Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka (NA),
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Mavunḓu (NCOP),
Mufarisa Mulangadzulo wa NA na Mufarisa Mudzulatshidulo wa NCOP,
Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa,
Muphuresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki,
Muphuresidennde wa kale Vho FW de Klerk,
Muhaṱuli Muhulwane Vho Mogoeng Mogoeng, na miraḓo yoṱhe ya Vhulamukanyi,
Mufarisa Muphuresidennde wa Phalamennde ya Pan African, Muṱhomphei Vho Roger Nkondo Dang,
Mulangadzulo wa NA wa Riphabuḽiki ya Mbumbano ya Tanzania na Mudzulatshidulo wa Foramu ya Phalamennde ya Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afurika (SADC), Muṱhomphei Vho Anne Makinda,
Minisiṱa na Vhafarisa Dziminisiṱa,
Vhalangavunḓu na Vhalangadzulo vha Vhusimamulayo ha kha Vunḓu,
Mudzulatshidulo wa Salga,
Ṱhoho dza Zwiimiswa zwi tikedzaho demokirasi,
Mudzulatshidulo wa Nnḓu ya Lushaka ya Vharangaphanḓa vha Sialala,
Mulangadzulo wa kale wa NA, Dokotela Vho Frene Ginwala,
Vhahulisei Khosi Vho Keru Molotlegi, Khosi Vho Toni Peter Mphephu (Ramabulana),
Khosi Vho Mpendulo Zwelonke Sigcawu,
Vhaeni vho rambiwaho,
Miraḓo ya madavhi a vhudipuḽomati,
Miraḓo i Ṱhonifheaho,
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ndi madekwana, good morning, sanibonani, molweni, riperile, dumelang, lotjhani, goeienaand, !gai//goes.
Ndi tama u livhuwa Vhaofisiri vha Dzulo kha tshikhala tshe vha mpha tshone tsha u amba na lushaka madekwana ano.
Ṅwaha wa 2015 u swaya miṅwaha ya 60 ya ḓivhazwakale yashu, musi maAfurika Tshipembe ubva kha khuḓa dzoṱhe vha tshi ṱanganedza Thendelonzwiwa ya Mbofholowo nga 1955, ngei, Soweto.
Vho ṱahisa vhukati ha zwiṅwe, uri Afurika Tshipembe ndi ḽa vhoṱhe vha dzulaho khaḽo, vharema na vhatshena, na uri ahuna muvhuso une wa ḓo dzhia mannḓa zwi sa bvi kha lufuno lwa vhathu vhoṱhe.
Itsho tsho vha tshiṱatamennde tsha mannḓa, tsha mbonelaphanḓa na vhupfumedzani tshi ḓisaho demokirasi isa khethululi ye ra i tumbula kana ye ra i thoma.
Vhege ino i dovha ya swaya ṅwaha wa vhu 25 ubva tshe Muphuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela vha bva dzhele, na u bva kha u sa thivhelwa ha mahoro a mbofholowo.
Ubva ha Vho Madiba ndi tshiga tshihulwane tsha lwendo lulapfu lwa mbofholowo kha vhathu vha Afurika Tshipembe nga u angaredza na u fheliswa ha vhukoḽoni ha muvhuso wa khethululo.
Ri kha ḓi isa phanḓa na u ṱuṱuwedzwa nga Vho Madiba na u guda khavho musi ri tshi khou fhaṱa shango ḽashu.
Vha hashu,
Ṅwaha wa 2015 ndi Ṅwaha wa Thendelonzwiwa ya Mbofholowo na Vhuthihi kha u Shuma hu u itela u Bveledza Mbofholowo ya Ikonomi.
Ndi ṅwaha wa u shuma nga vhuḓidini ho engedzwaho kha u fhaṱa Afurika Tshipembe ḽi na vhuthihi, ḽa demokirasi, ḽi sa khethululi nga muvhala kana mirafho, ḽi sa khethululi nga mbeu nahone ḽi bvelelaho.
U dovha wa vha ṅwaha wa uri ri ḓikumedzele hafhu kha u>U dovha wa vha ṅwaha wa u bindudza zwinzhi kha vhumatshelo hashu, nga u funza vhana vhashu na vhaswa vhashu ngaha vhufa ho pfumaho ha shango ḽino.
Ri kati na u goḓombedza vhuvha vhuswa ha lushaka nga kha u bveledza zwiga zwa lushaka sa fuḽaga ya lushaka, luimbo lwa lushaka na marangaphanḓa a Ndayotewa kha tshikolo tshiṅwe na tshiṅwe.
Ubva ṋaṅwaha, zwikolo zwi tea u guda luimbo lwa Mbumbano ya Afurika, hu tshi itelwa ndugiselo ya bembela ḽa Ṅwedzi wa Afurika nga Shundunthule, musi ri tshi thoma u shumisa maga a Mbumbano ya Afurika.
Miraḓo i ṱhonifheaho, Vhaeni vho khetheaho,
Vhaswa vhashu ndi vhumatshelo hashu na uri u bvelela havho zwi ita uri ri ḓi hudze vhukuma.
Ndi tama vha tshi nthusa u fhululedza vhaeni vhanga vho khetheaho, mubammbeli makone wa Oḽimpiki Chad le Clos.
Chad o wana khuliso ya nṱhesa nga Nyendavhusiku nga murahu ha musi o fhiwa tshiphuga tsha u vha mubammbeli wa nṱhesa wa 2014, nga Feḓeresheni ya Dzitshakatshaka ya u Bammbela, vhukati ha zwiṅwe zwiphuga zwa nṱha.
Ri dovha ra vha na vhasidzana vhararu vho khetheaho vha bvaho kha Tshikolo tsha Nṱha tsha Moletsane ngei Soweto.
Vhane vha vha Ofentse Mahasha, Hlengiwe Moletsane na Tiisetso Mashiloane. Ofentse na Hlengiwe vho dzhenelela Samithi ya u fhedza ya G20 ngei Australia he vha shuma zwavhuḓi, zwine zwa ita uri ri ḓihudze vhukuma.
Mulangadzulo kha vha ntendele na Mudzulatshidulo u fhululedza, naho a siho muṅwe wa vhakoni vha nṱhesa we a ḓisa gundo kha shango ḽashu ane a vha Ralunako wa Ḽifhasi, Rolene Strauss.
Ndi tama hafhu u dovha nda ḓivhadza muṅwe mueni o khetheaho, Makone wa zwa mitambo wa Ṅwaha ane a dovha a vha siṱiraika tsha Banyana Banyana, Miss Portia Modise. Ri ani livhuwisa Portia.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vhaeni vho khetheaho,
Ndi tama u livhuwa vhoṱhe vho shumisaho tshifhinga tshavho na u shela mulenzhe kha ndugiselo dza SoNA 2015. Zwi tshi ya kha makumedzwa, vhathu vhashu vha khou vhilaedzwa nga vhutshinyi, dzibada, tswikelelo ya pfunzo, zwikimu zwa vhugudela mushumo zwa vhaswa, maḓi, muḓagasi na thikhedzo ya mabindu maṱuku.
Vhudzheneleli vhu ṱoḓaho phindulo vhu khou livhiswa kha mihasho ya muvhuso uri hu dzhiiwe maga.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Vhaeni vho khetheaho,
Ro ṱangana hafhu nga tshifhinga tshi konḓaho tsha ikonomi ya kilima.
Vhege ino Tshikwama tsha Masheleni tsha Dzitshakatshaka tsho sengulusa nyaluwo ya Zwibveledzwa Zwapo (GDP) u ya fhasi kha 3.5% ya nyaluwo ya ikonomi ya ḽifhasi nga 2015.
Tswikelelo yashu ya gemo ḽa nyaluwo ya 5% nga 2015 i khou thengathenga, nga ṅwambo wa u ongolowa ha nyaluwo ya ḽifhasi na zwithithisi zwapo kha fulufulu, zwikili, vhuendi na zwiṅwe zwishumiswa vhukati ha zwiṅwe.
Fhedziha, nyimele i khou fhulufhedzisa kha zwa mishumo. Kha maḓuvha mavhili o fhiraho, Tshumelo ya Tshitatistiki ya Afrika Tshipembe yo bvisa figara dza kotare yo fhiraho ya 2014.
Muvhigo uyo u sumbedzisa uri zwazwino hu na vhathu vha linganaho 15,3 miḽioni vho tholwaho fhano Afurika Tshipembe. Mishumo yo engedzea nga 203 000.
Vhubindudzi hashu kha vhaswa nahone vhu khou vhuedza. Ṱhuṱhuwedzo ya Muthelo wa u thola yo bveledziswaho mahoḽa yo livhiswa kha vhaswa nayone i khou bvela phanḓa zwavhuḓi.
U swika zwino ho no vhilwa R2 biḽioni nga vhatholi vha linganaho 29 000, vha tshi khou itela vhaswa vha 270 000.
Mahoḽa ndo ḓivhadza ngaha gemo ḽa zwikhala zwa mishumo zwa miḽioni dza rathi ḽa kha miṅwaha miṱanu i ḓaho kha mbekanyamushumo.
U swika zwino ro no sika zwikhala zwa mishumo zwi fhiraho 850 000. Izwi zwi amba uri ri khou tea u swikelela gemo ḽa ṅwaha ḽa zwikhala zwa mishumo zwa miḽioni nthihi.
U ḓadzisa kha zwenezwo, mbekanyamushumo dzashu dza mupo dzi ngaho u Shuma nga Malaṱwa, Dziṱhangani, zwa Maḓi, zwa Mulilo dzo sika zwikhala zwa mishumo zwi fhiraho 30 000, ndivho khulwane ndi u sika mishumo i fhiraho 60 000 kha ṅwaha wa muvhalelano u tevhelaho.
Vha hashu,
Ikonomi yashu i khou ṱoḓa mvelaphanḓa khulwane vhukuma. Ri tama u kovhelana navho pulane yashu ya mbuno dza ṱahe dza u engedza nyaluso na u sika mishumo.
Dzine dza vha:
1. U tandulula khaedu ya muḓagasi.
2. Mbuedzedzo ya zwa vhulimi na ndeme ya mudzedze wa zwibveledzwa zwa vhulimi, vhureakhovhe na vhusimamiri.
3. U bveledza u vhuelwa kana u engedza ndeme kha lupfumo lwa minerala yashu.
4. U shumiswa nga mannḓa ha Pulane ya Mbekanyamaitele ya Nḓowetshumo nga nḓila khulwane.
5. U ṱuṱuwedza vhubindudzi ha sekithara ya phuraivethe.
6. U langa kana u fhungudza khuḓano mishumoni.
7. U khinulula vhukoni ha Mabindu Maṱuku na a Vhukati (dziSMME), miṱanganelano, mabindu a ḽokhishini na a vhupo ha mahayani.
8. Mbuyedzedzo ya Muvhuso na u engedza mushumo wa khamphani dzi langwaho nga muvhuso, themamveledziso ya Thekhiniḽodzhi ya Vhudavhidzani ha Mafhungo (ICT) kana u shumiswa ha burodibennde, maḓi, vhuthathatshili khathihi na themamveledziso ya vhuendi na
9. Operation Phakisa ine ndivho yayo ya vha u engedza ikonomi ya lwanzheni na dziṅwe sekithara.
Vha hashu,
Zwazwino shango ḽashu ḽi khou ṱangana na khaedu khulwane ya muḓagasi ine ya vha tshithithisi tsha nyaluwo ya ikonomi na kha mudzulapo muṅwe na muṅwe.
U kunda khaedu iyi ndi zwone zwine zwa khou dzhieleswa nṱha kha mbekanyamushumo yashu. Ri khou ita zwoṱhe nga hune ra nga kona ngaho kha u tandulula khaedu ya muḓagasi.
Vha hashu,
Muvhuso u khou ita zwoṱhe nga mannḓa awo kha u shumana na thaidzo ya ṱhahelelo ya muḓagasi kha shango.
Ri a zwi ḓivha uri hetshi ndi tshifhinga tshi konḓaho, fhedzi zwi ḓo pfuka ngauri ri na pulane dzine ra ḓo dzi shumisa kha u tandulula hezwi.
Ro bveledza pulane i katelaho phindulo dza themo pfufhi, ya vhukati na ya tshifhinga tshilapfu.
Pulane ya themo pfufhi na ya vhukati i katela nyunḓo yo khwiniswaho ya zwiṱitshi zwa muḓagasi zwa Eskom, u engedza tshikhala tsha mveledziso ya muḓagasi na u langa ṱhoḓea ya muḓagasi.
Pulane ya themo ya tshifhinga tshilapfu i katela u khunyeledzwa ha pulane yashu khulwane ya tsireledzo ya muḓagasi ya tshifhinga tshilapfu.
Ri ḓo dzhiela nṱha ndinganyo kha masheleni a Eskom, hu u itela uri tshumiso i kone u langa. Nga kha zwenezwi, Muvhuso u ḓo hulisa vhuḓikumedzeli hawo nga u fha Eskom masheleni a yaho kha R23 biḽioni kha ṅwaha wa muvhalelano u tevhelaho.
"War Room" yo bveledzwaho nga Khabinethe nga Nyendavhusiku i khou shumisana zwavhuḓi na Eskom, kha u dzikisa sisiṱeme ya ṋetshedzo ya muḓagasi na u langa u khauwa ha muḓagasi.
Ndi nga tshifhinga tshenetshi hune ra tea u shumisana kha u wana thandululo.
Ri humbela vhathu, miḓi, dzifeme na mihasho ya muvhuso yoṱhe uri vha vhulunge muḓagasi u itela u fhungudza u khauwa ha muḓagasi.
Muhasho wa Mishumo ya Tshitshavha wo tiwa uri u vhone uri zwifhaṱo zwoṱhe zwi langwaho nga muvhuso zwi shumise muḓagasi nga nḓila yone.
Musi mutengo wa dizili u nṱha, Eskom i ḓo bva kha u shumisa dizili ya ya kha gese sa tshone tshiko tsha fulufulu kha tshumiso ya dzidzhenereitha.
Hu dovha ha tsivhudzwa miṱa uri vha shumise gese kha u bika, u dudedza na zwiṅwe zwishumiswa.
U fhaṱwa ha zwiṱitshi zwiraru zwiswa zwa muḓagasi Kusile, Medupi na Ingula, zwi engedza tshikhala tsha 10 000 megawatsi kha giridi ya lushaka.
Ṱhoḓisiso ya tshiṅwe tshiko tsha muḓagasi i khou ya phanḓa.
U swika zwino muvhuso wo no wana 4 000 megawatsi ubva kha Vhabveledzi vha Muḓagasi wo Ḓiimisaho, hu tshi khou shumiswa zwiko zwi vhuedzedzeaho.
Zwikhala zwiraru zwa u thoma u bida maitele a u wana muḓagasi u vhuedzedzeaho zwo ita R140 biḽioni ubva kha vhabindudzi vha phuraivethe.
Fulufulu ḽi vhuedzedzeaho ḽa 3 900 megawatsi ḽo wanala, ha khunyeledzwa thandela dza 32 dzi na tshikhala tshi fhiraho 1500 megawatsi dza dovha dza ṱumanywa na giridi.
Eskom yone iṋe yo khunyeledza u fhaṱwa ha Sere Wind Farm, ine zwazwino ya khou ṋetshedza 100 megawatsi kha giridi, ine ya vha phanḓa vhukuma kha u rwelwa hayo ṱari nga Ṱhafamuhwe ṋaṅwaha.
Muvhuso wo thoma zwa thengo nga Nyendavhusiku 2014, ya 2 400 megawatsi ya tshikhala tsha mveledziso ya muḓagasi muswa wa malasha o fhiswaho ubva kha Vhabveledzi vha Muḓagasi wo Ḓiimisaho.
Maitele a u renga 2 400 megawatsi ya mveledziso ya gese ntswa a ḓo thoma kha kotare ya u thoma ya ṅwaha muswa wa muvhalelano.
Ṱhanganyelo ya 2 600 megawatsi ya tshikhala tsha muḓagasi wa maḓi u ḓo wanwa kha dzingu ḽa SADC.
Maelana na pulane khulwane ya muḓagasi wa tshifhinga tshilapfu, ri ḓo isa phanḓa na gese, phurotheḽiamu, nyukiḽia, muḓagasi wa maḓi na zwiṅwe zwiko sa tshipiḓa tsha ṱhanganelo ya muḓagasi.
Afurika Tshipembe ḽo tangwa nga mashango o pfumaho gese, fhedziha ro tumbula khungumuṱavha ya gese ya lwanzheni kha dzingu ḽashu ḽa Karoo.
Vhurangeli ha Ikonomi ya Lwanzhe ya Operation Phakisa, ho rwelwa ṱari mahoḽa, ha dovha ha fhulufhedzisa u bvukulula zwibveledzwa zwinzhi zwa ole na gese zwine zwa ḓo ḓisa tshanduko kha shango na dzingu ḽashu.
Muvhuso u khou sedza kha u wanwa ha mbekanyamushumo ya u fhaṱa nyukiḽa ya 9 600 megawatsi sa zwo themendelwaho kha Pulane ya Zwishumiswa zwo Ṱanganelaho ya 2010-2030.
U swika zwino muvhuso wo saina Thendelano dza Ngangomu Muvhusoni na uri wo no ita Phareidi ya dziwekishopho dzine nga khadzo, mashango maṱanu a ḓo ṋetshedza makumedzwa kha zwa nyukiḽia.
Mashango aya hu katelwa United States of America, Tshipembe ha Korea, Russia, France na China.
Mashango aya oṱhe a ḓo sedzwa nga kha maitele a thengiso are khagala na vhuṱaṱisani hu u itela u nanga mufarisani kana vhafarisani vho teaho kha u shumiwa ha mbekanyamushumo ya u fhaṱa nyukiḽia.
Gemo ḽashu ndi u ṱumanya yunithi ya u thoma na giridi nga 2023, nga tshifhinga tshine Eskom ya ḓo vha itshi khou awedza tshipiḓa tshayo tsha puḽanti ya muḓagasi.
Zwi tshi elana na muḓagasi wa maḓi, vhufarani ha Thandela ya Muḓagasi wa Maḓi ya Grand Inga na Riphabuḽiki ya Demokirasi ya Congo vhu ḓo bveledza megawatsi dzi fhiraho 48 000 dza muḓagasi wa maḓi wo kunaho. Afurika Tshipembe ḽi ḓo swikelela megawatsi dzi fhiraho 15 000.
Uri zwi bvele phanḓa na u langea, Muvhuso u ḓo thoma vhufarani ha tshiṱirathedzhi tsha mveledziso ya zwikili na mashango ane ra ḓo vha ri tshi khou shumisana nao kha Mbekanyamushumo ya u Fhaṱa Muḓagasi, ngeno u tshi ḓo dovha wa bveledza zwikili zwapo.
Vha hashu,
Hu kha ḓivha na miḓi i swikaho 3,4 miḽioni isi na muḓagasi kha shango ḽashu.
Kha SoNA ya Fulwi 2014, ndo ḓivhadza uri thikhedzo ya themamveledziso i ḓo ṋetshedzwa kha masipala mikene kha shango.
Ho ṋetshedzwa masheleni a u dzhenisa muḓagasi kha masipala i tevhelaho kha ṅwaha wa muvhalelano wa 2015/16:
Masipala wa Tshiṱiriki tsha Amathole, Masipala wa Tshiṱiriki tsha Umzinyathi, Masipala wa Tshiṱiriki tsha Alfred Nzo, Masipala wa Tshiṱiriki tsha Lukhanji na Masipala wa Tshiṱiriki tsha OR Tambo.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Musi ri tshi khou lwa na u tandulula khaedu dza muḓagasi, ri khou dovha hafhu ra tea u lwa na u tswiwa ha koporo na methaḽa.
Muvhuso u ḓo thoma maga o khwaṱhaho kha u lwa na vhutshinyi uvhu.
Vha hashu,
Kha ṅwaha uno wa anivesari ya vhu 60 ya Thendelonzwiwa ya Mbofholowo, mavu ndi tshiṅwe tsha zwithu zwa ndeme kha u swikelela thandululo ya zwithu zwo khakheaho zwo iteaho kale.
Mahoḽa, ro vula hafhu luṱa wa vhuvhili lwa u isa mbilo dza mavu. Ho iswa mbilo dza mavu dzi fhiraho 36 000 kha muvhuso wa vhukati, na uri datumu ya u vala ndi 2019.
Ri khou sedzana na muhanga wa mbekanyamaitele ya 50/50, u sumbedzisaho makumedzwa a pfanelo dza vhushaka ha vhathu vha dzulaho na vha shumaho mabulasini. Hu ḓo tiwa mabindu a zwa vhulimi a 50 sa thandela ya ndingedzo.
U ya nga milayo miswa yo kumedzwaho, tshikalo tsha nṱhesa tsha vhuṋe ha mavu tshi khou tea u vha egere dza 12 000.
Vhabvannḓa a vha nga tendelwi u langa mavu a fhano Afurika Tshipembe fhedzi vha ḓo wana ḽizi ya tshifhinga tshilapfu.
Nga kha zwenezwi, Ndango ya Mulayotibe wa Mavu i ḓo iswa Phalamennde ṋaṅwaha.
Nga kha Mbekanyamushumo ya Mbuedzedzo ya Mavu, ho ṋetshedzwa egere dza mavu dzi fhiraho 90 000 kha vhorabulasi vha sa athu bvelelaho, vha dzulaho mabulasini na vhashumi vho hiraho madzulo.
Maitele a u thoma Ofisi ya Dzheneraḽa wa Vhukala Ndeme a kati, ine ya bveledzwa uya nga Mulayo wa u kala Ndeme ya Thundu.
Wa vhuya wa thoma u shuma, mulayo a u tsha ḓo ḓitika nga maitele a U renga nga u funa – U rengisa nga u Funa zwi tshi elana na u wanwa ha mavu nga muvhuso.
Vha hashu,
Vhulimi ndi hone vhu ṱavhanyisaho nyaluwo na u vha hone ha zwiḽiwa.
Ri khou shumisana na sekithara dza phuraivethe kha u bveledza Pulane ya Mbekanyamaitele ya Vhulimi ine ya ḓo ḓisa egere dza miḽioni kha mavu a sa khou shumiswaho uri a shumiswe lwa tshoṱhe kha miṅwaha miraru i ḓaho.
Kha vhudzheneleli ha ndeme ṋaṅwaha, ri ḓo khwinisa u thomiwa ha phakha dza vhulimi kana miṱanganelano na dzikiḽasiṱa kha masipala ya zwiṱiriki zwa 27 i shayesaho hu u itela u shandukisa ikonomi ya kha vhupo ha mahayani.
Ndambedzo ya u thoma i linganaho R2 biḽioni yo ṋetshedzwa vhurangeli ha phakha dza zwa vhulimi.
Ri ḓo isa phanḓa na u engedza mbambadzelannḓa ya zwibveledzwa zwa vhulimi, vhureakhovhe na vhusimamiri, ine ya khou aluwa vhukuma nga mannḓa kha mimakete miswa ya Afurika na China. Tsumbo, ro khunyeledza maitele a mbambadzo ya vhulimi ha mavhele na maapula zwa Afurika Tshipembe zwi tshi ya China.
Mbambadzelannḓa ya maapula fhedzi i khou tea u bveledza R500 miḽioni kha tshelede ya mashango a nnḓa kha miṅwaha miraru i ḓaho.
Nganea yavhuḓi ya u anetshela kha zwa vhulimi ndi ya u bvelela ha vhaṅwe vhorabulasi vhaṱuku na vhane vha khou bvelela.
Kha Masipala wa Tshiṱiriki tsha Vhembe ngei Musina, Muvhuso wa Limpopo wo tikedza Kiḽasiṱa ya Ṅwaneḓi ine ya vha na vhorabulasi vha linganaho 300 vhane vha lima miroho kha egere dzi fhiraho 1 300 vha tshi itela u rengisa.
Kiḽasiṱa yo no sika mishumo i fhiraho 2 500 vhunga vhulimi ha miroho vhu tshi ṱoḓa vhashumi vhanzhi.
Ro takala vhukuma u vha na muwini wa Tshiphuga tsha zwa Vhulimi wa Nṱhesa wa Mufumakadzi wa 2014 Vho Nokwanele Mzamo vhukatini hashu, ubva Kirkwood ngei Kapa Vhubvaḓuvha.
Mulangadzulo na Mudzulatshidulo,
Vhudzheneleli hashu ha u tikedza sekithara ya vhubveledzi vhu khou aṋwa mitshelo.
Tshikimu tshashu tsha Vhubindudzi ha Dzigoloi tsho vula vhubindudzi ha sekithara ya phuraivethe ha R24, 5 biḽioni, tsha bveledza mbambadzelannḓa ya dzigoloi na zwiteṅwa zwa R103 biḽioni nga 2013.
Ro fhaṱa sekithara ya nṱhesa ya goloi kha dzhango ḽa Afurika ine ya vhambadzelannḓa kha mashango a swikaho 152.
Sekithara ya mikumba na zwienda nayone yo aluwa uya kha tshiimo tshine ya kona u bveledza phere dza zwienda dza 60 miḽioni, na uri mbambadzelannḓa yo engedzea nga 18% na mbuelo yo teaho kha ndingayo ya mbambadzo.
Khonfarentsi ya Mbumbano ya Dzitshaka kha Mbambadzo na Mveledziso i sumbedzisa uri ḽiḓafulu ḽa Vhubindunzi ho Livhanaho na Mashango a nnḓa ḽo engedzea kavhili Afurika Tshipembe nga R88 biḽioni ya 2013 ngeno mbonalo dza 2014 dzi tshi khou vhonala dzi dzavhuḓi.
Sekithara ya vhubveledzi yo kwamea lusi lwavhuḓi nga Muṋaṋo wa Masheleni wa Ḽifhasi.
Muvhuso wo isa masheleni a fhiraho R2, 8 biḽioni kha khamphani dza kha sekithara, nga kha mbekanyamushumo ya Nyengedzedzo ya Vhuṱaṱisani ha Vhubveledzi.
Ro takadzwa vhukuma nga phindulo ye ra i wana u bva kha vhabveledzisi vhashu, vhe vha ṋetshedza masheleni a fhiraho R12,4 biḽioni kha vhubindudzi ha sekithara ya phuraivethe. Nga ngoho ndi nganea yavhuḓi ine wa nga i anetshela.
Hu tshi engedzwa, kha u bveledza tshanduko, ro thoma mbekanyamushumo ya u wana na u bveledzisa vhoradzifeme vha vharema kha miṅwaha miraru.
Vha hashu,
Musi ho no vha na u bvelela hu ngafha kha vhubveledzi, ri na fulufhelo ḽa u bvelela kha u engedza nyaluwo.
Mulangadzulo na Mudzulatshidulo,
Kha u kunga vhukoni kana zwikili zwi bvaho kha mashango a nnḓa hu u itela ikonomi yashu ine ya khou aluwa, ri ḓo isa thambo ya nyambedzano kha vhashumisani na riṋe ya u amba ngaha Mbekanyamaitele ya Vhupfuluwi.
Ri ḓo dovha ra dzhiela nṱha u sedzuluswa kana tsenguluso ya ndango ya visa uri hu vhe na ndinganyo vhukati ha vhutsireledzi ha lushaka na nyaluwo kha zwa vhuendela mashango.
Vha hashu na khonani,
Kha SoNA ya Fulwi 2014, ndo amba ngaha ṱhoḓea ya u dzikisa sekithara ya migodi na u khwinifhadza mupo wo dzikaho wa vhashumi.
Ro kwamea nga migwalabo na zwiṱereke zwi dzhiaho tshifhinga tshilapfu na u vha na dzikhakhathi tshiṅwe tshifhinga.
U thomiwa ha mbekanyamushumo dzi na tshivhalo fhasi ha Thendelano ya Muhanga wa Nḓowetshumo i Bvelelaho ya Migodi, zwo ita uri hu vhe na vhudziki kha sekithara ya migodi, ine ya vha yone thikho yashu ya ikonomi.
Foramu dzi Lwisanaho na Vhutshinyi Migodini dzo thomiwa kha mavunḓu a aya, Devhula Vhukovhela, Limpopo, Free State, Mpumalanga na Gauteng.
Muvhuso u ḓo shumana na thendelano dze dza swikelelwa khadzo nga mabindu na vhashumi, hu tshi katelwa na u dzhiela nṱha muholo wa fhasisa wa lushaka.
Kha SoNA ya mahoḽa ro vha ro fhulufhedzisa u vusuludza ḓorobo dzo tsikwaho nga u vha na migodi, kha zwezwo ho no vha na mvelaphanḓa i vhonalaho.
Ṱhanganyelo ya R2,1 biḽioni yo vhetshelwa ndivho iyi na R290 miḽioni yo themendelwaho kha u khwinifhadza vhupo vhu songo dzudzanaho kana mikhukhu ngei Mpumalanga, Devhula Vhukovhela, Gauteng, Kapa Devhula, Limpopo na Free State.
Mikhukhu i linganaho 133 i khou sedzuluswa kana u lugiselwa khwiniso nga kha Mbekanyamushumo ya Thikhedzo ya Khwiniso ya Lushaka.
Madzulo a linganaho 32 a khou khwiniswa ngeno thandela dza 87 dza dzinnḓu dzi tshi khou thomiwa uya nga vhuvhekanyandeme ha ḓorobo dza migodini.
Zwa ndemesa, Muvhuso, sekithara ya migodi na Dzangano ḽa u Bannga ḽa Afurika Tshipembe zwo saina Khonṱhiraka ya u bveledza madzulo a vhathu.
Muvhuso u khou isa phanḓa na u ṋetshedza thikhedzo ya mveledziso ya matshilisano kha zwitshavha zwa migodini. Dziṅwe thikhedzo dzi katela vhukoni ha thekhiniki zwi tshi elana na Pulane dza Mveledziso yo Ṱanganelaho na mveledziso ya Fhethu ha Ikonomi ho Khetheaho.
Ḓorobo dza migodini nadzo dzi khou thuswa kha u shumisa tshiṱirathedzhi tsha ṋetshedzo ya tshumelo ya masipala tsha ‘u Humela kha zwa Mutheo’.
Nga ngoho hu na zwinzhi zwine zwa khou itwa kha u fhaṱa ḓorobo dzashu dza migodini.
Muvhuso u khou dovha wa sedzulusa vhutevhedzeli ha khamphani dza migodi zwi tshi ya nga magemo a Thendelonzwiwa ya Migodi ya 2014.
Ndo ri Mulayo wa Minerala na Mveledziso ya Zwishumiswa zwa Phurotheḽiamu u ḓiswe hafhu Phalamenndeni uri hu khakhuluswe zwiṅwe zwo ṱahelaho zwa mulayotewa na maṅwe mafhungo.
Vha hashu,
Kha u fhindula phindulo dza zwa mabindu, Muvhuso wo shumisa ndingo dzi kwamaho mupo, khumbelo dza pfanelo ya maḓi na migodi na uri wo ta uri kha maḓuvha a 300 hu vhe ho bveledzwa ndango dzoṱhe.
Ri ḓo dovha ra bveledza nnḓu ine vhathu vha ḓo wana hone thuso ya tshumelo, ine ya ḓo shumana na mbilaelo na thaidzo dza vhabindudzi.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ṅwaha wa 2015 u ḓo vha na mvelaphanḓa kha theo ya mulayo wa vhashumi hu tshi itelwa u alusa pfanelo dza vhashumi.
Muvhuso wa zwa Vhashumi u ḓo sedzulusa vhuḓiimiseli ha dzisekithara dza vhulimisi, vhusimamiri, vhutsireledzi ha phuraivethe, holosela na sekithara dza thengo ya zwiṱuku.
Ri khou lavhelela khunyeledzo kha Mulayo wa Tshumelo ya u Thola wa 2015 une wa vha mutheo wa tshumelo dza u tholwa ha tshitshavha.
Theo ya mulayo i bveledza maitele a kha mazhendedzi a phuraivethe na tshumelo dza u thola lwa tshifhinga nyana, hu u thivhela u tambudzwa ha vha ṱoḓaho mushumo.
U engedza kha izwo, Mulayo wa Ndindakhombo ya u sa Tholwa wa 2001 u ḓo khwaṱhisedzwa hu u itela u khwinisa mbuelo kha vhavhuelwa na u katela vhashumeli vha muvhuso kha u shumisa Mulayo.
Miraḓo i ṱhonifheaho na vhaeni vho khetheaho,
Mabindu maṱuku ndi mabindu mahulwane.
Muvhuso u ḓo vhetshela thungo 30% ya zwiteṅwa zwo teaho zwa Muvhuso uri u renge kha dziSMME, miṱanganelano khathihi na mabindu a dziḽokhishini na vhupo ha mahayani.
Ri ḓo isa phanḓa na u engedza zwikhala kha vhaswa. Zhendedzi ḽa Lushaka ḽa Mveledziso ya Vhaswa ḽo shumisa R25 miḽioni kha mabindu maṱuku a 765 a langwaho nga vhaswa kha ṅwaha wa muvhalelano wo pfukaho wa lushaka.
Zhendedzi ḽo farisana na Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo na Zhendedzi ḽa Ndambedzo ya Mabindu Maṱuku nga kha vhufarani ha nḓila tharu zwa ḓisa ndambedzo ya R2,7 biḽioni kha vhaswa.
Vha hashu,
Ṅwaha wa 2015 u ḓo swaya u thomiwa ha luṱa lwa u thoma lwa u shumiswa ha burodibende. Muvhuso u ḓo ṱumanya dziofisi kha masipala ya zwiṱiriki zwa malo.
Ine ya vha masipala wa Dr Kenneth Kaunda ngei Devhula Vhukovhela, Gert Sibande ngei Mpumalanga, O.R. Tambo ngei Kapa Vhubvaḓuvha, Pixley ka Seme ngei Kapa Devhula, Thabo Mofutsanyane ngei Free State, Umgungundlovu na Umzinyathi ngei KwaZulu-Natal, na wa Vhembe ngei Limpopo.
Muvhuso wo nanga Telkom sa zhendedzi ḽine ḽa ḓo ranga phanḓa kha u thusa u shuma ha burodibennde.
Sa tshipiḓa tsha u isa phanḓa na u engedza nyaluwo, nga kha u tikedza khamphani dzi langwaho nga muvhuso, mushumo u kati na u shumisa tshiṱirathedzhi tsha maḓuvha a 90 tsho sedzaho kha u linganya masheleni kana gwama ḽa Vhufhufhi ha Afurika Tshipembe (SAA).
Dziṅwe dza nḓila dza dzitshakatshaka dzi ḓisaho ṱhahelelo a dzi tsha ḓo iswa phanḓa.
Fhedzi, izwi zwi ḓo itwa nga nḓila ine ya sa ḓo thithisa vhuendi, mbambadzo na vhuendelamashango vhukati ha Afurika Tshipembe na ḽifhasi.
Vha hashu,
Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Themamveledziso ya Lushaka i isa phanḓa na u vha tshitshimbidzi tshihulwane tsha ndeme ya mishumo na tshiṱavhanyisi tsha nyaluwo ya ikonomi.
Maḓi ndi tshishumiswa tsha ndeme kha nyaluwo ya ikonomi na vhutshilo ha khwine. Hu khou thomiwa na u pulaniwa thandela dzo vhalaho dza u ḓisa maḓi a u shumisa kha nḓowetshumo na miḓini u mona na shango.
Thandela khulwane dzi katela, Thandela ya Maḓi ya Umzimvubu ngei Kapa Vhubvaḓuvha, Damu ḽa Jozini ngei Umkhanyakude kha ḽa KwaZulu-Natal na thandela dza Bushbuckridge ngei Mpumalanga na luṱa lwa u thoma lwa Nyengedzedzo ya Maḓi kha mulambo wa Mokolo Crocodile ngei Limpopo.
Hu khou vha na mvelaphanḓa kha u khwinisa ṋetshedzo ya maḓi kha vhupo vhu kwamiwaho nga ṱhahelelo, sa Masipala wa Tshiṱiriki tsha Makana ngei Kapa Vhubvaḓuvha, Masipala wa Tshiṱiriki tsha Ngaka Modiri Molema ngei Devhula Vhukovhela na ngei Giyani kha ḽa Limpopo hune ra pembelela nḓisedzo ya maḓi kha mivhundu ya 55 nga Tshimedzi mahoḽa.
Mulangadzulo a Ṱhonifheaho na Mudzulatshidulo wa NCOP kha vha ntendele ndi tsivhudze vhathu vhoṱhe uri vha vhulunge maḓi. Maḓi arali a tshi khou lozwea ahuna uri ndi maṱuku. Shango ḽi lozwa R7 biḽioni nga ṅwaha kha ndozwo ya maḓi.
U fhungudza khaedu iyi, Muvhuso nga kha Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili u ḓo pfumbudza vhatsila kana vha shumaho nga dziphaiphi vha linganaho 15 000 vhane vha ḓo lugisa phaiphi dzine dza khou bvuḓa kha zwitshavha zwapo.
Ro takala nga u vha na mueni washu o khetheaho, muwini wa Pfufho dza Vhafumakadzi kha u Vhulunga Maḓi, Vho Mapule Phokompe vha bvaho Mahikeng ngei Devhula Vhukovhela.
Vha hashu,
Mbekanyamushumo ya themamveledziso i isa phanḓa na u engedza nethiweke ya vhuendi na u khwinisa dzibada zwine zwa vha zwavhuḓi kha nyaluwo ya ikonomi.
Muhasho wa Vhuendi u ḓo shumisa masheleni a swikaho R9 biḽioni kha Gavhelo ḽa u Ṱhogomela Dzibada dza Mavunḓu kana Mbekanyamushumo ya Sihamba Sonke na R11 biḽioni ine ya ḓo shuma kha u khwinisa na u ṱhogomela bada dzi sa badelwiho.
Masheleni a fhiraho R6 biḽioni a ḓo shumiswa kha ḓorobo dza 13 kha u pulana, u fhaṱa na u shumisa nethiweke dza vhuendi ho ṱanganelaho ha tshitshavha kha ṅwaha uno wa muvhalelano.
Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u khwinisa themamveledziso zwikoloni na kha zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha hu u itela u sika mupo wo teaho wa u guda na u funzela.
Nga kha Vhurangeli ha Ṋetshedzo ya Themamveledziso yo Engedzwaho Zwikoloni vhune ha vha tshipiḓa tsha Pulane ya Themamveledziso ya Lushaka, ho khunyeledzwa zwikolo zwiswa zwa 92 u swika zwino na zwa 108 zwine zwa khou fhaṱiwa.
Zwikolo zwi linganaho 342 zwo wana maḓi lwa u tou thoma.
Zwikolo zwa 351 zwo wana mabunga avhuḓi ngeno zwa 288 zwo dzheniswa muḓagasi.
Ri khou bvela phanḓa. Ri lushaka lu shumaho.
Muvhuso wo nanga saithi dza 16 hune ha ḓo fhaṱwa hone khamphasi dza 12 dza Magudedzi a Vhugudisi ha Thekhinikhaḽa na Pfunzo ya Vokheshinaḽa na u vusuluswa ha khamphasi mbili dzine dzo no vha hone.
Mushumo u khou ya phanḓa na u thoma yunivesithi tharu ntswa, Sol Plaatjie ngei Kapa Devhula, Yunivesithi ya Mpumalanga na Sefako Makgatho Allied na Yunivesithi ya Health Sciences.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ri kha ḓi isa phanḓa na u ṋetshedza vhathu vhashu dzinnḓu. Nga dzi 30 Khubvumedzi 2014, ho vha ho no ṋetshedzwa nnḓu dza ṱhanganyelo i fhiraho 50 000 kha khethekanyo ya sabusidi i swikeleleaho ya dzinnḓu.
Muvhuso u ḓo dovha wa isa zwikhala zwa dzinnḓu dza 5 000 kha Maswole a kale a Mbofholowo. Muvhuso u ḓo dovha wa shumana na u fhelisa u salela murahu ha didzi dza vhuṋe ha dzinnḓu zwa phanḓa na dzo ḓaho murahu ha 1994.
Mulangadzulo na Mudzulatshidulo,
Ṅwaha wo fhelaho ro ḓivhadza kana u thoma mbekanyamushumo dza tshanduko kha u shumisa Pulane dza Mveledziso ya Lushaka.
Ṅwaha wo fhelaho ro rwela ṱari Operation Phakisa, sa maitele a langwaho nga mvelelo dza ḽaborothari kha u pulana na u bveledza mbekanyamushumo.
Operation Phakisa kha ikonomi ya lwanzhe yo sedza kha u vula zwikhala kha u tshimbidza zwithu nga zwikepe, vhureakhovhe, vhufuwi ha zwi tshilaho maḓini, migodi, ole na gese, thekhinoḽodzhi ya tshaka mbili na sekithara dza vhuendelamashango.
Ro kumedzela R9,2 biḽioni kha vhubindudzi ha ṱhoḓuluso ya gese na ole kha vhuima zwikepe ha Saldanha sa tshipiḓa tsha vhurangeli ha Operation Phakisa.
Operation Phakisa kha Vhurangeli ha u Alusa Kiḽiniki dzo Teaho i na ndivho ya u engedza vhukoni, vhubveledzisi na u sumbedza vhugudeli kha vhashumi dzikiḽiniki.
Zwazwino ri ḓo sedzulusa Operation Phakisa kha sekithara ya zwa migodi. Ndo laela uri Muvhuso u shumisane na sekithara ya migodi uri hu bveledzwe thandululo ine ya ḓo sia ho vha na mbulelo kha thungo dzoṱhe uri zwi vhuedze zwishumiswa zwashu zwa minerala.
Vha hashu na khonani,
Kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho, muvhuso wo vhuelwa vhukuma kha ndondola mutakalo.
Ṋaṅwaha, ri khou ya u rwela ṱari mbekanyamushumo khulwane ya u lwisana na TB, ro sedzesesa kha zwitshavha zwiraru, vhatshinyi kha zwiimiswa zwa Tshumelo dza Ndulamiso, vhashumi vha migodini na zwitshavha zwa ḓorobo dza migodini.
Kha u lwa na samba ḽa HIV na AIDS, khamphani ya muvhuso ya zwa mishonga, Ketlaphela, yo thomiwa na uri i ḓo shela mulenzhe kha ṋetshedzo ya dziantirithirovairaḽa kha Muhasho wa Mutakalo.
Mulangadzulo na Mudzulatshidulo,
Ri khou tea u isa phanḓa na u shumisana roṱhe kha u lwa na vhutshinyi na u ita uri zwitshavha zwi tsireledzeye.
Ri khou vha na mvelaphanḓa kha u lwa na vhutshinyi kha vhafumakadzi na vhana.
Yunithi ya Tsedzuluso dza Khakhathi dza Miṱani, Tsireledzo ya Vhana na Milandu ya zwa vhudzekani ya Tshumelo ya Mapholisa ya Afurika Tshipembe (SAPS) yo kona u wana zwigwevho zwa vhutshilo hoṱhe zwa 659 kha vhatshinyi vha milandu i kwamaho vhafumakadzi na vhana.
Ri shango ḽa demokirasi na uri ri a ḓivha ngaha pfanelo dza u gwalaba ha tshitshavha. Fhedzi ri humbela uri uri migwalabo iyi i vhe fhasi ha phapha dza mulayo na uri i tea u vha na vhudziki sa zwo ṱahiswaho kha Ndayotewa.
Mapholisa vho kona u wana rekhodo ya migwalabo ya 13 575, ine khayo ya 1 907 yo vha na dzikhakhathi na ya 11 668 isi na khakhathi.
Nndwa ya u lwa na vhugevhenga i kha ḓi i swa phanḓa nga Komiti ya Minisiṱa i Lwaho na Vhugevhenga.
Muvhuso u na zwiimiswa zwa sumbe zwi lwaho na vhugevhenga na zwipiḓa zwa 17 zwa vhusimamulayo zwo itelwaho u fhelisa vhugevhenga. Izwi zwi sumbedza vhuḓidini ha muvhuso ha u lwa na thikho ya samba iḽi kha shango.
Kha ṅwaha wa muvhalelano wa 2013/14, vhathu vha 52 vho wanwa mulandu i kwamaho masheleni a swikaho R5 miḽioni.
Vhashumeli vha muvhuso vha 31 vho wanwa milandu kha kotare ya u thoma ya 2014/15 na u imiswa ha dzi oda dza masheleni a swikaho R430 miḽioni o wanala.
Kha u thivhela vhugevhenga na u ṱuṱuwedza vhuvhusi ho teaho, nga Nyendavhusiku ndo saina kha mulayo, Mulayo wa Vhulangi ha Tshitshavha na Ndangulo une vhukati ha miṅwe wa thivhela vhashumi vha muvhuso u ita zwa bindu na Muvhuso.
Vha hashu,
Muvhuso wo ṱanganedza vhudzheneleli ho khwaṱhaho nahone ho ṱanganelaho hu u itela u fhelisa u tswiwa ha tshugulu kha shango.
Vhudzheneleli vhu katela mushumo wa ṱhanganelo u yaho phanḓa na mashango a ndeme a vhahura, khuvhangano yo khwiniswaho ya vhufogisi khathihi na u engedza tsireledzo dziphakhani na dzirezeve dza kha vunḓu hune ha vha na tshugulu.
Muvhuso wo dovha wa vha na mvelaphanḓa khulwane kha u thoma Zhendedzi ḽa Ndango ya Mikano, hu u itela u langa photho dzoṱhe dza u dzhena ngadzo na u khwinisa vhutsireledzi.
Kha u isa phanḓa na u khwinisa tswikelelo ya maṅwalo a vhuṋe, u bva ṋaṅwaha vhadzulapo vha ḓo kona u ita khumbelo ya basa ntswa dza Garaṱa ya Smart ID kha bannga dza vhupo hapo zwi tshi bva kha vhushaka vhu re hone vhukati ha Muhasho wa zwa Muno na dziṅwe dza dzibannga dzire shangoni ḽashu.
Mulangadzulo na Mudzulatshidulo,
Ri ḓo isa phanḓa na u dzhiela nṱha u fhaṱa shango ḽi londaho, ḽi bvelelaho nahone ḽi fhindulaho.
Kha SoNA ya 2014, ndo amba uri ri ḓo isa phanḓa na u bveledza na u khwinisa matshilo a vhathu vha na vhuholefhali. Nga Nyendavhusiku mahoḽa, Khabinethe yo bvisa mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Lushaka ya Pfanelo dza Vhuholefhali uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa.
Vha hashu,
Muvhuso wapo u kwama roṱhe. Ri khou tea u vhona uri u khou shuma na u bvelela.
Ro thoma mbekanyamushumo ya “U humela kha zwa Mutheo” hu u itela ndango yavhuḓi na vhulangi vhu bveledzaho nga kha u fhungudza ndozwo, u shumisa masheleni a muvhuso nga nḓila yone, u thola vhashumi vho teaho na u vhona uri hu na u bvela khagala na vhuḓifhinduleli kha mimasipala.
Muhanga wa Mveledziso ya Dziḓorobo wo ḓivhadzwaho kha SoNA ya Fulwi mahoḽa, wo themendelwa nga Khabinethe.
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Kha u shela mulenzhe kha Afurika ḽa khwine, Afurika Tshipembe ḽo isa phanḓa na u tikedza mulalo na vhutsireledzi na ṱhanganelo ya ikonomi ya dzingu kha dzhango.
Ho vha na mvelelo dza ndeme dzo bvaho.
Tshikhala tsha MaAfurika kha u Ṱavhanya u Fhindula Dzikhakhathi (ACIRC), hune Afurika Tshipembe ḽa khou shela mulenzhe na u vha muraḓo mutumbuli tsho shumiswa.
Mmbi ya Vhupileli ha Afurika Tshipembe na SAPS zwo isa phanḓa na u shela mulenzhe kha u thivhela khuḓano na u ḓisa mulalo kha dzhango.
Afurika Tshipembe ḽo isa phanḓa na u tikedza vhurangeli ha thandululo ya khuḓano ngei Lesotho, Sri Lanka na Tshipembe ha Sudan, ḽo rangwa phanḓa nga Mufarisa Phuresidennde.
Tshumisano ya ikonomi na vhafarisani vhashu vha BRICS yo khwaṱhisedzwa musi thendelo mbili dza u thoma dza muvhuso wa ngomu dzi tshi khunyeledzwa nga tshifhinga tsha Samithi ya vhurathi ya BRICS.
Iyi yo vha Thendelano ya Bannga Ntswa ya Mveledziso na Thendelano ya u Thoma Nzudzanyo ya Rizeve ya Mahoro.
Mulangadzulo na Mudzulatshidulo,
Mashango o bveledzwaho a Devhula a kha ḓi vha vhafarani vha ndeme vhukuma kha Afurika Tshipembe hune shango ḽa kona u bveledza mbekanyamaitele yaḽo ya lushaka na ya mashangoḓavha.
Ri na vhufarani kana vhushumisani vhu vhonalaho na Mbumbano ya Yuropa vhukati ha zwiṅwe, Mbekanyamushumo ya Vhubindudzi ha themamveledziso ha Afurika Tshipembe i kha R1,5 biḽioni.
U vusuluswa ha Mulayo wa Nyaluwo ya Afurika na Tshikhala phanḓa ha Khubvumedzi 2015 na vhuḓikumedzeli ha u tikedza vhurangeli ha mulalo ho rangwaho phanḓa nga maAfurika ndu vhuṅwe ha mawanwa a ndeme a Samithi ya Vharangaphanḓa vha United States-Afurika yo farelwaho United States mahoḽa.
Vha hashu,
Kha zwiimo zwo fhambanaho, ṅwaha wa 2015 u swaya anivesari ya vhu 70 ya Mbumbano ya Dzitshaka i ḓisaho uri hu sedzwe kha ṱhoḓea ya u shandukisa Khantsele ya Vhutsireledzi ha Mbumbano ya Dzitshaka na zwiṅwe zwiimiswa zwa dzitshakatshaka.
Vha hashu,
Vhahali vha mbofholowo ya lushaka, Vho Moses Kotane na Vho JB Marks vha ḓo vhulungwa hafhu fhano Afurika Tshipembe nga Ṱhafamuhwe.
Ri livhuwa muvhuso na vhathu vha Feḓeresheni ya Russia kha u londa nga khuliso zwo salaho zwa vhahali vhashu lwa miṅwaha minzhi.
Kha zwa mitambo, Thimu ya Afurika Tshipembe i ḓo shela mulenzhe kha Mitambo yoṱhe ya Afurika ngei Congo Brazzaville nga 2015.
Springboks i ḓo shela mulenzhe kha Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha Bodo ya Rugby ya Dzitshakatshaka (IRB) tshine tsha ḓo farelwa ngei England nga Khubvumedzi 2015.
Vha Proteas vha ngei Australia na New Zealand hune vha khou shela mulenzhe kha Tshiphuga tsha Dzitshakatshaka tsha Khoro ya Khirikhethe ya Ḽifhasi. MaAfrika Tshipembe sa nga misi vha tea u pembelela na u tikedza thimu dza lushaka.
Ri tea u livhuwa Bafana Bafana. Ndi a kholwa uri vha ḓo tendelana na nṋe uri zwazwino vho wana ṋaledzi.
Vho vha vha tshi kha tshigwada tshi vhidzwaho “tshigwada tsha lufu” fhedzi vha ita zwa nṱhesa.
Ri tea u vha tikedza, ngauri vha ita uri ri ḓihudze ngavho.
Miraḓo i ṱhonifheaho,
Ri ḓo isa phanḓa na u ṱuṱuwedza kutshilele kwa mutakalo na uri ri tsivhudza vhadzulapo uri vha litshe u daha fola na u shumisa zwikambi na zwidzidzivhadzi nga nḓila isi yone.
Nga kha zwenezwi, nga dzi 10 Shundunthule ri ḓo swaya Tsudzuluso ya Ḓuvha ḽa Mutakalo, vhuṱambo ha dzitshakatshaka u ṱuṱuwedzwaho nga Dzangano ḽa Mutakalo wa Lushaka. Ḓuvha iḽi ḽi dovha ḽa thulana na anivesari ya u vheiwa tshiduloni ha Muphuresidennde wa kale Vho Mandela.
Vha hashu,
MaAfurika Tshipembe sa nṋe,
Ho swikelelwa zwinzhi kha ṅwaha wo fhiraho. Ri tenda uri pulane yashu ya vhudzheneleli ha ikonomi ha maga a ṱahe i ḓo khwaṱhisa zwo swikelelwaho ya engedza nyaluwo ine ya khou ṱoḓea.
Nga kha ṅwaha uno wa Thendelonzwiwa ya Mbofholowo na Vhuthihi kha u Shumela Mveledziso ya Mbofholowo ya Ikonomi, ro ḓi kumedzela hafhu kha vhuthihi na u shuma ro ḓi funga, uri ri bvelele kha shango ḽashu ḽavhuḓi.
Roṱhe ri isa Afurika Tshipembe phanḓa!
Ndo livhuwa.
