1. Ku tirhisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
1.1. Khabinete yi kanerile hi swiviko swa ku humelela swa kotara ya vumune eku tirhisiweni ka Phurogireme ya Migingiriko (PoA) na mimbuyelo ya mfumo. Mfumo wu le ku endleni ka ku humelela hi ku ololoxa mitlhontlho no nghenelela ku pfala mavangwa eku tirhisiweni ka PoA.
Mfumo wu tshembha leswaku wu le ku endleni ka ku humelela eku tirhisiweni ka Rimba ra Kungu ra Kotara ya le Xikarhi, Kungu ra Timhaka ta Kaye no humelerisa Xivono xa 2030 xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP).
Vuhlanganisi bya Mfumo (GCIS) byi le ka phurosese yo fambisa mbhurisano na vuhangalasi bya mahungu eka ku vuyisa xiviko nakambe xa PoA leswaku rixaka ri tshama ri ri karhi ri tiva.
1.2. Khabinete yi amukela mimbuyelo yo suka eka Ntlawa wa Ntirho wa Mitirho ya Phuresidente, lowu hlanganeke hi ti 21 Khotavuxika 2016 ku burisana hi ikhonomi na timhaka tin’wana ta ikhonomi ya vanhu.
Nhlengeletano yi pfumerile ku tiyisisa ku tinyiketela ka yona ku tirha swin’we ku hlula mitlhontlho leyi Afrika-Dzonga ri nga langutana na yona tanihileswi hi nga endla tano nkarhi lowu nga hundza. Hi fanele ku aka xinakulobye no va hi fojarile ntsombano hi 2008 loko vanakulobye va vanhu va tumbuluxile ntwanano lowu sirheleleke vatirhi eka khombo ra ikhonomi ya misava hinkwayo.
Nhlengeletano leyi yi bohile leswaku xikongomiso ku fanele ku va ku sirhelela mitirho, ku tumbuluxa mitirho yo hlaya yo khomeka – ngopfungopfu eka vantshwa – no antswisa swiyimo swa vatirhi hinkwavo ku tumbuluxa vutomi byo antswa eka hinkwavo.
Samiti ya Mitirho leyi nga kunguhatiwa hi mfumo na swa mitirho yi ta pfumelela Afrika-Dzonga ku burisana hi laha hi nga tumbuluxaka mitirho no kurisa ikhonomi ya hina ha kona eka xiyimo xa sweswi xo tika xa ikhonomi.
1.3. Khabinete yi humesa ku amukela ka yona no khensa vaaki va Afrika-Dzonga lava nga xixima no teka nkarhi ku xixima Anivhesari ya vu 40 ya mikombiso yo vilela ya le Soweto, leyi a yi kombisa tinyimpi ta vunhenha ta vantshwa va 1976. Siku ra Vantshwa ra Rixaka ri tsundzukiwile ehansi ka nhlokomhaka “Vantshwa va Yisa Afrika-Dzonga Emahlweni”.
Ku tsundzuka ka rixaka, loku a ku rhangeriwe hi Phuresidente Jacob Zuma eXitediyamu xa Orlando hi ti 16 Khotavuxika, i wun’we wa mitirho leyi a yi khomiwile etikweni hinkwaro ku xixima ndhaka ya rixaka ra 1976.
Mfumo wu tiyisisa nakambe vantshwa va tiko ra hina leswaku nyimpi ya mfikelelo wa dyondzo eka hinkwavo yi ta tshama yi ri xirhangana. Mfumo wu nge wisi loko wu nga si fikelela xikongomelo lexi tanihileswi xi nga kombisiwa ekaTsalwa ra Ntshuxeko no tsariwa eka Nxaxamelo wa Timfanelo eka Vumbiwa ra hina, leri sweswi ri endlaka 20 wa malembe ri amukeriwile.
Ku ya emahlweni ka phurogireme leyi nga leha nhweti yi na mapfhumba yo hambanahambana hi mfumo, mabindzu na vaakatiko laha ku tlakusiwaka timhaka ta vantshwa hi migingiriko yo hambanahambana.
1.4. Afrika-Dzonga ri rhurherile hi ndlela yo humelela Foramu ya Nhundzu ya Vatirhisi (CGF) ya Samiti ya Misava hinkwayo ya Lembe na Lembe ya vu 60, leyi nga vulavuleriwa hi Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa. Leswi swi tiyisisa ku bulumuka ka tikonkulu tanihi makete wa vatirhisi lowu kombisaka swivandla swintshwa.
EAfrika-Dzonga, vumaki bya nhundzu ya vatirhisi byi tshama byi ri xifambisinkulu xa nkulo wa ikhonomi. Mbango wa mabindzu ya laha tikweni wu tshamisekile, wa nyanyula no va kahle eka mabindzu lawa ya engetelekeke na vuvekisi. Vuvekisi bya laha kaya na matikomambe byi sirheleriwile hi milawu leyi faneleke.
Tikhamphani to hambanahambana ta Afrika-Dzonga na mabindzu ya misava hinkwayo leswi swi nga swirho swa CGF swi xavisa no vekisa eAfrika-Dzonga, swi hoxa xandla eka nkulo wa ikhonomi ya hina no tumbuluxa mitirho.
1.5. Ntwanano wuntshwa wa mabindzu lowu nga sayiniwa hi Holobye wa Mabindzu na Vumaki Rob Davies na Nhlangano wa le Yuropa EU) wu amukeriwile. Hi leswi hi ta vona swikumiwa swo hlaya swa vurimi swa Afrika-Dzonga swi ri karhi swi yisiwa eYuropo. Afrika-Dzonga swin’we na Botswana, Lesotho, Mozambique, Namibia na Swaziland va sayinile Ntwanano wa Xinakulobye xa swa Ikhonomi (EPA) lowu ku njhekanjhekisaniweke hi wona na EU.
EPA yi nyika mfikelelo lowu antswisiweke wa swivandla swa makete eka swikumiwa swa Afrika-Dzonga, ku katsa na antswiso wa nkoka eka avelano wa wayeni na mfikelelo wuntshwa wa makete eka chukele na xihoko.
Ehansi ka ntwanano lowuntshwa, tiwayeni ta Afrika-Dzonga leti nga hakeriki xibalo leti yisiwaka eka EU ti languteriwile leswaku ti va ti ri hi kambirhi. Milawu ya Matumbulukele eka swiambalo na wona ya olovisiwile naswona yi hlohlotela ku yisiwa ka swiambalo swa Afrika-Dzonga eka EU.
EPA yi siva ndzima ya mabindzu eka Ntwanano wa Nhluvukiso wa Mabindzu na Ntirhisano, lowu sayiniweke hi 2000, exikarhi ka EU na Afrika-Dzonga.
Ntwanano wu tlhela wu nyika nsirhelelo wa swikombiso swa tindhawu swa le Afrika-Dzonga leswi katsaka ngopfu mavito ya tiwayeni ta le frika-Dzonga, Rooibos, Honeybush na Karoo lamb.
1.6. Ku vekisiwa eka senthara ya vutumbuluxi bya swilo swintshwa eJoni hi tinxakanyini ta United States, General Electric (GE), swi amukeriwile naswona i xikombiso xa leswaku Afrika-Dzonga na tikonkulu i tindhawu ta vukekisi ta kahle. Leyi i senthara ya vu 10 eka misava hinkwayo ya ntlawa naswona i yo sungula laha Afrika.
Muako wu tlhela wu va hofisinkulu leyintshwa ya GE Healthcare, lowu kombisaka tithekinoloji to hambanahambana ta nhletelo wa swa rihanyo. Leswi swi kombisa ku tinyiketela ka nkarhi wo leha ka GE eka tikonkulu no kuma swintshuxo swintshwa ha swimbirhi eka switirhisiwa swa Afrika no swiphiqo swa nhletelo swa swa rihanyo.
Senthara yi kongomanile no ndlandlamuxa swikongomelo swa mitirho swa vanjhiniyere vo tlula 100 ku suka eka makaya lawa ya nga swela. Xivandla xi vekeriwile tiphurojeke to tirhisana na xintshuxo xa phurotothayipingi na Transnet hi ku endla xinakulobye na GE eka tiphurojeke to hambanahambana ta swiporo ta laha kaya. Senthara yi tsakela ku seketela nhluvukiso wa mabindzu lamantsongo lawa ya kotaka ku phakela makete wa laha kaya na netiweke GE ya mabindzu ya misava hinkwayo. Khabinete yi kombela tinxakanyingi hinkwato ku cisetela xikombiso lexi nga vekiwa hi GE.
1.7. Khabinete yi amukela ku hetisiwa ka xiphemu xo sungula xa Phaka ya Vumaki ya Botshabelo leyi pfuxetiweke eFree State, leyi nga simekiwa hi Holobye Davies.
Xiphemu xo sungula xa mpfuxeto xi katsa ku tlakusiwa ka switirhisiwa swa vuhlayiseki, fense, mavoni ya le switarateni, na swilaveko swa nkoka swa gezi leswi nga eka ntsengo wa R24 miliyoni.
Lexi i xiphemu xa R189 miliyoni leyi nga vekisiwa eku angarheleni ka tsevu wa tiphaka leti nga kongomisiwa leti nghenisiweke eka Kungu ra Migingiriko ya Pholisi ya Vumaki (IPAP). Phaka ya Vumaki ya Botshabelo yi ta tumbuluxa mitirho eka vanhu va Botshabelo na tindhawu ta le kusuhi, ku tlakusa vumaki na nkulo wa mabindzu lamantsongo na tikhooparethivhi, ku koka rinoko eka vuvekisi no hlohlotela vutumbuluxi.
1.8. Eku hlamuleni ka swilaveko swa mati swa Masipala wa Muganga wa Moqhaka, Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Mitirho yo Basisa Mati ya Thyaka ya Kroonstad hi Holobye wa Mati na Nkululo Manana Nomvula Mokonyane.
Ndhawu liya yi hlaseriwile hi dyandza leri ra ha ku va ka kona naswona ku voniwile mpimo wa mati wu fikelela xiyimo xo biha swinene. Mathangi ya mati ya nyiketiwile naswona matshalatshala ya nkarhi wo koma na ya le xikarhi i ku borha no pfuxeta mimbhovo yo borhiwa ya mati eKroonstad ku tiyisisa mphakelo wa mati.
1.9. Phuresidente Zuma u yile eka Samiti ya Ntolovelo ya Vutsevu ya Khomferense ya Misava Hinkwayo ya Xifundha xa Great Lakes (ICGLR) leyi a yi thyiwe: “Ku hatlisisa matirhisele yo hetiseka ya Ntwanano na Milawu ya wona ku fikelela Xifundha xa Great Lakes xa xidemokirasi no tshamiseka”. Samiti yi burisanile hi, exikarhi ka timhaka tin’wana, xiyimo xa tipolitiki na vuhlayiseki eXifundheni xa Great Lakes ku katsa na Sudan-Dzonga, Burundi, Rhiphabuliki ra Xidemokirasi ra Congo na Rhiphabuliki ra Afrika-Xikarhi, naswona xiviko xo helela xa Samiti ya ICGLR xi ta yisiwa eka Samiti ya Nhlangano wa Afrika (AU) leyi ta ka. Phuresidente Zuma u vurile leswaku sweswi ku na engetelo wa langavi ra ntshembho Wa leswaku timhaka ta khale leti sihalalaka ta ntlimbo na mpfumaleko wa ntshamiseko eXifundheni xa Great Lakes ti ta ololoxiwa.
1.10. Xikimi xa Mpfuneto wa swa Timali eka Swichudeni swa Rixaka (NSFAS) xi nyikile timali eka ku tlula 1.7 miliyoni wa swichudeni swa le thexiyari ku sukela xi tumbuluxiwile.
Xikimi xi nyika mpfuneto wa swa timali eka swichudeni leswi sukaka eka mindyangu leyi sweleke na leyi welaka eka xiyimo xo tirha. Ku tiyisisa leswaku leswi swi endliwa hi maendlele lawa ya faneleke, NSFAS yi hlengeleta tihakelo ta tiloni ta swichudeni. Tihakelo ti tiyisisa leswaku xikimi xi va na timali leti nga kona eka tinxaka leti ta ka ta swichudeni. Leswi swi tlakusa mfikelelo eka, no humelela eka, dyondzo ya le henhla no ya emahlweni na vuleteri, hi ku humelerisa swikongomelo swa nhluvukiso wa switirhisiwa swa vanhu na rixaka ra Afrika-Dzonga.
Khabinete yi hlohlotela vavuyeriwa hinkwavo va NSFAS lava va tirhaka ku tihlanganisa na tihofisi ta NSFAS no sungula ku hakela tiloni ta vona ta NSFAS. I vutihlamuleri bya wena ku tirha ntirho wa wena hi ku pfuna swichudeni swin’wana leswi sweswi swi nga eku laveni ka mpfuneto wa swa timali.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi pfhumba ra le tlhelo ra Inthanete ku antswisa vufambisi bya mahungu, leri vuriwaka Vutshila byo Tumbuluxa Xitirhisiwa xa Xidijiti (DOA). Khabinete yi amukerile vuvekisi ku ya emahlweni eka nhluvukiso na ku amukeriwa ka pfhumba ra DOA na leswaku Afrika-Dzonga ri va Mulawurinkulu-nyingi wa netiweke ya misava hinkwayo ya DOA.
Thekinoloji leyi yi hoxa xandla eku fikeleleni ka swikongomelo swa NDP hi ku ndlandlamuxa tshaku ra Mfumo ku kuma swintshuxo swintshwa eka mitlhontlho yo tika swinene. Yi tlhela yi ndlandlamuxa mphakelo wa vukorhokeri hi tiphurogireme to fana na mfumoxitironiki na vuhlayiseki bya le ka inthanete.
Mimbuyelo yo tirhisiwa ka DOA ku fambisa mahungu yi ta kula no aka mikoto yintshwa ya laha kaya eka thekinoloji ya le ka inthanete no tumbuluxa swintshuxo leswi nga fanela swa sofutiwere leswi nga kongomisiwa eka Xihlovo xo Pfuleka xa Sofutiwere. Leswi swi ta hoxa xandla eku hluvukiseni ka vumaki bya sofutiwere bya laha kaya no antswisa tisisiteme ta vufambisi bya mahungu no yisa ehandle swikumiwa.
Mbuyelo wun’wana hi leswaku DOA yi ringanerile no tirhiseka eka vutshila byo tumbuluxa lebyi nga eka Inthanete. Leswi swi ta kotisa mfumo ku tsema tihakelo leti vuyelelaka ta tisisiteme ta sofutiwere leti tsarisiweke.
2.2. Hi ku landzela xikombelo xa Khomixini ya AU, Khabinete yi amukerile leswaku Afrika-Dzonga ri rhurhela Foramu ya Vufambisi bya Inthanete ya le Afrika (IGF) hi Nhlangula 2016. Vufambisi bya Inthanete byi angarhela timhaka to hlaya to hambanahambana ta vanhu na tipolotiki. Leswi swi katsa ku nghenelela eka ikhonomi ya le ka inthanete, nhundzu ya swa vutlharhi, vuhlayiseki bya le ka inthanete na xihundla na mfikelelo wa switirhisiwaNkulu swa vuthekiniki, swo fana na mavito ya domeyini na tiadirese ta Milawu ya Inthanete leyi endlaka leswaku vukorhokeri bya inthanete byi koteka.
Ku rhurhela IGF ya le Afrika swi nyika pulatifomo eka Afrika yo tumbuluxa tipulani to nghenelela eka ikhonomi ya inthanete ya misava hinkwayo leswi nga swa nkoka swinene eka nhluvukiso wa tiikhonomi eAfrika. Sweswi ikhonomi ya inthanete yi durha kwalomuya ka R59 biliyoni eAfrika-Dzonga.
Foramu yi tlhela yi nyika pulatifomo eka mimfumo ya le Afrika ku veka ajenda leswaku yi amukela xiyimo xo fana eka Vufambisi bya Inthanete. Leswi swi landzela mimbuyelo yo suka eka Samiti ya Misava hinkwayo ya Nhlengeletano ya Nhlangano wa Tinxaka eka Nhlelo wa Xiyimo xa le Henhla wa Nhlangano wa Mahungu hi N’wendzamhala 2015.
Leswi swi tiyisisa leswaku Xitiviso xa Tunis, xa leswaku Vufambisi bya Inthanete i xitirhisiwa xa misava hinkwayo lexi faneleke ku lawuriwa hi maendlele ya matlhelonyingi, yo vonikela na ya xidemokirasi, hi nghenelelo wo helela wa vakhumbheki. Mimfumo ya le Afrika yi ta tlhela yi va na nkarhi wo burisana eka swiphemu swa nkoka swa nxaxo wa Inthanete hi nhleketo wo tlakusa hangalaso wo ringana no tirhisiwa ka switirhisiwa swa Inthanete.
3. Mitirho leyi ta ka
3.1. Namuntlha, ti 23 Khotavuxika 2016 Phuresidente Zuma u endzela Phurosese ya Tindlu ta Vanhu leyi Ndlandlamuxiweke ya Tikoxikaya ra Vulindlela (EPHP) eka Masipala wa Muganga wa Umsunduzi eKwaZulu-Natal ku ya tlangela ku phakeriwa ko tlula 4 miliyoni wa tindlu ta mfumo na tisabusidi ku sukela emasunguleni ya xidemokirasi xa hina hi 1994.
EKwaZulu-Natal, Mfumo wu phakerile ku tlula 700 000 wa tindlu na tisabusidi ku katsa na 12 000 wa tiyuniti eka Phurojeke ya Tindlu ya Tikoxikaya ra Vulindlela leti nga akiwa hi EPHP. EPHP i phurosese laha vavuyeriwa va nghenelelaka eka ku endliwa ka swiboho swa phurosese ya tindlu na swikumiwa, no tirha ntirho eku akiweni ka tindlu ta vona.
3.2. Phuresidente Zuma u ta teka Rendzo Mfumo ro ya eFrance exikarhi ka ti 10 na ti 12 Mawuwani 2016, tanihi hi xiphemu xo hetisisa ku tiyisisa vuxaka exikarhi ka matiko mambirhi.
Hi nkarhi wa rendzo Phuresidente u ta ya eka ntirho wo Tsundzuka ka Dzana Malembe ra Nyimpi ya Delville Wood ya Nyimpi ya Misava hinkwayo yo Sungula, hi ti 12 Mawuwani 2016, laha masocha yo tala ya Afrika-Dzonga ya nga lahlekela hi vutomi bya wona.
Loko hi le tlhelo Xitsundzuxo xa Delville Wood xi kongomisiwile eka masocha ya Afrika-Dzonga, tipholisi ta mfumo wa xihlawuhlawu hi nkarhi wolowo a ti tsan’wa vaaki va Afrika-Dzonga va vantima lava a va lovile hi nkarhi wa nyimpi loko masocha kuloni ya valungu va lahliwile eka Xitsundzuxo xa Delville Wood.
Xitsundzuxo xi le ku cinciweni swinene ku kombisa ntirho wa matimu lowu nga tirhiwa hi vaaki va Afrika-Dzonga va vantima eka Tinyimpi ta Misava to Sungula na ta Vumbirhi no va nyika ku tsundzukiwa loku va faneleke. Hi ndlela leyi, Phuresidente u ta xixima masocha ya vantima eArques-la-Bataille.
3.3. Phuresidente Zuma u ta rhangela varhumiwa va Afrika-Dzonga eka Sexini ya Ntolovelo ya vu 27 ya Nhlengeletano ya AU, leyi nga ta va kona ku sukea hi ti 13 ku fikela ti 17 Mawuwani 2016 eKigali, Rwanda. Samiti yi ya humelela ehansi ka nhlokomhaka: “2016, Lembe ra le Afrika ra Timfanelo ta Ximunhu ku kongomisiwe ngopfu eka Timfanelo ta Vavasati.” Lembe ra 2016 ri fungha magoza ya nkoka eka ajenda ya vavasati va le tikweninkulu na va misava hinkwayo eka ndzinganelo wa swa rimbewu na ku nyikiwa ka matimba eka vavasati.
Etikweninkulu, i anivhesari ya vu 30 ya ku tirhisiwa hi matimba ka Tsalwa ra Afrika eka Timfanelo ta Ximunhu na Vanhu hi 1986 no sunguriwa ka xiphemu xa vumbirhi xa Dikhedi ya Vavasati va le Afrika 2010-2020.
Emisaveni hinkwayo, 2016 ri tsundzuka 36 wa malembe ku sukela ku amukeriwile Ntwanano wa UN wa ku Susiwa ka Swivumbeko Hinkwaswo swo Tsan’wiwa ka Vavasati na anivhesari ya vu 21 ya Xitiviso xa Beijing na Pulatifomo ya Migingiriko ya 1995, leswi ku nga pholisinkulu ya misava hinkwayo eka ndzinganelo wa swa rimbewu. Varhangeri va Matiko na Mfumo va ta langutisisa xiviko xa Khansele ya ku Rhula na Vuhlayiseki ya AU eka xiyimo xa ku rhula eAfrika. Ku ya emahlweni, Samiti yi ta langutisisa no pfumelela mpimanyeto lowu nga ringanyetiwa wa AU wa 2017.
3.4. Phuresidente Zuma u ta tlhela a rhangela varhumiwa va mfumo wa Afrika-Dzonga eka Samiti yo Hlawuleka ku Tlula Mpimo ya Matlhelo Manharhu hi Kambirhi ya Matiko ya Nhluvukiso ya le Dzongeni wa Afrika (SADC), leyi nga ta va kona eGaborone, Rhiphabuliki ra Botswana hi ti 28 Khotavuxika 2016. Samiti yi languteriwile ku languta xiyimo xa tipolitiki na vuhlayiseki eka xifundha xa SADC, ku langutiwe ngopfu eka xiyimo xa Mfumo wa Lesotho.
3.5. Tiko ri lulamerile ku rhurhela Khomferense ya Aids ya Misava Hinkwayo ya vu 21 ku sukela hi ti 18 ku fikela ti 22 Mawuwani 2016 eSenthareni ya Tihlengeletano ta Misava ya Inkosi Albert Luthuli eDurban. Ku sungula ka khomferense swi hlangana na Siku ra Misava Hinkwayo ra Nelson Mandela hi ti 18 Mawuwani.
Vaaki va Afrika-Dzonga va hlohloteriwa ku avelana xitori xa hina no kombisa ku cinca ka kahle eAfrika-Dzonga ku sukela loko Khomferense ya AIDS ya Misava Hinkwayo yi rhurheriwile ro hetelela eDurban hi 2000.
Afrika-Dzonga ri vekisile swinene eka nhlamulo ya rona ya AIDS eka malembe ya tsevu yo hetelela, laha swi nga fikelerisa eka phurogireme leyikulu swinene yo tshungula HIV emisaveni hinkwayo, leswi nga ponisa mamiliyoni ya vutomi no engetela malembe yo hanya.
Ku humelela kun’wana ku katsa Pfhumba ra Nchavelelo na Nkambelo (HTC) wa HIV leri kambeleke HIV na AIDS eka 18 miliyoni wa vaaki va Afrika-Dzonga eka nkarhi wa 18 wa tinhweti, laha 10 miliyoni wa vaaki va Afrika-Dzonga a va kamberiwa hi lembe. Mafu lawa ya yelanaka na AIDS eAfrika-Dzonga ya yi le ehnasi ku suka eka 320 000 hi 2010 ku ya eka 140 000 hi 2014, naswona ntluleto wa HIV wo suka eka mhani wu ya eka n’wana wu hungutekile ku suka eka 70 000 wa vana hi 2004 ku ya ehansi ka 7 000 hi 2015.
TB i xihlanganisonkulu naswona hambiswiritano mafu ya TB ya yile ehansi ku sukela eka 70 000 hi 2009 ku ya ehansi ka 40 000 hi 2014. TB yi tshama ya ha ri xidlayi lexikulu eka vuvabyi hinkwabyo lebyi tlulelaka etikweni ra hina na le misavei hinkwayo. Mfumo wu hlahluvile magidi ya vanhu eka tisekithara leti tsaneke ta vukorhokeri bya vululamisi, migodi na vaaki va le migodini.
Phurogireme yo sivela yi tlhela yi kongomisa eka vanhwanyana na vantshwa va xisati lava nga eka malembe ya 15-24 no kongomana no hunguta mitlulelo; ku hunguta ku tika ta tithugamama; ku hunguta madzolonga ya swa le masangwini na rimbewu; ku veka vanhwanyana exikolweni ku fikela metiriki; no engetela swivandla swa ikhonomi eka vantshwa va xisati ku ringeta ku va susa eka swinkakaka swa vavanuna lavakulu.
3.6. Mfumo sweswi wu le ku langutisiseni ka Vhiki ra Vukorhokeri bya Vaakatiko ku sukela hi ti 22 na ti 26 Khotavuxika 2016, leswi swi nga xiphemu xa phurogireme ya mfumo ya Batho Pele (Vanhu ku Sungula). Ku tlakusiwa ka matikhomele ya kahle, vutitshembhi bya le henhla na vutinyungubyisi eka vatirhelamfumo swi hlohlotela ndhavuko wo nyika vukorhokeri bya nkoka wa le henhla.
Mfumo wu tlhela wu tsundzuka leswaku namuntlha, ti 23 Khotavuxika 2016 i Siku ra Afrika ra Vukorhokeri bya Vaakatiko, leri hlohlotelaka swiphemu swo hambana swa mfumo ku tirha swin’we no tirhisa hi ku hetiseka switirhisiwa swa mfumo leswi kayivelaka ku kuma mbuyelo wo antswa.
Khabinete yi hlohlotela vatirhela-mfumo ku va emahlweni ka mphakelo wa vukorhokeri bya tiko no tirhisa vhiki ku valanga tindlela tintshwa to nyika vukorhokeri eka vaaki va Afrika-Dzonga.
3.7. Khabinete yi amukela xiboho xa Bodo ya Mindzilekano ya Timasipala ku rhurhela khomferense eka Ncinco wa Mindzilekano na Tindhawu hi ti 23 na ti 24 Khotavuxika 2016. Khomferense yi ta katsa varhumiwa vo suka eka tindzawulo ta mfumo, timasipala, ku katsa na matiko yan’wana.
Khomferense yi ta nyika pulatifomo ya mbhurisano hi ku helela eka mindzilekano, ngopfungopfu eka mhaka ya ku cinciwa ka mindzilekano na nghenelelo wa vanhu. Rito ra miganga ri na nkoka swinene eka maendlele lawa naswona matshalatshala hinkwawo yo tiyisisa mbhurisano wa le henhla no katsa vanhu swi amukeriwile.
3.8. Ku sukela hi Ravutlhanu, 1 Mawuwani 2016, vahakeri va xibalo va nga sungula ku tata no yisa mimbuyiselo ya xibalo xa miholo ya 2016 ximfumo. Nguva ya Xibalo yi kurile yi va xinakulobye xa nkoka exikarh ka mfumo na vahakeri va xibalo lava hoxaka xandla xa nkoka eka tshaku ra xibalo xa tiko ra hina. Swi yimela mbhurisano wa wun’we wa lembe na lembe lowukulu exikarhi ka Vukorhokeri bya Xibalo bya Afrika-Dzonga na vahakeri va xibalo, loko ku tlula 4 miliyoni wa vahakeri va xibalo va yisa mimbuyiselo ya xibalo xa miholo. Khabinete yi hlohlotela vahakeri hinkwavo va xibalo ku yisa mimbuyiselo ya vona ya lembe na lembe ya xibalo xa miholo ku sukela hi ti1 Mawuwani 2016.
I mhaka ya matshalatshala ya vahakeri va xibalo lava va landzelelaka leswaku Afrika-Dzonga rhekhoda nhlengeleto wa xibalo wa matimu wa R1 thiriliyoni eka lembe ximali ra 2014/15.
4. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu leti nga kona embangwini
4.1. Khabinete yi sola gandlati ra sweswinyana ra madzolonga eDorobeninkulu ra Tshwane na le kusuhi no kombela vaakatiko to papalata ku tshova nawu no kombisa ku vilela hi madzolonga.
Ku hava ku kwata na kun’we loku nga pfumelelaka madzolonga no onhiwa ka nhundzu. Lava va nga ta kumiwa va ri na nandzu wo hlanganyeta swiendlo sweswo swa vugevenga va ta hlangana na matimba yo hetiseka ya nawu.
Afrika-Dzonga i xidemokirasi xa vumbiwa laha muakatiko un’wana ni un’wana a nga na xivandla xo nghenelela eka maendlele ya xidemokirasi. Matikhomelo yalawa ya vugevenga ya onha timfanelo na ku famba vanhu va ntshuxekile. Khabinete yi kombela vaaki ku tirha na tiejensi to hlayisa nawu ku tsuvula lava nga xiximeki timfanelo ta vumbiwa ra van’wana.
4.2. Xiboho xa Khoto ya Vumbiwa eka mhaka ya Mhlophe na Khomixini ya Nhlawulo yo Tiyimela (IEC) xi khulela ndlela ya mihlawulo ya mimfumo ya miganga leswaku yi ya emahlweni hi ti3 Mhawuri 2016 hi ku tirhisa rhijisitara ra vavhoti leri nga tiyisisiwa hi IEC endzhaku ka ku tivisiwa ka siku ra nhlawulo.
Khabinete yi kombela vavhoti hinkwavo lava nga titsarisela ku tirhisa timfanelo ta vona ta xidemokirasi lexi nga winiwa hi ndlela yo tika no hlawula vayimeri va mimfumo ya miganga lava va lavaka vona. Mfumo wu ta tirha na IEC na vakhumbheki hinkwavo ku tiyisisa leswaku xiboho xa Khoto ya Vumbiwa xa tirhisiwa.
4.3. Khabinete yi amukerile xitiviso xa Eskom xa leswaku yi hlanganisile tiyuniti hinkwato ta mune eka feme ya yona yintshwa ya gezi ro suka ematini ya Ingula eka gezi ra rixaka ku rhangela nkarhi wa yona.
Phurojeke ya R25-biliyoni yi ndlandlamuxa vuhlayiseki bya gezi ra tiko ra hina eka nkarhi lowu ta ka hi ku engetelela 1 332 wa tiMegawatsi hi nkarhi lowu ri lavekaka ngopfu. Feme yi le ndleleni ya kahle ku va yi tirhela swa bindzu hi ku hetiseka hi 2017.
4.4. Khabinete yi amukerile vatimeri va ndzilo lava a va rhumeriwile eCanada ku ya pfuneta ku timela mindzilo ya le nhoveni. Xipano xa le Afrika-Dzonga xi ntshuxiwile endzhaku ka timpfula ta matimba.
Tirhela Ndzilo yi nyikiwa timali hi mfumo, i phurogireme leyi tumbuluxaka mitirho leyi langutaneke no tirhisiwa ka Vulawuri bya Ndzilo lebyi Hlanganisiweke eAfrika-Dzonga. Ku tlula 5 000 wa vantshwa va xinuna na vaxisati va leteriwile hi ku hetiseka tanihi vatimeri va ndzilo wa le nhoveni naswona va vekiwile eka tindhawu to tlula 200 eAfrika-Dzonga. Vatimeri va ndzilo va gangisiwa ku suka eka miganga leyi tsan’wiweke no leteriwa eka vuswikoti bya lemukiso wa swa ndzilo na dyondzo, ku sivela no hunguta malangavi ya ndzilo.
Tiphurogireme ta mfumo to yelana ti katsa ‘Tirhela Mati’ na ‘Tirhela Eneji’ laha mfumo wu vekisaka eka migingiriko ya mitirho yo tika leyi tumbuluxaka mitirho no sirhelela switirhisiwa swa ntumbuluko.
Endzhaku ka loko va vuyile, Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango yi le ku lavisiseni ka mholovo wa miholo ya vatimeri va ndzilo leswaku ku va na mbuyelo lowu nga weriki tlhelo rin’we eka vakhumbheki hinkwavo.
4.5. Khabinete yi rhumela michavelelo yo suka embilwini eka lava landzelaka:
- Ndyangu na vanghana va mutirhi wa le ka rhadiyo na thelevhixini Hope Zinde loyi a tirheke tanihi muteki wa mahungu eka SABC hi va 90 naswona a ri xirho xa bodo ya SABC.
- Mfumo na vanhu va United States of America endzhaku ka ku baleselana eOrlando, Florida, laha swi nga siya kwalomuya ka 50 wa vanhu va lovile no vaviseka.
4.6 Nxupulo wa muxavisi wa tindlu loyi a nga rhithayara Penny Sparrow lowu nga humesiwa hi Khoto ya Ndzinganelo ya Umzinto eKwaZulu-Natal, loyi a nga voniwa nandzu eka mbulavulo wa rivengo, i xitsundzuxo xa leswaku matikhomelo yalawo a ya nge kondzeleriwi naswona tikhoto ta hina ti ta tlakusa timfanelo ta vatwisiwakuvava hinkwavo va xihlawulambala, ngopfungopfu lava nga koteki ku tivulavulela no ka va nga koti ku ti sirhelela.
Khabinete yi vilela hi leswaku hambiloko hi ri na 22 wa malembe hi ri eka xidemokirasi, Khomixini ya Timfanelo ta Ximunhu ya Afrika-Dzonga yi vika ku engeteleka ka ku humelela ka xihlawulambala ko pfuleka na mbulavulo wa rivengo. Khabinete yi kombela vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga ku tsundzuka leswaku i ku hambanahambana ka hina leswi hi endlaka leswaku hi tiya. Hi fanele ku hitekela ku aka vaaki lava pfumalaka xihlawulambala.
5. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta endliwa endzhaku ka ntiyisiso wa tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
5.1. Ejensi ya Ntlulo wa Mindzilekano ya Swifambo swa le Patwini:
a. Ku thoriwa nakambe ka Tatana Sipho Khumalo tanihi Muofisirinkulu eka nkarhi wa tlhanu wa malembe.
5.2. Swirho swa Khansele ya Rixaka ya Vukorhokeri bya Vululamisi:
a. Muavanyisi Mokgadi Mailula (Mutshamaxitulu);
b. Muavanyisi Zamani M Nhlangulela (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c. Muavanyisi Esther JS Steyn (Xandla xa Mutshamaxitulu);
d. Tatana Adriaan Bekker;
e. Gqweta Sibongile Mzinyathi;
f. Manana Shishi Sello;
g. Dokodela Kgamadi J Kometsi;
h. Lefuthente-Angarhelo Julius T Molefe;
i. Manana Angela Magangoe;
j. Tatana Mziwoxolo M Mfeketo;
k. Manana Nondumiso Gwayi;
l. Tatana Ivan de Klerk;
m. Manana Teboho S Monyamane;
n. Manana Lusanda U Z Rataemane;
o. Gqweta Khavhareni A Mahumani;
p. Rhevherende Jonathan Clayton;
q. Manana Amanda L Vilakazi;
r. Dokodela Vanitha R Chetty; and
s. Tatana Maluleka Nkopo.
Swivutiso: Harold Maloka
Riqingho: 082 847 9799
