1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Eku antswisiweni ka vutomi bya vanhu, Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Phurojeke ya Mitirho yo Basisa Mati hi ntalo ya Ncora eKapa Vuxa hi Phuresidente Jacob Zuma. Feme yo basisa mati ya R64 miliyoni yi pimanyetiwe ku vuyerisa 17 887 wa mindyangu ku suka eka matikoxikaya ya 208 eka tindhawu ta mune ta le kusuhi. Yi tumbuluxile 188 wa mitirho, eka vanhu va le migangeni, vantshwa na vavasati lava nga vona vavuyeriwa lavakulu.
Ku simekiwa phurojeke ya R18 biliyoni yo pfuxeta no ndlandlamuxa Xikimi xa Mphakelo wa Mati xa Vaal Gamagara eKapa N’walungu hi Holobye wa Mati na Nkululo, Nomvula Mokonyane leyi nga ta tirhela vanhu va kwalomuya ka 150, 000 eka madorobantsongo yanharhu na matikoxikaya ya 22 loko yi herile. Naswona, ku simekiwa ka Phurojeke ya Mphakelo wa Mati ya Jericho yi engeterile nhlayiseko wa mphakelo wa mati eka miganga ya Jericho eka Masipala wa Muganga wa Madibeng.
1.2. Vuvekisi bya mfumo eka switirhisiwa swa swifambo byi le ku tumbuluxeni ka vukorhokeri bya swifambo swa mani na mani leswi hlayisekeke, no tshembheka no tirha hi ku hetiseka swa mani na mani etikweni hinkwarho. Engeteleleko ku suka eka swiyimo swa marendzo leswi antswisiweke i muvekisi lonkulu wa vutitshembhi na nhluvukiso wa ikhonomi.
Ku pfuriwa ka ximfumo ka vuvekisi bya R190 miliyoni bya ku ndladlamuxiwa ka Hambano wa Magondzo wa Ballito na gondzonkulu ra P455 hi Holobye wa Swifambo, Dipuo Peters i timodele ta vutlharhi to hakerisana kun’we hi R123 miliyoni ku suka eka SANRAL na R67 miliyoni ku suka eka Masipala wa KwaDukuza. Leswi swi tirha tanihi hi swihlanganyeti swa nkulo wo ya emahlweni na vuvekisi hi ndlandlamuxo wa gondzonkulu ra P455 ku pfulela nhluvukiso wa ndhawu ya mabindzu leyintshwa ya R1 biliyoni leyi faneleke ku va yi herile hi 2017.
Switimela swintshwa swa xiyimo xa le henhla leswi nga xaviwa hi Ejensi ya Vakhandziyi va Switimela ya Afrika-Dzonga swi ta simekiwa kwala ku fambeni ka lembe. Switimela leswi swi ta pfuna eku antswiseni ka vukorhokeri na ku va kona ka switimela eka vakhandziyi va switimela va le Mamelodi. Mabazi yantshwa ya vakhandziyi yo engetelela ya 70 ya ta xaviwa eDorobeni ra Joni leswi nga ta hlanganisa vaaki ku antswa no antswisa ku tirha hi ku hetiseka ka ikhonomi eka habu ya timali ta tiko.
Vuvekisi lebyi byi le ku cinceni ka xiyimo xa hina xa le madorobeni ku hlamula eka swilaveko swa vanhu va hina.
1.3. Hi ti 16 Mawuwani 2016, Holobye wa Sayense na Thekinoloji, Naledi Pandor u ta pfumelela 16 wa tidixi ku ndlandlamuxa MeerKAT, phurojeke ya Square Kilometre Array ya Afrika-Dzonga (SKA SA), 90 wa tikhilomitara n’walungu vupeladyambu bya Carnarvon. Thelesikopu ya MeerKAT yi humelerisile swifaniso swo hlamarisa swa xibakabaka hi ku tirhisa ntsena mune eka 64 wa tidixi leti nga vekeriwa; ku humesela ehandle tirhadiyo galakisi leti nga si tshamaka ti voniwa eka misava ya le kule. Xitshembhiso xa sayense xa MeerKAT xi le ku kumeni ka ntsakelo wa misava hinkwayo naswona sweswi xa fikeleleka. I thesitamente eka ntirho wo tinyiketela wa madzana ya vanjhiniyere, van’watisayense, varhangeri na vatirhi van’wana, ku katsa na vanakulobye va Afrika-Dzonga na vumaki bya misava hinkwayo, na nseketelo wa mfumo na vanhu va Afrika-Dzonga.
1.4. Fesithivhali ya Mfuwo wa Rixaka leyi rhurheriwaka lembe na lembe eGrahamstown yi teka ku tlula 11 wa masiku ku sukela hi ti 30 Khotavuxika ku fikela hi ti 10 Mawuwani 2016. Fesithivhali leyi ya mitirhonyingi, ntlangelo lowukulu wa lembe na lembe wa mfuwo eka tikonkulu ra Afrika, yi hoxa xandla eku humeleriseni ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka leri seketelaka leswaku “mfuwo na ndhavuko swi pfula swivandla swa matimba swa njhekanjhekisano hi laha vaakatiko va tikumaka va ri kona na laha va ya ka kona”.
Yi seketeriwa hi pulani ya Ikhonomi ya Nsuku ya Mzansi, leyi vekaka hi vutshwa vumaki bya ndhavuko eAfrika-Dzonga ku hoxa xandla hi ndlela yo hetiseka no katsakanya eka nkulo wa ikhonomi na ntumbuluxo wa mitirho. Hi maendlele yo Pfuleka ya Swikombelo ya Ikhonomi ya Nsuku, Ndzawulo ya Mfuwo na Ndhavuko yi le ku tumbuluxeni ka Nkwama wo Masungulo wa van’wavutshila lavantsongo. Xikongomelo i ku tumbuluxa swivandla eka van’wavutshila lavantsongo ku humelerisa tibuku ta vona to sungula, ku humelerisa mitlangu ya vona yo sungula, ku humelerisa tialibamu ta vona to sungula kumbe ku rhurhela mikombiso ya vona yo sungula.
1.5. Eku tiseni ka vukorhokeri bya nsivelo wa vugevenga ekusuhi na vanhu, Khabinete yi amukela xitichi xa maphorisa lexi xa ha ku akiwaka xa Keimoes eKapa N’walungu, lexi tirhelaka kwalomuya ka vaakatiko va 23 000.
EPhola eMpumalanga, ku nyikeleriwa ka xitichi xa maphorisa eka vaaki hi xitichi xa gezi xa Kusile xa Eskom hi xinakulobye na mukondiraka wa KCW JV swi kombisile nkona wo tirha swin’we. Ku akiwa ka xitichi, swi durha kwalomuya ka R3 miliyoni, swi tumbuluxile swivandla swa mitirho no nyika vuswikoti na vutivi eka vanhu ku tumbuluxa mbangu lowu hlayisekeke.
1.6. Afrika-Dzonga ri rhurherile Foramu ya Mfumo wa Miganga ya Commonwealth – khomferense ya Rhijini ya le Dzongeni wa Afrika hi ti 28 – 29 Khotavuxika 2016. Khomferense leyi yi endliwile ehansi ka nhlokomhaka, “Ku Hlanganyeta Nhluvukiso wa Nkarhi wo Leha na Ikhonomi leyi Kongomiseke eka Vanhu esub-Saharan Afrika”, a yi langutile eka ntirho wa mimfumo ya le Afrika eku humeleriseni ka Ajenda leyintshwa ya nhluvukiso wa Swikongomelo swa Nhluvukiso swa Nkarhi wo Leha leswi helaka hi 2030, no fikelerisa swikongomelo swa yona eka xiyimo xa Ajenda ya Afrika ya 2063. TiSDG ti hlamusela ajenda ya nhluvukiso eka xiyimo xa laha kaya hi ku va ku ri hi ku endla swivandla swa timasipala swi katsa vanhu ngopfu, swi tirha swinene eka ikhonomi, swa nkarhi wo leha hi tlhelo ra mbangu no tiyisela cinco wa maxelo na mixungeto yin’wana.
1.7. Hi amukela mimbuyelo yo sungula ya khomferense ya Bodo ya Mindzilekano ya Timasipala (MBD) eka Midzilekano na Cinco wa Tindhawu leyi nga va kona ku sukela hi ti 23 – 24 Khotavuxika 2016. Khomferense yi endliwile ehansi ka nhlokomhaka, “Nkambisiso wa swa Khale no Kunguhata hi Vumundzuku” hi ku langutisisa eka timhakankulu leti yelanaka na mindzilekano no kambela mitlhontlho leyi sisiteme ya mafumele ya doroba yi hlanganaka na yona na xilaveko xo endla mindzilekano eka tiwadi eka malembe ya tlhanu yan’wana ni yan’wana. Ntirho wo tiyisisa timasipala eka nkarhi wo leha wu vi le eka nkongomiso tanihi xiphemu xa nkoka xa phurosese ya mindzilekano. Mihleketo yo suka eka khomferense yi ta ya emahlweni yi vumba nhluvukiso no tirhisiwa mindzilekano na tipholisi ta nhluvukiso wa tindhawu.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Eku tilulamiseleni ka Mihlawulo ya Mfumo wa Miganga leyi ta ka hi ti3 Mhawuri 2016, Khabinete yi hlamuseriwile hi ku Lulamela ka Mfumo, leswi yelanaka na vuhlayiseki na vusirheleri.
Hi Nhlangano wa Nhlanganelo wa Magingiriko na Vunhlori wa Rixaka, migingiriko yi kona ku tumbuluxa mbangu lowu hlayisekeke no sirheleleka ku tiyisisa leswaku vanhu eAfrika-Dzonga va hlayisekile no titwisa xisweswo. Leswi i swa nkoka eku hoxeni ka xandla eka ntshembheko wa mihlawulo leyi ta ka.
Ku engetelela SAPS, Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka, Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa na Bodo ya Mpfuneto wa swa Nawu va nghenile eka Maendlele ya Vufambisi bya Milandzu leyi Hlanganisiweke ya Mihlawulo ya Mfumo wa Miganga ku tiyisisa Nawu wa Milandzu ya Mihlawulo.
2.2. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku tilulamisela loku ya ka emahlweni eka Khomferense ya Nhlangano wa Tinxaka ya Vunharhu eka Tindlu na Madoroba ya Nkarhi wo Leha (Ndhawu yo Hanyela III) leyi nga ta khomiwa hi Nhlengeletano Angarhelo ya Nhlangano wa Tinxaka eQuito eEcuador ku sukela hi ti 17 ku fikela ti 20 Nhlangula 2016.
Ndhawu yo Hanyela III yi kongomise eka ku sirhelela ku tinyiketela lokuntshwa ka misava hinkwayo eku ololoxeni ka swa tindlu na nhluvukiso wa nkarhi wo leha eka 20 wa malembe lawa ya ta ka hi ku teka ku languta emahlweni, ntwanano wa mbuyelo wa nkongomano na migingiriko. Khabinete yi seketela Xiyimo xa Ntolovelo xa le Afrika eka Ndhawu yo Hanyela III leswi nga ta andlariwa eka Samiti ya Nhlangano wa le Afrika ya Varhangeri va Matiko na Mimfumo eKigali, hi Mawuwani 2016. Leswi swi vumba tshaku ra xiyimo xa Afrika-Dzonga xo njhekanjhekisana. Mimbhurisano yi le ku yeni emahlweni ku tivisa xiyimo xa mbuyelo xa tsalwa ra Ndhawu yo Hanyela ya le Dzongeni wa Afrika III.
Afrika-Dzonga ri tlhele ri hoxa xandla eka malulamiselo ya misava hinkwayo hi ku rhurhela Khomferense ya Tihlokomhaka ta Ndhawu yo Hanyela III eswidakanini hi Dzivamisoko 2016 ehansi ka nhlokomhaka “Rhangela ku cinca eDorobeni: Ku sukela eswidakanini ku ya eka vutshamo bya vanhu lebyi hlanganisiweke, byo hlayiseka, byo tiyisela no va bya nkarhi wo leha” leyi tekeke Xitiviso xa Pitori tanihi nhleketo wa ximfumo eka mpfampfarhuto wa tsalwa ra mbuyelo wa Ndhawu yo Hanyela III.
2.3. Xiboho xa Holobye wa Mabindzu na Vumaki xo langha Zoni ya Ikhonomi yo Hlawuleka ya Musina-Makhado eka Rhijini ya Vhembe eLimpopo, no nyika Layisense ya Zoni ya Ikhonomi yo Hlawuleka eka Ejensi ya Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Limpopo swi amukeriwile hi Khabinete. Nhlangano wa Hoi Mor wu ta kunguhata, hluvukisa, fambisa no maketa Phaka ya Eneji ya le Afrika-Dzonga na Vumaki bya Tisimbhi eka zoni yaleyo.
Zoni leyi nga langhiwa yi ta tlakusa nhluvukiso wa vumaki eka rhijini hi xikongomelo xo hlawuleka xo n’okisa swicelwa, maendlele ya timbewu, tikhemikhali ta mafurha, na byin’wana vumaki byo olova tanihileswi swi nga boxiwa eka Kungu ra Timhaka ta Kaye.
Zoni leyi ya Ikhonomi yo Hlawuleka yi dzimiwile hi vuvekisi byo tlula R40 biliyoni eka Tlilasithara ya Eneji na Vumaki bya Tisimbhi. Ku tirhisiwa ka tiphurojeke to hambanahambana eka malembe ya tlhanu lawa ya ta ka ku languteriwile leswaku ku tumbuluxa 21 000 wa mitirho.
Rhijini ya Musina-Makhado yi tlhela yi va xiphemu Pfhumba ra Nhluvukiso wa Ndhawu ya Trans-Limpopo naswona yi le ndhawini ya kahle eka nhlanganiso wa rhijini na vuxaka na Mozambique, Zimbabwe na Botswana.
2.4. Khabinete yi amukerile ku yisiwa ka Xiviko eka Matirhelo ya Ndzavisiso na Nhluvukiso (R&D) wa Phurogireme ya Tihakelo ta Xibalo 2014/15 ePalamende.
Mfumo wu nyika tihakelo ta xibalo wa R&D ku hlohlotela mabindzu lawa ya nga ri ki ya mfumo ku tirhisa R&D eAfrika-Dzonga. Tihakelo ti katsa 150% yo kokiwa ka xibalo eka tihakelo leti nga humelela hi mhaka ya migingiriko ya R&D leyi nga pasisiwa hi Holobye wa Sayense wa Thekinoloji. Leswi swi nga fikeleriwa hi tikhamphani ta vukulu byo hambana eka tisekithara hinkwato ta ikhonomi.
876 wa tikhamphani ti nghenelerile eka tihakelo leti ku sukela hi Hukuri 2006 ku fikela hi Nyenyenyani 2015, laha ti nga koxa R6 biliyoni yo kokeriwa xibalo xa R&D. Ku pimanyetiwe leswaku R33.3 biliyoni ya tihakelo ta R&D ti seketeriwile hi tihakelo eka nkarhi lowu. Yin’wana ya mimbuyelo ya tikhamphani leti nga vuyeriwa ti katsa: mihumeleriso ya xisayense ya 765; mafambiselo ya tikhomferense ya 649; swikumiwa swintshwa leswi simekiweke swa 1062; swivumbeko wa nhundzu ya swa vutlharhi swa 111; na tilayisense ta mfanelo ta laha kaya na ta misava hinkwayo ta 33.
2.5. Rimba ra Mbhurisano wa Nhundzu ya swa Vutlharhi (IP) ri amukeriwile hi Khabinete. Rimba ra Mbhurisano ra IP ri kongomanile no fambisa leswi swi nga ta va nghenelelo lowu ya ka emahlweni na vanakulobye va mfumo na vaaki hi ku anama ku ya eku tumbuluxeni ka Pholisi ya IP ya Afrika-Dzonga.
Xikongomelonkulu i ku tiyisisa maendlele ya mbhurisano eku tumbuluxeni ka pholisi ya Afrika-Dzonga ya IP ku tiyisisa leswaku yi yimela mfumo hi ku anama na mavonelo ya vakhumbheki lava khumbhekaka eka vaakatiko hi ku anama.
Mfumo wu ta tiyisisa leswaku pholisi ya IP yi xixima timfanelo ta nhundzu tanihileswi swi kombisiweke ha kona eka Vumbiwa loko hi le tlhelo yi fikelela ndzinganiso na swilaveko swa vanhu no hlamula eka matimba ya nhluvukiso na ntumbuluxo wa swilo swintshwa swo hlawuleka swa Afrika-Dzonga.
2.6. Khabinete yi hlamuseriwile hi mimbuyelo yo suka eka nhlengeletano ya Xiyimo xa le Henhla xa Nhlengeletano Angarhelo eka Samiti ya Misava Hinkwayo eka Muganga wa Vuxokoxoko leyi nga khomiwa ku sukela hi ti 15 ku fikela hi ti 16 N’wendzamhala 2015.
Afrika-Dzonga ri rhangerile maendlele hi ku yimela G77+China, na mimbuyelo leyi nga fikeleriwa a ku ri yo hlayisa xiyimo xa Afrika-Dzonga. Ndzawulo ya Vuhlanganisi bya Tiqingho na Vukorhokeri bya Poso yi ta tumbuluxa ajenda ya nhluvukiso ya Vuxokoxoko na Vuhlanganisi bya Thekinoloji ya Afrika-Dzonga kwala ku fambeni ka nkarhi.
2.7. Khabinete yi pasisile ku tirhisiwa ka Pulani yo Ndlandlamuxa Xileriso xa Maphorisa eka Mani na Mani ya Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga. Leswi swi tiyisisa tiphurogireme ta mfumo na mapfhumba lawa ya kongomisaka eku hlayiseni ka ku rhula na ntshamiseko etikweni. Leswi i swa nkoka eka vutitshembhi bya vavekisi va matikomambe no hoxa xandla eku humeleriseni ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka. Xileriso xa mani na mani na mfumo wa nawu i tshaku ro tiyisisa leswaku vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga va hlayisekile no titwa tano.
3. Mitlangu leyi ta ka
3.1. Khabinete yi kombela vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga na vakhumbheki hinkwavo ku nghenelela tanihileswi tiko ri hlayelaka ku ya eka Khomferense ya Misava ya Misava ya AIDS ya vu 21 ehansi ka nhokomhaka “Mfikelelo wa Ndzinganiso wa Timfanelo Sweswi”, ku sukela hi ti 18 ku fikela ti 22 Mawuwani 2016, eSenthareni ya Tihlengeletano ta Misava ya Albert Luthuli eDurban.
Tanihi xiphemu xo aka ku ya eka AIDS 2016 no lulamisa tisekithara hinkwato, Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa, tanihi Mutshamaxitulu wa Huvo ya Aids ya Rixaka ra Afrika-Dzonga, u ta rhangela masiku ya tlhanu yo hlayelela ku ya ehansi eUnion Buildings hi ti 13 Mawuwani 2016. #5Days to #AIDS2016 swi tumbuluxiwile ku tiyisisa xiyimo xa mbhurisano. Ku engetela #1Day to #AIDS2016 swi ta tirhisiwa ku sukela hi ti 17 Mawuwani 2016 leswi nga ta fungha siku rin’we ro hlayelela ku ya ehansi.
Vaakatiko va hlohloteriwa ku ambala swo swiambalo swo tshwuka, swo basa kumbe swa ntima, mihlangano yi fanele yi kombisa switirhisiwa swa dyondzo na tikhondomo eka tindhawu leti nga pulaniwa, na tindhawu ta vukhongeri ku endla mitirho ya swikhongelo swo hlawuleka no lumeka makhandlhela ya switsundzuxo. Vufambisi bya tisekithara hinkwato i bya nkoka eku akeni ku ya eka AIDS 2016. Vuxokoxoko bya leswi na migingiriko yin’wana swi nga kumeka eka www.gov.za
3.2. Siku ra Nelson Mandela ra Misava Hinkwayo hi ti 18 Mawuwani i xitsundzuxo xa ntirho wa hina xo antswisa vutomi bya lava pfumalaka ku tlula hina. "Ku hava makumu yo endla swo antswa. Hi fanele ku swi endla nakambe nakambe." Hi hlohlotela vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga ku tirhisa 67 wa timinete eka nkarhi wa vona ku nghenelela eka vukorhokeri lebyi nga tilaveriki swa byona hikuva swin’we hi tshalatshala ra nhlengelo hi nga cinca misava.
Lembe leri xikongomelo xi ta va eka dyondzo na ku kota ku hlaya no tsala, nhlayiseko wa swakudya, vutumbelo na mbangu. Khabinete yi kombela vaaki va Afrika-Dzonga ku Tirha Xiphemu xa Vona hi ku pfuneta ku tumbuluxiwa ka swirhapa swa swakudya, ku hlayela vana, ku penda swikolo no hoxa xandla eka nhluvukiso wa miganga.
3.3. Lembe leri Afrika-Dzonga ri tsundzuka anivhesari ya vu 60 ya Machi ya Vavasati, ehansi ka nhlokomhaka: “Vavasati va hlangana eku yiseni ka Afrika-Dzonga emahlweni” ku tiyisisa nakambe ku tinyiketela ka mfumo ku tirha ku ya eka vaakatiko lava pfumala swivumbeko hinkwaswo swo tsan’wa no yisa Afrika-Dzonga Emahlweni hi ku tlakusa lemukiso hi ntirho wa nkoka lowu vavasati va wu tirhaka eka nhluvukiso wa ikhonomi ya vanhu va tiko. Ku nyikiwa ka matimba eka vavasati i xiphhemu xa nkoka xa ntsombano wa vanhu no aka rixaka.
Ku tsundzukiwa ka vu 60 ka Siku ra Vavasati ra Rixaka hi ti 9 Mhawuri, 2016 ku ta kombisa matimu ya nyimpi ya vavasati, hi ku vula ‘XitorixaYena’. Ku hoxa xandla loku nga endliwa hi vavasati enyimpini yo tshikeleriwa no ntsan’wiwa ku katsa na ku humelela ka vavasati ehansi ka xidemokirasi ku ta kombisiwa. Phurogireme ya dyondzo ya mani na mani hi tichanele to hambanahambana ta vuhlanganisi hi mfumo, vaakatiko na mabindzu lawa ya nga ri ki ya mfumo yi ta tekiwa na migingiriko leyi yi yi akaka eka swifundhankulu hinkwaswo ku rhangela ku ya eka Siku ra Vavasati hi ti 9 Mhawuri.
Ntirhonkulu wa Siku ra Vavasati wu ta va kona eUnion Buildings ePitori. Siku ri ta sungula hi pharedi ku suka eXitichini xa Bosman ku ya eka Xikwere xa Lilian Ngoyi laha Phuresidente Jacob Zuma a nga ta pfula Xitsundzuxo xa Wansati la Hanyaka. Mifambiso ya ximfumo yi ta rhangeriwa hi ku macha ka vavasati ku suka eka swiphemu swo hambanahambana swa doroba ku ya eUnion Buildings.
3.4. Holobye wa Vuhlanganisi bya Tiqingho na Vukorhokeri bya Tiposo Dokodela Siyabonga Cwele u ta rhangela varhumiwa va le Afrika-Dzonga ku ya eka Khomferensenkulu yo Angarhela ya Nhlangano wa Tiposo ta le Afrika (PAPU) leyi nga ta va kona hi ti 22-23 Mawuwani eYaoundé, Cameroon. Khomferense yi kongomanile no hetisisa xiyimo xa Afrika ku ya emahlweni eka Khongirese ya Nhlangano wa Tiposo ta Misava (UPU), leyi nga ta va kona hi ti 19 Ndzhati-7 Hlangula eIstanbul, Turkey.
Khabinete yi amukerile swikongomelo swa Afrika-Dzonga eka tiko swo yimela ku hlawuriwa nakambe eka nhlangano wa Mafumelo ya UPU, hi ku fambisana na swikongomelo swa pholisi ya matikomambe swo vumba nakambe mafumelo ya mihlangano ya misava no humelela eka ajenda ya nhluvukiso. PAPU na UPU swi kongomisile eka ku antswisa nhlanganiso na cincano wo tirhisa vuxokoxoko exikarhi ka vatirhi va poso lava nga langhiwa na vakhumbhekinkulu van’wana ku tiyisisa vukorhokeri bya poso bya misava hinkwayo ku tiyisisa leswaku va hunguta ku aviwa ka xidijiti no nyika mfikelelo eka vuhlanganisi na vukorhokeri bya swa timali.
4. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu leti nga mbangwini
4.1. Vaaki va Afrika-Dzonga va tsundzukile hi ku amukela loko Phuresidente Jacob Zuma a tivisile leswaku ti3 Mhawuri 2016 i siku ro wisa ra mani na mani ku kotisa vavhoti lava ringanelaka na lava nga titsarisela ku vhota va ntshuxekile hi siku leriya. Hi le tlhelo IEC yi ta ringeta ku tiyisisa leswaku mihlawulo yi ntshuxekile no ka yi weli etlhelo ro karhi, i vutihlamulerinkulu bya vakhumbheki hinkwavo ku katsa na miganga na mavandla ya tipolitiki. Khabinete yi tsakela ku kombela vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga ku tiyisisa ku rhula na ntshamiseko emahlweni ka hina, hi nkarhi wa mihlawulo ya mfumo wa miganga ya 2016 na loko yi hundzile. Tiejensi to hlayisa nawu ti nge tiyiseli swendlo swo onha leswi kongomisiweke eka ku tsan’wa vavhoti. Hi hlohlotela vavhoti hinkwavo lava nga titsarisela lava nga ta ka va nga koti ku vhota hi ti3 Mhawuri ku endla swikombelo swo vhota hi ndlela yo hlawuleka na IEC.
4.2. Vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga va hlohloteriwa ku nghenelela eka maendlele yo langha eka Masagwadi ya Swileriso swa Rixaka ya 2017. Swileriso swa Rixaka i masagwadi ya le henhla swinene ya tiko, hi Phuresidente wa rona, lawa ya nyiwaka eka vaakatiko va rona na vaaki va le matikwenimambe lavo hlawuleka.
Swirho swa vanhu swi rhambiwa ku langha vanhu lava va tshembhaka leswaku va fanele ku kuma mixiximo ya le henhla swinene ya tiko. Swirho swa vanhu swi fanerile ku damarheta ntiyisiso wo koma hi munhu loyi a langhiweke naswona tifomo to langha ti nga kumeka eka webusayiti ya Hofisi ya Phuresidente.
4.3. Hi amukela swikumiwa ku suka eka Xiviko xa Xiyimo xa Madorobankulu ya Afrika-Dzonga (SOCR) lexi nga humesiwa hi ti 22 Khotavuxika 2016 hi Netiweke ya Madorobankulu ya Afrika-Dzonga. SOCR yi tivisa vonele ra malembe ya tlhanu eka matirhelo na swiyimo swa madorobankulu lamakulu ya laha tikweni no vekela Ajenda ya Nhluvukiso hi ku vula mahungu ya nkoka yo kunguhata, yo hluvukisa, na vufambisi bya madorobankulu ku ya eka rixaka leri ta ka ra varhangeri va vanhu. Xiviko lexi xi tlakusa swendlo swo endla leswaku madorobankulu ya antswa, no katsa hi ntalo no va tindhawu to tirha kahle eka lava va tshamaka eka tona.
4.4. Minghenelelo ya mfumo yi sungula ku tswala mihandzu naswona timasipala leti seketeriwaka hi mapfhumba yo fana na Tlhelela eMasunguleni ya le ku hlamuleni hi ndlela ya kahle no kombisa swikombiso swa antswiso. I xikombiso xo ya emahlweni xa ku humelela loku nga endliwa eku mbindzimuxeni ka nkunguhato wa tindhawu wa xihlawuhlawu no antswisa mphakelo wa vukorhokeri. Swi kombisa ku humelela ko hlaya loku nga cinca xiyimo xa doroba ra hina ku ya eka swivandla swa xidemokirasi laha vaakatiko hinkwavo va nga ntshuxeka ku burisana. Leswi swi ngulumela eka Xiviko xa Mukambatinkota-Angarhelo eka Timali ta ka Masipala leti kombeke ku antswa ko vonaka eka Mimbuyelo ya Vukambatinkota eka malembeximali lawa ya hundzeke ku sukela hi 2010/11 ku fikela hi 2014/15. Xiviko xa Censasi ya Timali ta Masipala ya 2015 lexi nga humesiwa sweswinyana hi Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga i xikombiso xin’wana xa leswaku mfumo wa swi kota ku nyika vukorhokeri bya nkoka bya masungulo eka vanhu. Hi ku ya hi Ndzavisiso wa Vaakatiko wa Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga wa 2016, ku kula ka nhlayo ya vanhu va tiko ku le ku antsweni ku tlula eku sunguleni.
4.5. Khabinete yi tiyisise nakambe nseketelo wa yona eka ntshuxeko wa vuhangalasi bya mahungu, ntshuxeko wo vula mavonelo na mfanelo wa munhu wihi kumbe wihi ku fikelela vuxokoxoko eAfrika-Dzonga. Timfanelo leti, leti nga boxiwa kahle eka Vumbiwa, ti ta tshama ti tlakuseriwa ehenhla no sirheleriwa hi hinkwerhu.
Ntirho wa SABC tanihi muhaxi wa mani na mani yi ta tshama yi ri ya nkoka eka nhluvukiso wa xidemokirasi xa hina lexi xa ha ri ki lexintsongo. Mbhurisano wa sweswinyana hi mhaka ya swiboho swa vuhleri mayelana no haxa swifaniso swa madzolonga no onhiwa ka nhundzu swi fanele ku khomiwa hi mukhuva lowu twalaka leswi nga ta tirha ku tiyisa xidemokirasi xa hina.
Khabinete yi tshama ya ha tshembha leswaku muhaxi wa mani na mani u ta ya emahlweni a tirhela swilaveko swa vanhu hinkwavo va Afrika-Dzonga.
4.6. Ku antswa ka Afrika-Dzonga hi tindhawu ta 14 eka Nongonoko wa Matirhelo ya Swifambo wa Bangi ya Misava wa 2016 swi hi byela leswaku Afrika-Dzonga ri pfulekerile mabindzu. Afrika-Dzonga ri yime eka xiyimo xa vu 20 eka matiko ya 160 lawa ya nga kamberiwa hi ndzavisiso, laha ri ye ke ehenhla ku suka eka 34 hi 2014. Ku olovisiwa ka mafambelo ya nhundzu na vukorhokeri swi hoxa xandla swinene eka mphikizano wa tiko, ngopfungopfu tanihi ndhawu ya vuvekisi.
4.7. Khabinete yi kumile xiviko ku suka eka Vaholobye va Swicelwa, Mitirho na Timali hi ku landzela mbhurisano wa vona wo vonaka na vakhumbheki va le ka vumaki bya bangi. Mbuyelo wa xiviko lexi wu ta vuriwa kwala ku fambeni ka nkarhi.
4.8. Khabinete yi amukela Xiviko xa Ndzavisiso wa Vaakatiko hi Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga leswi kombaka ku humelela loku hi nga ku endla tanihi rixaka eka tindhawunkulu ta mphakelo wa vukorhokeri, ngopfungopfu eka nkarhi lowu languteriweke wo hanya wa vanhu va hina.
Tinhlayonhlayo let i tshalatshala ra nkoka ro tivisa nkunguhato wa makungu eka mfumo ngopfungopfu vufambisi lebyintshwa na lebyi ta ka bya mfumo wa miganga loko ka ha yiwa eka mihlawulo ya ti3 Mhawuri. Mfumo wu ta nghenelela ku ololoxa mitlhontlho leyi nga kombisiwa eka xiviko hi Xivono xa Kungu ra Nhluvukiso wa Mfumo xa 2030, lexi ku nga kungu ra vanhu hi vanhu.
4.9. Khabinete yi khensisa lava landzelaka:
- Nkosinathi Maphumulo, loyi a tivekaka swinene tanihi Black Coffee, ku va a ve muaki wa Afrika-Dzonga ku wina Vunyanyuri bya Vuntima bya Thelevhixini (BET) Nkombiso wo Antswa wa Misava hinkwayo: Sagwadi ra Afrika.
- Bafana Bafana ku va yi winile Edixini ya Khapu ya COSAFA ya 2016. Xipano a xi katsa swinene vatlangi va le hansi ka malembe ya 23 xi tshembhisa swinene eka ku humelela ka vumundzuku bya tiko eka ndhawu ya misava hinkwayo.
- Springboks eka ku humelela ka vona ehenhla ka Ireland eka ndzingo wa vunharhu ku wina serisi.
- Vawini eka Masagwadi ya Foramu ya Sayense na Thekinoloji ya Rixaka ya vu 18 lawa ya nga ya masagwadi ya nkoka swinene eka sayense, vunjhiniyere, thekinoloji na ntumbuluxo wa swilo swintshwa (SETI) eAfrika-Dzonga. Masagwadi ya xixima ku hoxiwa ka xandla ka xiyimo xa le henhla eka SETI hi ku hlohlotela no hakela ntirho wa le henhla.
- Dorobankulu ra Tshwane leri kumeke ku tekeriwa enhlokweni eka misava hinkwayo eka Masagwadi ya Siku ra Wi-Fi ra Misava Hinkwayo ku va ri vi le Dorobankulu leri Tumbuluxeke Swilo Swintshwa kumbe Phurogireme ya Mfumo yo Hlanganisa Avo wa Xidijiti. Masagwadi lawa a ya khomiwile eka Khongirese ya Misava Hinkwayo ya Wayilese eUnited Kingdom. Wi-Fi ya Mahala ya Tshwane (leyi tivekaka tanihi TshWi-Fi) yi tisile 1.8 miliyoni wa vaakatiko eka netiweke ya le Ntsindza eka rhumelo lowukulu wa Wi-Fi ya Mahala ya masipala etikweninkulu ra le Afrika. Ku simekiwa a ku ri mbuyelo wa xinakulobye na Phurojeke Isizwe.
4.10 Khabinete yi yisa michavelelo:
- Eka matiko lawa ya hlanganeke na mihlaselo yo chavisa sweswinyana, ku katsa na Somalia, Turkey, Bangladesh na Iraq. Afrika-Dzonga ri yima ri tiya na vaaki va misava hinkwayo ku sola swiyimo hinkwaswo swa vutherorisi.
- Eku hundzeni emisaveni ka xidyondzeki lexi tekeriwaka ehenhla swinene, mutsari, murhangeri, Phurofesa Adam Small.
- Eka ndyangu na vanghana va MEC wa Vurimi wa Limpopo Joy Matshoge loyi a loveke eka nghozi ya movha eMokopane, Limpopo.
- Eka ndyangu wa n’wamabindzu loyi a humeleleke Don Mkhwanazi loyi a tirheke ntirho wa nkoka swinene eka ku nyikiwa ka matimba hi swa ikhonomi eka vantima no fambisa cinco wa ikhonomi etikweni. Hi yena mutumbuluxi wa Foramu ya Vufambisi bya Vantima.
5. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta endliwa endzhaku ka loko ku kamberiwile tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
5.1. Bodo ya Ntsundzuxo ya Hofisi ya Vufambisi bya Nhundzu ya swa Vutlharhi ya Rixaka eka nkarhi wa malembe ya mune:
a) Manana Morne Barradas;
b) Dokodela Antonel Olckers;
c) Tatana Mkhetwa Alvin Maluleke;
d) Dokodela Carol Bernice Nonkwelo;
e) Phurofesa Deresh Ramjugernath;
f) Manana Mary Tumelo Mashabela (ku thoriwa nakambe);
g) Tatana Duncan Raftesath (ku thoriwa nakambe);
h) Tatana McLean Sibanda (ku thoriwa nakambe na Mutshamaxitulu); na
i) Tatana Vishen Pillay.
5.2. Nhlangano wa Rixaka wa Ncukumeto wa Malakatsa ya Nghozi:
a) Ku yisiwa ka swa nkarhinyana ka Dokodela Wolsey Otto Barnard, ku suka eka Ndzawulo ya Eneji, tanihi Muofisirinkulu wo Khomela, eka nkarhi wa malembe yanharhu.
5.3. Bodo ya Valawuri ya Vulawuri bya Eneji ya Rixaka ya Afrika-Dzonga:
a) Tatana Yusuf Adam
5.4. Swirho swa Bodo ya Ejensi ya Timhaka ta Misava eka nkarhi wa malembe yanharhu:
a) Eugenia Xoliswa Kula-Ameyaw Gyarko;
b) Nkosinathi Biko;
c) Amanda Zolisa Cuba;
d) Jill Corfield;
e) Johannes (Jan) Frederick Davel;
f) Thandiwe Sylvia January-McLean;
g) Manare Jeoffrey Legodi;
h) Phumzile Peterson Makhosana;
i) Revherende David Gauta Mogomane;
j) Viloshnee Naidoo;
k) Yusuf Patel;
l) Mmatlou Hellen Phaleng-Podile;
m) Thembeka Semane;
n) Frans Johannes Van der Westhuizen; na
o) Christoffel Willem Weilbach;
Swivutiso:
Mr Donald Liphoko
Riqingho: 082 901 0766
