukonani hashu na Peoples Republic of China nṱha vhukuma. China ndi mufarani wa ndeme vhukuma na Afrika Tshipembe. Ri dzhia China ‘sa muvhuso wo imaho na u vha manḓalanga o imelelaho China ḽoṱhe’.
Afrika Tshipembe ḽi khou khwaṱhisedza vhuimo haḽo na vhuḓikumedzeli kha thendelano ya mbambadzo na China’ na uri ri dzhia Taiwan sa tshipiḓa tsha ndeme tsha Peoples Republic of China.
Kha vhuimo ha vhufarani ha kha dzhango, Maano o Ṱanganelaho a Afrika na Yuropa (EU) a kha ḓi vha muhanga wa ndeme wa tshifhinga tshilapfu kha tshumisano ine ya khou ya phanḓa.
Thendelano ya Vhufarani ha Ikonomi na EU yo vha hone nga Khubvumedzi 2016, izwi zwi ḓisa zwikhala zwiswa zwa tswikelelo ya makete kha zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe.
Ho ṱodou vha zwibveledzwa zwoṱhe zwa Afrika Tshipembe, 99% yazwo zwi ḓo kona u swikelela maragae wa EU.
Ngeno 96% ya zwibveledzwa zwi tshi ḓo dzhena kha maraga wa EU hu songo sedzwa thivhelo dza tshivhalo.
Thendelano ya Mbambadzo ya Tshipembe ha Afrika ya Vhuthihi ha Mercosur na yone i khou shuma, hune ya ṋetshedza tswikelelo i tameaho kha muthelo dzi fhiraho 1 000. Heyi ndi thendelano i alusaho mbambadzo dza mashango a re kha Tshipembe ha malinganye.
Vhufarani hashu ha tshumisano na maṅwe madzingu vhu khou aṋwa mitshelo. Bannga Ntswa ya Mveledziso ya BRICS yo ita mvelaphanḓa i ṱuṱuwedzaho.
Ri ṱanganedza tsheo dzo dzhiwaho nga Ṱhoho dza Mivhuso dza Goa BRICS dza u thoma Zhendedzi ḽa Phimo ya BRICS uri ri kone u thusana kha u ṱola nḓila dzashu dza ikonomi.
Ri dovha hafhu ra takadzwa nga thendelano dza vhafarani na riṋe vha BRICS kha zwa vhulimi. Ri ḓo thoma thendelano dzi itwaho nga mubveledzi na murengi kha u vhambadzela ṋawa nnḓa, manngo na nguluvhe zwi yaho India.
Ri ḓo dovha ra vhambadzela nnḓa thani dza 20 000 dza kholomo u ya China nga ṅwaha lwa miṅwaha ya 10.
Ri ḓo isa phanḓa na u ita tshanduko ya sisiṱeme ya dzitshakatshaka ngauri maitele a zwino a dzhiela fhasi khonadzeo ya uri mashango a bveledze nga nḓila i vhuedzaho nahone i vhonalaho.
Uno ndi ṅwaha vhu 50 musi vhathu vha Palestine vho dzhielwa tshipiḓa tsha shango ḽavho.
U engedzea ha madzulo a Israeli zwi sedzela fhasi vhuḓidini ha ḽifhasi ho sedzaho kha u wana thandululo ya mashango mavhili na thendelano ya Oslo. Ri tama u khwaṱhisedza thikhedzo yashu kha vha Palestina.
Ri fulufhela uri u vhuedzedzwa ha Morocco kha Yuno zwi tea u shuma sa tshiṱavhanyisi tsha u tandulula fhungo ḽa Vhukovhela ha Sahara.
Kha vha ri ndi ḓadzise ngauri Afrika Tshipembe ḽi ḓo shumisa Ḓuvha ḽa Mmbi yo Ḓiṱamaho nga Zwiṱhavhane nga ḽa 21 Luhuhi 2017 u swaya miṅwaha ya ḓana ya u elelwa u nuvhela ha tshikepe tsha SS Mendi, zwo siaho maswole a linganaho 646 vho lovha nga 1917.
Vhafunashango
Ndayotewa i tendelana na pfanelo na tshirunzi zwi eḓanaho kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe. Yuno yo ta ḓuvha ḽa 13 Fulwi sa Ḓuvha ḽa Dzitshakatshaka ḽa Ndimuwo ya Vhualbino. Ri tea u shumisa ḓuvha iḽi kha u ḓivhisa na u fhelisa tshiṱalula kana u vhaisa hune vhadzulapo vha maalbino vha ṱangana naho kha vhuṅwe vhupo.
Ri khou dovha ra khwaṱhisedza uri vhathu vha re na vhuaḽibino na vhone ndi vhathu sa muṅwe na muṅwe. Zwiito zwa u tambudza khavho zwi tea u fhela. Mihumbulo si yone nga ha vhathu avha itea u fhela.
Ndi pfa ndo takala musi ndi tshi ḓivhadza muṅwe wa vhaeni vhanga vho khetheaho, Vho Nomasonto Mazibuko, mulanguli mutshimbidzi wa Albinism Society of South Africa.
Tshigwada tsha zwa mitambo tsho xelelwa nga muṅwe wa vharwa vha funwaho vhukuma mathomoni a vhege, Vho Joost van der Westhuizen. Nḓowetshumo ya muzika na yone yo xelelwa nga vhaimbi vha góspel zwenezwino, Vho Sifiso Ncwane na Vho Lundi Tyamara, na muimbi wa maskandi Vho Nganeziyamfisa.
Ri livhisa ndiliso dzashu kha u ṱutshelwa nga vhaḓivhalea avha vhe vha vha tsumbo kha tshitshavha na u shela mulenzhe kha zwa mitambo na vhutsila ha shango ḽashu.
Vhafunashango,
Kha ri farane kha u tshimbidza tshanduko ya ikonomi yo fhelelaho u itela vhuḓi ha shango ḽashu.
Nga maipfi a Muphuresidennde Vho Tambo;
“Nga u shumisana sa maAfrika Tshipembe nga nṋe, ri na maanḓa a u bveledzisa shango ḽashu uri ḽi vhe ḽo pfumaho zwinzhi u itela roṱhe, hune zwa muvhuso wa tshiṱalula zwa ḓo vha muhumbulo wo fhiraho.”
Ndi khou livhuwa nga maanḓa tshikhala itshi.
