1. Ku humelerisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
1.1. Khabinete yi amukela Rendzo ra Ximfumo ra Phuresidente Jacob Zuma eRhiphabuliki ra Xiisilamu ra Iran, leri ndlandlamuxaka vuxaka bya ikhonomi na vuxavisi exikarhi ka matiko lamambirhi, lebyi tisaka hi ku sayiniwa ka mitwanano na vutinyiketeri byo vonakala.
Phuresidente Jacob Zuma na Phuresidente Hasan Rouhani va tiyisisile ntirhisano wa swiyenge swa vuxavisi, dyondzo na vuswikoti bya nhluvukiso; sayense na thekinoloji, eneji, ku katsa na vuceli bya gasi ya mafurha ya tikhemikhali na vubasisi bya yona; vurimi; vubasisi bya swicelwa swa migodi, nhluvukiso wa switirhisiwa na vutleketli; timali, tibangi, ndzindzakhombo na vupfhumba. Leswi hinkwaswo swi hoxa xandla eka Pulani ya Nhluvukiso wa Rixaka.
Eka timhaka ta vuxaka bya matiko ya misava, varhangeri lavambirhi va pfumelelanini ku tiyisisa swikombelo swo hundzuluxa xiyimo xa Nhlangano wa Matiko ya Misava ngopfungopfu Khansele ya Vusirheleri ya UN hi ndlela leyi swi faneleke ku vuyerisa matiko lama ha hluvukaka.
1.2. Mimbuyelo leyi yi tiyisisa Rendzontirho ra Phuresidente eUnited Arab Emirates (UAE) laha matiko lamambirhi ya pfuxeteke vutinyeketi bya wona ku tiyisisa ni ku tlakusa vuxaka bya matikombirhi, ngopfungopfu eka swiyenge swa vuxavisi, vuvekisi na ikhonomi swi va vuxaka bya vupulani bya xinakulobye.
Leswi swi landzela Rendzontirho ra Phuresidente Jacob Zuma hi Nhlangula 2011 leri tiseke ku tumbuluxiwa ka Khomixini ya Vun’we ya SA-UAE leyi tlakuseke rivilo ra vuxavisi hinkwabyo exikarhi ka matiko lamambirhi ku suka eka R13 biliyoni hi 2011 ku ya eka R27 biliyoni hi 2015.
Afrika-Dzonga na UAE ya tlhele ya twanana ku ndlandlamuxa ntirhisano hi ku landzelela nkarhi lowu tisiwaka hi Ikhonomi ya le Malwandle, hi xikongomelo xo tlakusa vuxavisi bya swakudya swa vurimi, switirhisiwa swa swimakiwa ngopfungopfu vuxavi bya switlhavani ni ku endla xinakulobye.
Rendzo leri ri tlhele ri tlakusa vuswikoti byo aka switirhisiwa eAfrika-Dzonga lebyi kongomisiweke etikhamphanini ta Afrika-Dzonga eka EXPO 2020 eDubai, ku katsa na ntirhisano wa swiyenge swo tisa ku rhula, vusirheleri na ntshamiseko.
1.3. Khabinete yi amukerile tindlela to tiya leti tikiweke hi Holobye wa Mitlangu na Vuhungasi Fikile Mbalula ku aka hi vuntshwa xiyenge xa mintlangu na vuhungasi lexi avaneke xi tlhele xi va na xihlawuhlawu xa xiyimo xa le henhla hi ku tirhisa Tsalwa ra Vuhundzuluxi ra ndzawulo leyi. Leswi swi ta tisa vuhundzuluxi lebyi nga ta gimetiwa hi xiyenge xa mitlangu xa vun’we lexi seketelaka hi milawu ya xidimokirasi, ndzingano, matirhelo lama nga erivaleni, naswona lexi yimeriweke hi vanhu hinkwavo hi ku hambana ka vona, lexi fikelelekaka ni ku va ni vungheneleri lebyi tlakukeke hi ku landzelela ku navela ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka.
1.4. Khabinete yi amukela tivhoti ta mpimanyeto leti nga ku andlariweni hi tindzawulo to hambanahambana naswona leti nga na swiviko leswi ndlandlamukeke, leti paluxaka magoza lama fikeleriweke eku antswiseni ka vutomi bya maAfrika-Dzonga.
Leswi swi komba ku humelerisiwa ka Kungu ra Mfumo ra Matirhelo ya le Xikarhi leyi hi yisaka ekusuhi ni ku humelerisiwa ka Xivono 2030 xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka.
Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga ku landzelela tivhoti ta mpimanyeto eka swiyenge swa mahungu hi ku hambanahambana ka swona hi xikongomelo xo antswisa matwitwiselo ya Phurogireme ya Magoza ya Mfumo.
1.5. Khabinete yi kombela vutihlamuleri lebyi yaka emahlweni byo fikelela vuhundzuluxi lebyi khomekaka bya vuhundzuluxi bya le mitirhweni hi ku landzelela mimbuyelo ya Khomixini wa vu16 ya Xiviko xa Lembe na Lembe xa Ndzingano wa Vuthori eka vathori hinkwavo lava khumbhekaka, leyi simekiweke ehansi ka nhlokamhaka “Vuhundzuluxi i mhaka yo twisiseka ya bindzu”. Xiviko lexi xi pfuna mfumo ku twisisa xiyimo xa ndzingano wa vuthori etikweni, na magoza lama fikeleriwaka eka vuhundzuluxi bya le mitirhweni eka lembe ra 2015.
1.6. Khabinete yi hoyozela Ndzawulo ya Vutshamo bya Vanhu eka vuswikoti bya yona byo phamela 4, 3 miliyoni wa tindlu ni ku tumbuluxa tindhawu ta vutshamo bya vanhu ku suka loko xidimokirasi xi simekiwile. Leswi swi katsa 2, 806 235 wa tindlu leti nga sabusidayiziwa (tindlu ta BNG), 121 784 wa tindlu leti rhentiwaka, 6329 wa Tiphurogireme ta Subusidi ta Munhu hi Un’we Un’we leti Hakeleriwaka na 986 608 wa tindhawu leti nyikiwaka vukorhokeri.
Ku humelela loku ka matimu ku nyikile lwangu eka ku tlula 20 miliyoni wa vanhu, naswona ntlangu wa ku humelela ka ndzawulo leyi swi simekile pfhumba ra rixaka ro bombisa ku humelela ka tiko.
Ku simekiwa ka rixaka ku humelerile eDorobeni ra COSMO, ku nga yin’wana ya tiphurojeke ta swirhangana etikweni hinkwaro leyi tlangelaka 10 wa malembe yi ri kona.
Khabinete yi khensa maAfrika-Dzonga hinkwavo eka xandla lexi va xi hoxeke, vutinyeketi bya vona na ku tirha hi matimba ka vona ku tiyisisa leswaku xindzhuti xa maAfrika-Dzonga xa vuyerisiwa hi ku tirhisa vutshamo bya vanhu.
1.7. Khabinete yi bumabumela Matsalana-Angarhelo wa Nhlangano wa Matiko ya Misava ku va a rhambile nhlengeletano ya Ntlangu wa Nsayino wa Xiyimo xa le Henhla wa Ntwanano wa Paris, lowu amukeriweke hi Swirho swa 176 hi N’wendzamhala 2015. Ku sayiniwa ka Ntwanano wa Paris swi vika goza ro sungula ro wo humelerisa leswi nga ta letela matshalatshala ya misava; ku hunguta ku hangalaka ka gasi ya girinihawuzi ni ku fikelela mitlhontlho leyi khumbhekaka leyi pfuniwaka hi ku cinca ka maxelo. Khabinete yi languterile ku gimetiwa ka tindlela ta laha kaya ni ta matikomambe, hinkwerhu ka hina, hi xikongomelo xo humelerisa hi matimba Ntwanano wa Paris hi 2020.
1.8. Khabinete yi tlhela yi lemuka leswaku Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango na Vupfhumba yi endlile xinakulobye na Ndzawulo ya Vupfhumba ku endla mphakelo wa tilebe ehansi ka nhlokamhaka “Lebe ya Bayodayivhesithi: Nkuriso wa xiave xa ikhonomi ya switirhisiwa swa ntirhomiri ya Afrika-Dzonga” ku sukela hi ti 10 Dzivamisoko ku fikela hi ti 13 Mudyaxihi 2016.
Xikongomelo i ku humelerisa vuswikoti bya ikhonomi ya bayodayivhesithi leyi fuweke, leyi andlariweke eka mpfapfarhuto wa Makungu ya Ikhonomi ya Bayodayivhesithi ya Rixaka lowu pasisiweke hi Khabinete hi Mawuwani 2015 leswaku hi mani na mani a angula ehenla ka wona.
2. Swibohonkulu swa khabinete
2.1. Khabinete yi pasisile Kungu ra Magoza ya Pholisi ya Vumaki (IPAP) 2016/17 – 2018/19, leyi ku nga rimitsunkulu ra Kungu ra Tindlela ta Kaye ra Phuresidente naswona yi hoxe xandla eku humelerisiweni ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka.
Leri i kungu ra vunhungu ra lembe na lembe ra makungu ya swa vumaki ya mfumo hi ku landzelelana, leyi akaka eka vuhumeleri, tipholisi na tiphurogireme na makungu lama hundzeke.
IPAP 2016/17 yi lava ku humelerisa pholisi ya swa vumaki ya matimba hi nkarhi lowu ikhonomi yi kokaka exilogweni. Leswi swi katsa switandzhaku leswi ya ka emahlweni swa ku wa ka ikhonomi ya matiko ya misava ku katsa ni mpfilupfilu lowu nga kona wa xiyenge xa tinsimbhi na ku wa ka switirhisiwa, ku katsa na dyandza ra matimba na swiphiqo swin’wana leswi nga kona swa laha kaya.
Ku humelela ka n’waxemu ku katsa ku hlayisiwa ka kwalomuya ka 67 000 wa mitirho ni ku tumbuluxiwa ka kwalomuya ka 7 000 wa mitirho yo khomeka eka xiyenge ya Swiambalo na Madzovo na Tintanghu. Xiyengentsongo xa vumaki bya vurimi i xin’wana xa swiyenge swikulu swa vumaki hi vathori, lexi phamelaka kwalomuya ka 216 090 wa mitirho hi 2015 loku ku fananisiwa na 208 822 hi 2014. Ku tlula 600 miliyoni wa nxavo wa vuvekisi byi kokile mahlo ya vavekisi hi 2015/16, leswi ve ke ribye ro tiyisa nhluvukiso wa mabindzu ngopfungopfu ematikoxikaya.
2.2. Khabinete yi pasisile Tirhelo ra Nhluvukiso wa Madoroba leri Hlanganeneke ro Hetelela na Kungu ra Vuhumeleri ra 2016/19. Mbuyelo wo Angarhela wa Tirhelo ra Nhluvukiso wa Madoroba leri Hlanganeneke i vuhundzuluxi bya ndhawu. Leswi swi veka matirhelo yantshwa ya madoroba na swidorobani swa Afrika-Dzonga, leswi nga ta nyanyula ndlandlamuko wa madoroba leswi susumetaka Ntwanano wa ndlandlamuko, madoroba na swidorobani leswi hlanganeke ni vun’we, leswi nga hlayiseka, na switirhisiwa na tindhawu ta kahle to tirhela ni ku tshama eka tona.
Leswi swi hlamula xileriso xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka xo tumbuluxa pholisi ya nhluvukiso wa madoroba leswi nga ta tiyisisa vupulani lebyi faneleke, vuvekisi bya switirhisiwa na vufambisi lebyi seketelaka ndlandlamuko ni ku pfula vuswikoti bya ikhonomi ya madoroba na swidorobani swa hina.
2.3. Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Mpfapfarhuko wa Pholisi ya Vukorhokeri bya Nhluvukiso wa Mitirho ya Rixaka – ku akiwa ka Ndlela ya Pholisi ya Vukorhokeri bya Nhluvukiso wa Mitirho leyi Hlanganeneke ni ku hetiseka ya Afrika-Dzonga, eka Gazete ya Mfumo leswaku mani na mani a nyika vonele ra yena.
Pholisi leya mpfapfarhuto loko yi ta humelerisiwa yi ta va ni vun’we bya vukorhokeri bya nhluvukiso wa mitirho ya vaakatiko hinkwavo. Leswi swi ta endla leswaku va teka swiboho swa vutihlamuleri no fikelela mitirho, va hoxa xandla etikweni ni ku aka ikhonomi ya Afrika-Dzonga.
Vukorhokeri bya Nhluvukiso wa Mitirho byi hoxa xandla xikulu ku endla leswaku timakete ta mitirho ti tirha na leswaku swiyenge swa dyondzo swi fikelela swikongomelo swa swona. Leswi swi hoxa xandla eku humeleriseni ka swibumabumelo swa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka yo ndlandlamuxa ikhonomi na mitirho, ku hlanganisa vatirhi lava tirhaka na mitirho; ku tlakusa nhluvukiso wa vuswikoti na nhlayo ya mathwasani ya yunivhesithi.
2.4. Khabinete yi hlamuseriwile hi vuhumelerisi bya Ndlela ya Vuhleri ya Rixaka naswona yi pasisile Xiviko xa Lembe na Lembe xa 2014/15 na Kungu ra Vuhleri bya Rixaka ya vutlhanu ya 2016/17 ku fika 2018/19, tanihi xiphemu xa ntirho wo antswisa mphakelo wa vukorhokeri.
Ndlela ya Vuhleri bya Rixaka yi huma eka Kungu ra Ndlela ya Pholisi ya Vuhleri ya Rixaka leyi tiyisisaka leswaku vumbhoni bya ntiyiso lebyi nga voyameliku etlhelo rin’we ku suka eka vuhleri byi katsiwa eka tindlela ta nkunguhato, mpimanyeto wa timali, ku antswisiwa ka vufambisi bya nhlangano, ku langutisa pholisi hi vuntshwa, ku katsa na tiphurogireme leti ya ka emahlweni na vufambisi bya phurojeke hi xikongomelo xo antswisa matirhelo.
Vuhleri bya 47 byi endliwile kumbe byi le ku yeni emahlweni, lebyi khumbhaka 75 wa mabiliyoni ya tirhandi ya nxavo eka mfumo. 15 wa swiviko swa vuhleri swi pasisiwile naswona 12 swi andlariwile eka Khabinete ku fika sweswi. 14 wa makungu lawa ya antswisiweke ya le ku humelerisiweni naswona magoza ya karhi ya fikeleriwa yo komba ku cinca ku kulu loku nga kona, ku ndlandlamuxa xiyimo lexi.
2.5. Khabinete yi hlamuseriwile hi Mbuyelo wa vuhleri naswona yi pasisile swibumabumelo hi xikongomelo xo tlakusa xiyimo lexi ku suka ka vuhumelerisi bya Xiyenge xa Vupfuni bya Vanhu xa Phurogireme ya Mintirho leyi Ndlandlamuxiweke (EPWP-SS).
Phurogireme leyi yi hoxa xandla xa nkoka xa vuhlayiseki bya vanhu lava nga tirheki kambe va nga ni miri lowu pfumelaka ku tirha, hi ku va vuyisela eka mitirho leyi nga ni vutumbuluxi naswona va hola muholo wo ringana wa R1 517.69 nhweti na nhweti. Tinyingi ta tiphurogireme ta xiyenge xa vupfuni ti phamela vukorhokeri byo hlawuleka eka miganga leyi hluphekaka ni ku swela. EPWP-SS leyi yi kurile hi rivilo exikarhi ka xiyenge xo sungula ni xiyenge xa vumbirhi, ku suka eka tiphurogireme ta tlhanu ku fika eka ta 22, leswi endleke leswaku xiyenge lexi xi humelela hi 175 769 wa nkarhi na ndhawu eka xiyenge xo sungula na nkarhi na ndhawu ya 866 246 eka xiyenge xa vumbirhi, leswi nga ehenhla ka mpimo wa 750 000.
Swibumabumelo swa kona swi kongomisiwile ku antswisa vuhumelerisi byo hunguta vangwa ro teka swiboho, vuhumelerisi (ku hakeriwa ka muholo) na mphakelo wa vuleteri, ku katsa ni ku tumbuluxa vun’we.
2.6. Khabinete yi hlamuseriwile hi Mbuyelo ni ku pasisiwa ka swibumabumelo swa Giranti ya Nhluvukiso wa Vutshamo bya le Madorobeni bya vuhleri bya vuhumelerisi na vutumbuluxi na Kungu ra Vuantswiso.
Mbuyelo lowu wu seketela vuleteri hi vuntshwa bya Giranti ya Nhluvukiso wa Vutshamo bya le Madorobeni tanihi giranti ya nseketelo leyi seketelaka hi timali, miehleketo yo Angarhela ya vutshamo bya vanhu lebyi yaka emahlweni no tlhela byi va ni ndzingano ni ku vuyerisa vanhu lava nga swela na mindyangu leyi holaka mali ya le xikarhi.
Xitirho lexi xo humelerisa mimpimo ku suka eka Kungu ra Mfumo ra Matirhelo ya le Xikarhi; vuphameri bya 1 495 wa mamiliyoni ya tindhawu ta mintirho etindhawini to tshama eka tona ta ntikelo hi 2019.
2.7. Khabinete yi pasisile xiviko xa vuhumelerisi na Vuhleri bya mpimo wa Thekinoloji na Switirhisiwa swa Vanhu swa Phurogireme ya Switirhisiwa, nhlamulo ya vufambisi eka xiviko na kungu ra vuantswiso leswi yisiweke eka Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki. Phurogireme leyi yi tivisiwile hi Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki hi 1992 ku tiyisa nhluvukiso wa vuswikoti bya sayense, vunjhiniyere na thekinoloji.
Yi hoxa xandla eku tumbuluxeni ka mitirho hi ku humelerisa nkhuluko wa valavisisi lava thwaseke swinene na vafambisi va tikhekinoloji va xiyenge lexi hi ku antswisa vuswikoti bya mihlangano ya mabindzu lama tinghenisaka eka xiyenge lexi.
Phurogireme leyi ya hanya, yi na nkoka naswona i xiphemu lexi hetisekeke xa nseketelo wa vutumbuluxi lexi phakelaka ntikelo wo khomeka wa nxavo wa mali mayelana na nhluvukiso wa thekinoloji ni ku hluvukisa switirhisiwa swa ximunhu na vuswikoti bya xiyenge lexi.
2.8. Khabinete yi hlamuseriwile hi mbuyelo wa Xiviko xa Xipano xa Holobye xo lavisisa swihehlo swa ‘tiposo ta vadyondzisi leti xavisiwaka’ leswi khumbhaka vanhu hi un’we un’we, minhlanganno ya vadyondzisi na Swirho swa Tindzawulo ta Dyondzo ta Swifundzhankulu. Khabinete yi pasisile swibumabumelo swo tirhana na mbuyelo lowu hi tindlela ta vutswatsi ni ku kongoma.
Eka Xiviko xo Hetelela, Xipano xa Holobye xi vulavula hi vuhleri bya xandla lexi hoxaka hi swirho leswi khumbhekaka eka tindlela to hlawula ni ku onga vadyondzisi.
Xi lemuka swiphiqo swikulu eka endlelo ra sweswi ro thola eka tiposo ta xiyenge xa dyondzo ya le hansi; naswona xi nyika swibumabumelo swo pfuna Ndzawulo ya Dyondzo ya le Hansi na xiyenge xa dyondzo ya le hansi hi ku angarhela ku lwa na mitlhontlho leyi paluxiweke.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile Nawumbisi Ndzhundzhulukolo wa Swihlahla wa Rixaka ePalamende. Nawumbisi lowu wu hundzuluxa Nawu wa Swihlahla wa Rixaka, 1998 (Nawu Nom. 84 wa 1998).
Ku humelerisiwa ka vuantswiso lebyi swi ta antswisa vufambisi bya swihlahla loku ya ka emahlweni ni ku tlhela wu khutaza vungheneleri bya mitlawa leyi hluphekaka, leyi tiseketelaka hi swihlahla ku yisa emahlweni vutomi bya yona, eka Khansele ya Vutsundzuxi bya Swihlahla ya Rixaka.
4. Mitlangu leyi taka
4.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta nghenela Ntlangu wa ku vekiwa exitulwini ka Phuresidente Yoweri Museveni wa Uganda eKampala hi ti 12 Mudyaxihi 2016. Rendzo leri ri ta tlhela ri tiyisa xinakulobyembirhi exikarhi ka Afrika-Dzonga na Uganda.
4.2. Phuresidente Jacob Zuma u ta fambisa ximfumo Siku ra Xikhongelo ra Rixaka leri nga ta khomiwa eRivaleni ra Mitlangu ra ABSA eDurban hi ti 29 Dzivamisoko 2016. Varhangeri va vukhongeri na varhangeri va mitlawa ya vaaki va ta nghenela xikhongelo xa mfumo ku tiya wu ya emahlweni na xidemokirasi, vun’we bya rixaka, vun’we bya vanhu ku katsa na Nhlawulo wa Mfumo wa Miganga lowu humelelaka ni ku famba hi ku rhula.
4.3. Khabinete yi hlamuseriwile hi makungu hi Ndzawulo ya Vutshila na Ndhavuko yo rhurhela Nhweti ya Afrika hi Mudyaxihi 2016 ehansi ka nhlokamhaka: “Ku aka Afrika ro Antswa na Misava yo Antswa” tanihi xiphemu xa tikonkulu xo tlangela ku tumbuluxiwa ka Nhlangano wa Vun’we bya Afrika, leyi sweswi yi vuriwaka Nhlangano wa Afrika na ntirho lowu yi wu endleke. Phuresidente Jacob Zuma u ta simeka Nhweti ya Afrika hi Siku ra Xikhongelo ra Rixaka hi ti 29 Dzivamisoko 2016.
Hi 2016 Nhweti ya Afrika yi ta kongomana na mapfhumba ya vavasati na vantshwa, loko hi tlangela lembe ra vu 60 ra ku Macha ka Vavasati na lembe ra vu 40 ra ku Kombisa ku Vilela ka Vantshwa eSoweto.
MaAfrika-Dzonga va komberiwa ku tinghenisa eka phurogireme ya swiyengenyingi leyi khumbhaka migingiriko yo hlaya yo hambanahambana ku katsa na vutshila bya mahlo, mitlangu ya le xitejini, vuyimbeleri, vadyondzisi na tinhlengeletano to dyondzisana ku katsa na lembe ra vukhume ra Nkwama wa Ndzhaka ya Matiko ya Afrika. Nhweti ya Afrika yi tirha tanihi ndhawu yo tihlanganisa ni ku tinyiketa eka Vun’we bya VuAfrika na Pfuxelelo wa Afrika hi xikongomelo xo vuyisela vanhu va tikonkulu leri ndhawu yin’we.
4.4. Hi ti 20 Mudyaxihi 2016 mfumo wu ta rhangela ntlangu wa rixaka wo tlangela dzana ra malembe ra Yunivhesithi ya Fort Hare ekhamphasini ya Alice eKapa Vuhumadyambu. Hi ku tilulamisela ntlangu hi woxe, Phuresidente Jacob Zuma u tumbuluxile Komiti ya Vaholobye (IMC) ku kunguhata ni ku hlanganisa Ntlangu lowa matimu wa dzana ra malembe.
Nhlangano lowu wa dyondzo wa matimu wu tirhile tanihi rivoni hi nkarhi wa vulwelantshuxeko naswona wu tlhele wu tiveka tanihi “mbita ya varhangeri bya Afrika” tanihileswi a wu ri khale ka yunivhesithi ya valwelantshuxeko va ndhuma vo fana na nkulu wa Munhu ZK Matthews, Nelson Mandela, Robert Sobukwe, Oliver Tambo na Govan Mbeki. I Yunivhesiti yi ri yoxe eDzongeni wa Afrika leyi nga kota ku tumbuluxa tihloko ta tiko ta tlhanu: Nelson Mandela wa Afrika-Dzonga, Yusuf Lule wa Uganda, Robert Mugabe wa Zimbabwe, Ntsu Mokhehle wa Lesotho na Sir Seretse Khama wa Botswana.
Tanihi xiphemu xo tlangela dzana ra malembe ra Yunivhesithi ya Fort Hare, Khabinete yi kombela Khale ka Swichudeni hinkwaswo swa yunivhesithi liya na vanhu hi ku angarhela ku avelana timhaka leti va ti tsundzukaka ta le Fort Hare eka pfhumba ra Boxa Xitori xa Wena hi ku tirhisa hexithege #MyFortHare.
4.5. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta rhangela varhumiwa va Afrika-Dzonga eka Foramu ya Afrika ya vu 26 ya Ikhonomi ya Matiko ya Misava eRwanda exikarhi ka ti 11 na ti 13 Mudyaxihi 2016. Foramu leyi yi rhurheriwa ehansi ka nhlokamhaka: “Ku hlanganisa Switirhisiwa swa Afrika hi ku tirhisa Vuhundzuluxi bya Xidijiti”.
Mfumo hi ku tirhisa Kungu ra Tindlela ta Kaye wu le ku yiseni emahlweni vuhundzuluxi bya xidijiti bya wona. Wu le ku andlaleni ka xiphemu xo sungula xa pfhumba ra burodibende leyi nga ta hlanganisa ku tlula 5 000 wa switirhisiwa swa mfumo eka nhungu wa swifundzha swa timasipala eka malembe ya nharhu lama ta ka. Nkwama lowu wa R740 miliyoni wu vekiwile etlhelo ku seketela pfhumba leri.
4.6. INDABA 2016 eSenthareni ya Tihlengeletano ya Inkosi Albert Luthuli eDurban ku suka hi ti 7 ku fika ti 9 Mudyaxihi 2016, i ndhawu ya Vun’we bya Afrika leyi nga ta tlakusa switirhisiwa swa vupfhumba bya hina eka vaxavi va matiko ya misava.
Vupfhumba, tanihi rin’wana ra maribye ya ntlakuso wa ikhonomi ya Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka, byi tise xiave xa R357 biliyoni eka GDP ya hina hi 2014 naswona byi seketerile kaye wa tiphesente eka vuthori hinkwabyo bya Afrika-Dzonga. Khaninsele ya Vupfhumba na Marendzo ya Matiko ya Misava yi hleketelela leswaku vupfhumba byi ta tisa xiave xa R560 biliyoni eka GDP ya hina hi 2025 ni ku seketela ku tlula mamiliyoni mambirhi ya mintirho.
Ku ndlandlamuxa xiyenge xa vupfhumba eka Ikhonomi ya le Lwandle i ribye ra nkoka eka Kungu ra Tindlela ta Kaye, leswi susumetiwaka hi vuswikoti bya malwandle ya hina lama nga si ku pfindlusiwaka, leswi nga tisaka ndlandlamuko wa ikhonomi. Ikhonomi ya malwandle na vupfhumba swi ta tumbuluxa ndhawu yikulu ya ndlandlamuko wa ikhonomi na vutumbuluxi bya mitirho.
4.7. Hi ku tlangela Siku ra Vatirhi hi ti1 Mudyaxihi 2016, Khabinete yi rhandza ku engeta yi komba ku tinyiketa ka tiko ku hlayisa timfanelo ta vatirhi hi ku tirhisa milawu ya palamende leyi hluvukeke.
Ku suka hi 1994 mfumo wu tirhisile milawu ya palamende ku fana na Nawu wa Vuxaka bya Vatirhi, Nawu wa Matirhelo ya Vathoriwa wa le Hansi, Nawu wa Ndzingano wa Vathoriwa na timfanelo ta vatirhi mayelana ni Vuhlayiseki na Rihanyo Emitirhweni.
4.8. Khabinete yi khutaza vadyondzi va Gireyidi 12 ku sungula ku kutsula tifomo to endla swikombelo kumbe ku endla swikombelo emoyeni eka minhlangano ya dyondzo ya le henhla tanihi xiphemu xo Endla Xikombelo Sweswi/Pfhumba ra Vutsundzuxi bya Mitirho ya Khetha.
Pfhumba leri, leri ri va kona lembe na lembe hi Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri, ri ta va kona etikweni hinkwaro ku kondza Ndzhati 2016 naswona ri pfuna vadyondzi ku teka swiboho leswi khomekaka loko va endla swikombelo swo amukeriwa eka minhlangano ya dyondzo ya le henhla.
Vadyondzi va khutaziwa ku tihlanganisa na Senthara ra Vukorhokeri ya Nhluvukiso wa Mitirho hi ku tirhisa SMS kumbe “ndzi kombela u ndzi vonela” eka 072 204 5056 kumbe 086 999 0123, imeyili careerhelp@dhet.gov.za, kumbe eka facebook eka www.facebook.com/careerhelp kumbe eka Twitter eka http://twitter.com/rsacareerhelp.
5. Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta nkoka embangwini
5.1. Khabinete yi khutaza swiyenge leswi khumbhekaka ku nyika vonele ra vona eka mpfapfarhuto wa Tsalwa leri Pfuxetiweke ro Nyika Matimba ya Ikhonomi eka Vantima leri Ndlandlamukeke ra Xiyenge xa Swicelwa Emigodini ya Afrika-Dzonga, 2016 leri kandziyisiweke eka Gazete ya Mfumo.
Tsalwa ra Migodi ra mpfapfarhuto leri pfuxetiweke ri tlhela ri katsa tipholisi ta vuhundzuluxi ta mfumo na milawu hi xikongomelo xo olovisa ku tinghenisa emabindzwini, ku tumbuluxa milawu leyi nga erivaleni, leyi nga ni tinhlamuselo leti nga erivaleni ni ntshamiseko. Ri tlhela ri seketela swiletelo swa Nawu wo Nyika Matimba ya Ikhonomi ya Vantima leyi Ndlandlamukeke, 2003 (Nawu wa vu 53 wa 2003) na Khodi ya Matirhelo Lamanene (Khodi ya DTI).
5.2. Khabinete yi lemuka leswaku ku pasisiwa loku pimanyetiweke ka ku vutliwa ka SAB Miller hi AB InBev le ku langutisiweni hi mihlangano ya mphikizano. Khabinete yi amukela matirhelo lama pfumelelaniweke hi Holobye ya Nhluvukiso wa Ikhonomi na AB InBev eka mihlangano ya mimphikizano hi timhaka to hlaya ta mani na mani. Ku tinyiketa ka khamphani leyi swi tirha tanihi xiletelo xa timhaka ta mani na mani, eka tikhamphani tin’wana leti n’okaka ni ku vutluwi eka swiyimo swo fana.
Leswi swi katsa vutinyeketi lebyi ku twananiweke hi byona hi khamphani ku tirhisa ku tlula R1 biliyoni eka malembe ya tlhanu lama ta ka ku tlakusa van’wamapurasi va xiyimo xa le hansi na nhluvukiso wa vaphameri va tinhundzu va laha kaya, mabindzu lamantshwa, tithekinoloji ta eneji na mati leti tirhaka hi ku hetiseka na nhluvukiso wa vantshwa. Vutinyeketi bya mitirho ku katsa ni xiboho xo papalata ku hlongola vatirhi hikokwalaho ka ku n’okisiwa ka khamphani ni ku amukela vatirhi ekhamphanini emalembeni ya tlhanu lama ta ka, hinkwaswo leswi i xiphemu xa ntwananomabulandlela exikarhi ka khamphani na mfumo wo seketela ndlandlamuko wa vumaki, nhluvukiso wa mabindzu lamantsongo na vutumbuluxi bya mitirho.
5.3. Eka yin’wana mhaka yo hambana ni tin’wana, Khabinete yi lemuka ku sungula ku tirha ka Nawu lowu Antswisiweke wa Mphikizano lowu vonaka tanihi nandzu ku va valawurit na vafambisi va endla xikungu xo twanana xa nxavo wa tinhundzu, titendara na timakete. Swiletelo leswi i xiphemu xa tindlela to tlakusa xiyimo xo lwa na mitlawa leyi onhaka ikhonomi ni ku boha nxavo wa le henhla wa tinhundzu eka vatirhisi va tinhundzu. Hi kombela van’wamabindzu eAfrika-Dzonga ku phikizana hi nxavo wa le hansi, vutumbuluxi byintswha, nhundzu ya xiyimo xo antswa kumbe vukorhokeri eka tikhasimende handle ka xikungu.
5.4. Khabinete yi lemukile hi xiyimo xa le henhla xa hilaha xiyenge xa tibangi xi lawuriwaka hakona eAfrika-Dzonga – na le misaveni hinkwayo, na xilaveko xa Afrika-Dzonga xo landzelela swiyimo swa matiko ya misava ku fana na Basel III na milawu yo alelana ni vukungundwani bya timali ya Nhlangano wa Matirhelo ya Goza wa Nkwama (FATF), leyi a yi pasisiwile hi Khabinete, ni ku seketeriwa hi milawu leyi nga fanela naswona leyi pasisiweke hi Mfumo. Matirhelo ya Twin Peaks ya ta tlhela ya lawuriwa hi matirhelo ya timakete exiyengeni xa tibangi na xa timali hi ku angarhela."
5.5. Khabinete yi amukela mbuyelo ku suka eka nhlengeletano ya Nkwama wa Timali ta Matiko ya Misava wa 2016 na Ntlawa wa Ximun’wana wa Bangi ya Misava leyi veke kona ehansi ka nhlokamhaka “Mitlhontlho ya Misava, Tinhlamulo ta Misava”. Tindlelanharhu to lumeka ndlandlamuko eka xiyimo xa misava ti bumabumeriwile, leti khutazeke matiko ku tirhisa tinxaka hinkwato tipholisi to lumeka ndlandlamuko, ku nga timali, na vuhundzuluxi bya swibalo na xiyimo xa ikhonomi. Matiko lama nga ni ndhawu ya timali na swibalo a ya khutaziwa ku ya emahlweni ya nyanyula navetiso wa swimakiwa swa wona; hambiswiritano, ku humeleriwa ka vuhundzuluxi bya xiyimo xa ikhonomi a ku ri mhaka ya nkoka eka wona. Eka lawo tala, leswi a swi katsa vuvekisi bya switirhisiwa, vutumbuluxi na antswisiwa ka xiyimo xa vulawuri.
5.6. Khabinete yi tsundzuxa vanhu hinkwavo lava ringaneleke ku vhota kambe vo ka va nga si titsarisela ni ku kambisisa vuxokoxoko bya vona leswaku va endla tano hi ku endzela tihofisi ta Khomixini ya Nhlawulo leyi Tiyimeleke hi Yoxe (IEC). Leswi swa laveka ku tiyisisa vito ra wena eka buku ya vavhoti leyi nga ta endla leswaku lava ringaneleke ku vhoti va kota ku tirhisa mfanelo ya vona hi ti3 Mhawuri 2016.
Khabinete yi khutaza vanhu hinkwavo lava ringaneleke ku vhota ku tiyisisa leswaku va fikelela swilaveko swo yisa tiadirese ta vona eka Khomixini ya Nhlawulo yo Tiyimela hi Yoxe. Swivutiso mayelana ni Nhlawulo swi nga kongomisiwa eka Senthara ya vuhlanganisi ya IEC eka 0800 11 8000, leyi pfulekeke ku suka Musumbhunuku ku fika Ravuntlhanu, ku suka 7 nimixo ku fika 9 nimadyambu.
5.7. Khabinete yi hoyozela Transnet, Xiyenge xa Vuchuchisi xa Rixaka, SABC na Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri, Vuxaka bya Matiko na Ntirhisano, Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa ku va ti voniwa tanihi “Vathori lava Kokaka Mahlo Ngopfu” eAfrika-Dzonga hi khamphani ya vunavetisi bya vathori, UNIVERSUM.
5.8. Khabinete yi hoyozela Holobye wa Sayense na Thekinoloji, Naledi Pandor, loyi a kumeke Xileriso xa Tirhelo ra le Henhla ku suka eRhiphabuliki ra XiFederali ra Germany eku hoxeni xandla ka yena eku hluvukiseni ka sayense emisaveni hinkwayo. Sagwadi leri ri nyikiwile vanhu emisaveni hinkwayo hikokwalaho ka ku humelela ka vona eka swiyenge swa tipolitiki, mahanyelo ya vanhu kumbe miehleketo ya vona ya xiyimo xa le henhla.
5.9. Khabinete hi hoyozela Mulawuri-Angarhelo wa Timhaka ta Mbango Nosipho Ngcaba ku va a kumile Sagwadi ra ku Humelela ka Eco-Logic ra Vutomi ra 2015/16 ku suka eka nkandziyiso wa mbango, The Enviropaedia.
5.10. Khabinete yi ba mavoko eka n’wavutshila Kemang Wa Lehulere ku va a vile "N’wavutshila wa Lembe" wa 2017 leswi seketeriwaka hi Bangi ya Deutsche. Wa Lehulere, loyi a vulavulaka hi xiyimo xa vutshila enkarhini wa mfumo wo pfumala Xihlawuhlawu eAfrika-Dzonga, u ta navetisa nkombiso wa Munhu un’we eGermany eBangini ya Deutsche KunstHalle eBerlin haxawa.
5.11. Khabinete yi hoyozela Ndzawulo ya Vupfhumba ku va yi winile Sagwadi ra Pholisi/Nseketelo wa Xiyimo xa le Henhla eka Tiawadi ta Vupfhumba ta Vutihlamuleri bya Afrika 2016. Xiyimo xonghasi xi nyikiwa ndzawulo ya xiyenge xa mani na mani, nhlangano kumbe ntlawa lowu kombaka vutinyeketi lebyi nga rivaleni ni ku hoxa xandla byo yisa vupfhumba bya vutihlamuleri emahlweni.
5.12. Khabinete yi hoyozela mubi wa golufu Branden Grace ku va a humelerile eka PGA Tour yo sungula eRBC Heritage eHilton Head, US.
5.13. Khabinete yi khomiwile hi gome hi rifu ra Bertie Lubner loyi a hoxeke xandla xikulu eka nhluvukiso wa Afrika-Dzonga tanihi murhangeri wa mabindzu, mupfuni wa vanhu na mutshamaxitulu wa vutomi loyi a fundzhiweke wa Nhlangano wa Majuda wa Afrika-Dzonga.
5.14. Khabinete yi rhandza ku hundzisa marito yo chavelela eka vanghana ni mindyangu va khume ra vatswisiwakuvava (Tiisetso Tselo, Sesi Mtshali, Sana Sibeko, Mphikeleli Malindi, Gugulethu Sithole, Vusi Nkabinde, Daphney Linda, Sicelo Kheswa, Sphamandla Gedle na Simphiwe Nhlapo) lava humeleleke hi nghozi ya bazi loko va ri karhi va vuya enhlengeletan’wini ya swipimanyeto swa Nhlawulo ya ANC ePort Elizabeth. Khabinete yi tlhela yi navelela ku hola hi nkarhi lowu nga hetiki mbilu eka lava vavisekeke.
5.15. Khabinete yi rhandza ku hundzisa marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana va Dok. Herman Nditsheni Netshidzivhani, mutivinkulu wa wantima wo sungula wa timhaka ta mbeleko. Tanihi mutumbuluxi wa tliliniki ya timhaka ta mbeleko eXibedlhele xa Park Lane eJoni, Netshidzivhani u pfunile maAfrika-Dzonga yo tala leswaku va kota ku sungula mindyangu ya vona.
5.16. Khabinete yi hundzisile marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana va Dene Smuts, khale ka Xirho xa Palamende xa Democratic Alliance. Khabinete yi hluvula xihuku eka mitirho ya yena yo tisa nhluvuko eka xidemokirasi xa vumbiwa ra hina.
5.17. Khabinete yi amukela marito ya Phuresidente Jacob Zuma yo navelela Mama Winnie Madikizela-Mandela ku hola hi xihatla naswona yi khutaza leswaku xihundla xa ndyangu xi hloniphiwa enkarhini lowu. Winnie Mandela i munhu wo hlonipheka swinene eka xandla lexi a xi hoxeke xo lwela ntshuxeko leswi veke ni xiave xo herisa tipholisi ta xihlawuhlawu ni ku tisa xidemokirasi eAfrika-Dzonga.
6. Ta ku thoriwa
Vuthori hinkwabyo byi ta landzelela ku kamberiwa ka ntiyiso wa tidyondzo ta vathoriwa na mbhasiso lowu nga fanela
6.1. Paul Steenkamp eka Khansele ya Vutsundzuxi ya Vutumbuluxi bya Rixaka.
6.2. Clarinda Elizabeth Simpson tanihi Muofisirinkulu wa Nkwama wa SENTECH.
6.3. Lumko Caesario Mtimde tanihi Muofisirinkulu wa Ejensi ya Vufikeleri na Vukorhokeri bya Misava ya Afrika-Dzonga.
6.4. Ku thoriwa nakambe ka Gqweta Rory Wayne Voller tanihi Xandla xa Khomixinara wa Khomixini ya Nhundzu ya Miehleketo na Tikhamphani.
6.5. Ku engeteriwa ka Kondiraka ya Lungisa Fuzile tanihi Mulawuri-Angarhelo wa Nkwama wa Rixaka.
6.6. Ku engeteriwa ka Kondiraka ya Nosipho Ngcaba tanihi Mulawuri-Angarhelo wa Ndzawulo ya Mbango.
6.7. N Mafu tanihi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo: Vufambisi bya Swirho leswi Khumbhekaka na ku Nyikiwa Matimba eka Ndzawulo ya Khale ka Masocha.
6.8. TLM Makotoko tanihi Muofisiri wa Vufambisi wa Ndzawulo ya Mbango.
Swivutiso:
Donald Liphoko
082 901 0766
