1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Swiviko swa nhluvukiso wa mivuyelo swa kotara swi nyiketiwile eka Khabinete eka nkarhi wa ti1 Mawuwana ku fikela ti 30 Ndzati 2016. Swiviko leswi swi landzelerisa nsimeko wa Nongonoko wa Mfumo wa Nghingiriko wa Nongonoko wa Mfumo hi ku fambisana na swihlawulekiso swa Rimba ra Pulani ya Nkarhi wa le Xikarhi na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka.
1.2. Vaholobye va Mitlawa leyi Faneleke, hi ku tirhisa GCIS, va ta fambisa tihlengeletano ta ntlawa wa vuhangalasi bya mahungu ku nyika magoza lawa tindzawulo ti ya fikeleleke eka nkarhi, endzhakunyana ka n'hweti leyi.
Swin'wana swa leswi kombisiweke eka Swiviko swa Nhluvukiso wa Mivuyelo ya Kotara eka nkarhi lowu nga ku xopaxopiweni:
Ikhonomi
1.3. Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo yi seketerile mabindzunyingi ya 149 eka kotara leyi nga ku xopaxopiweni. Hi ku engetela, mabindzu ya 104 ya seketeriwile hi ku tirhisa Xikimi xa Mpfuno wa Bindzu. Ku nghenelela loku ku le ku pfuleni ka vuswikoti bya ti-SMME, mabindzu, lokixi na mabindzunyingi ya tindhawu ta le makaya.
1.4. Eka sekithara ya swa vurimi - mabindzunyingi ya swa vurimi yantshwa ya 172 na mabindzunyingi yo ka ya nga ri ya swa vurimi ya 23 ya seketeriwile hi ku tirhisa matshalatshala yo hambanahambana. Engetelo wa ti-SMME leti nga kona ta 337 ti tivisiwile naswona ti ta seketeriwa hi vuleteri na mfikelelo wa makete. Mabindzu ya 240 ya seketeriwile hi ku tirhisa Xikimi xa Mpfuno wa Bindzu.
1.5. Ntirho wa Komiti ya Vaholobye eka Vuvekisi wu sungula ku tswala mihandzu. Hi nkarhi wa kotara leyi xopaxopiwaka, Invest SA yi fambisile vuvekisi bya ndlela ya phayiphi lebyi fikekeke eka R18.2 biliyoni ngopfungopfu eka gese ya xikalo xikulu ku ya eka tiphurojeke ta gezi.
Ku lwa na vugevenga na vukungundzwana
Ku lwa na vugevenga na vukungundzwana ku tshama ku ri xirhangana xa mfumo. Hi tiyimiserile ku susa swigevenga emigangeni ya hina naswona hi ta ya emahlweni hi tirha ku yisa eka Afrika-Dzonga leri hlayisekeke laha vaakatiko hinkwavo va hlayisekeke na ku titwa va hlayisekile.
1.6. Vutirhasani exikarhi ka miganga na mfumo bya laveka ku lwa na vugevenga na vukungundzwana. Switichi swa maphorisa swa 98.9% swi vikiwile ku va swi ri na Tiforamu ta Maphorisa ya Miganga leti tirhaka leti hoxaka xandla eka ku sirheleleka na ku hlayiseka eka vaakatiko va tona.
1.7. Nhluvuko wu karhi ku yisiwa emahlweni eka ku lwa na vukungundzwana. Vanhu va makumentlhanunhungu (58) va khotsiwile hi mayelana na ku hungutiwa ka vukungundzwana exikarhi ka vatirhi va mfumo eka nkarhi wo vika. Vanhu va ntlhanu (5) va khotsiwile hikwalaho ka vukungundzwana kumbe milandzu yo yelana na vukungundzwana laha ntsengo lowu khumbhekaka hi nandzu/milandzu wu tlulaka R5 miliyoni na ntsengo wa swileriso swo yimisa wu kumekile ku nga R185 miliyoni.
Misava
Ku yisiwa emahlweni ku tlheriseriwa ka misava ku le ku endliweni ku vuyisela xindzhuti xa lava va xanisekeke hi nkarhi wa xihlawuhlawu. Nhluvuko wukulu wu endliwile ku vuyisela xindzhuti xa lava va xanisekeke hi nkarhi wa xihlawuhlawu.
1.8. Tihekitara (ha) ta 54 400 ta misava leyi vekiweke hi vukheta ti kumiwile na ku averiwa naswona 51 188 ha ti averiwile vamaki va swipurasana. 6 530 ha ya misava leyi kumiweke yi averiwile eka vatshami va le mapurasini na vatirhi vo hira.
1.9. Eka swikoxo swa misava swa 112 leswi hakeriweke 57 a swi ri swa tindhawu ta le makaya leswi vuyeriseke vanhu va 2 553 eka mindyangu ya 467.
1.10. Sweswinyana, Khomixinarankulu wa Swikoxo swa Misava u pfumelerile ku rhumeriwa ka Xiphemu xa2 xa ku hakeriwa ka swikoxo swa misava swa Muganga wa Masinenge na xikoxo xa Ndyangu wa ka Mtshali hi ku hakeleriwa ka ndziriso wa swa timali.
Nkoka wo helela wa ndhawu ya ka Masinenge i R7, 100,608.00 ya ku vuyerisa mindyangu ya 64 leyi tiyisisiweke tanihi vaxanisiwa va ku tekeriwa misava.
Khomixini ya ku Tlheriseriwa ka Timfanelo ta Misava hi nkarhi wa ku sukela ka ti1 Dzivamisoko 2016 ku fikela hi ti 31 Nhlangula 2016 yi hakerile ku fika kwalomu ka biliyoni wa tirhandi ta ndziriso eka vakoxi va misava lava tekeriweke timfanelo ta vona ta misava.
1.11. Mikumo ya sweswi ya xiviko xa Nhlangano wa Vuxaka bya Rixaka: “Vutomi eAfrika-Dzonga: Swivangelo swa Ntshembo” yi kombisa leswaku vutomi eAfrika-Dzonga bya antswa namuntlha loko byi pimanisiwa na malembe ya 20 lama hundzeke.
Hi 2015 xiviri xa GDP hi munhu a ku ri 33 phesente ehenhla ka hi 1994; ku suka eka R23,686 hi 1994 ku ya eka R33,660 hi 2015 (ku tlakuka ka 42 phesente), nhlayo ya ntsengo wa vanhu lava nga na mitirho yi kule hi kambirhi ku suka eka 7.9-miliyoni hi 1994 ku ya eka 15.6-miliyoni hi 2015; mfikelelo eka tindlu ta ximfumo wu tlakukile hi 131.3 phesente ku suka hi 1996 ku fikela hi 2016; mpimo wa ku titsarisela eyunivhesiti wu tlakukile hi 281.4 phesente ku suka eka 211,756 hi 1985 ku ya eka 807,663 hi 2014; nhlayo ya mitlulelo yintshwa ya HIV yi yile ehansi ku sukela eka 646,806 hi 1999 ku ya eka 321,497 hi 2015; ku vile na ku tlakuka ka 62.5 phesente eka tiphurofexinali ta nhlayiso wa rihanyo eka swiyenge swa mfumo exikarhi ka 2000 ku ya eka 2015; naswona mpimo wa ku dlaya wu yile ehansi hi 49.3 phesente ku sukela hi 1994.
Leswi swi kombisa leswaku loko ka ha ri na mitlhontlho, vutomi bya MaAfrika-Dzonga byi antswile eka malembe-khume mambirhi lama hundzeke. Khabinete yi khutaza tisekithara hinkwato ta miganga ku ya emahlweni ti aka eka mihluvukiso ya rixaka ra hina ku sukela eku sunguleni ka xidemokirasi. Ku tshama ka ha ri na swa kahle swinene eka tiko ku tlula ku va na swo ka swi nga ri kahle.
Ku Tirhisiwa ka Nghingiriko wa Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.12. Vhiki ro Kongomisa eka Imbizo ya Rixaka ya vuntlhanu ya mfumo a ri khomiwile ku sukela hi ti 7 ku fikela hi ti 13 Hukuri 2016 ehansi ka nkongomelo wa “Swin'we hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni: Vumundzuku bya hina – endla byi tirha” yi vonile MaAfrika-Dzonga va nghenelela hi xiviri eka mfumo. Nkarhi lowu wa ku nghenelela ka matimba wu yisa emahlweni ku nghenisa xandla eka vaaka ndhawu lava tivaka na ku va na nkhinkhi; xiphemu xa nkoka eku humeleriseni Xivono xa 2013 xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP).
Phuresidente Jacob Zuma u simekile vhiki hi nkarhi wa Imbizo eXikolweni xa le Hansi xa Marhulana eTembisa, Gauteng laha laborethari ya khomphyutara leyi nga na switirho swo helela yi nyikeriweke.
1.13. Ku pfuriwa ka gondzo ra Swartkopfontein na buloho exikarhi ka Afrika-Dzonga na Botswana swi pfula swilo swintswa eku hlanganiseni ka ndzilekana wa Afrika-Dzonga eSwartkopfontein ku ya endzilekanini wa Botswana eRamotswa. Gondzo leri antswisiweke na switirhisiwa swa buloho, hi vuvekisi bya R78.5 miliyoni swi endlile leswaku ku tumbuluxiwa mitirho ya nkarhi hinkwawo ya 51 eka nkarhi wa kontiraka ya tin'hweti ta 23, na vatirhi va kumiwa eka matiko hamambirhi.
1.14. Nongonoko wa ku Pfuxa hi vuntshwa Tiphaka ta swa Vumaki, ehansi ka Holobye wa Mabindzu na Vumaki, Rob Davies wu le ku tumbuluxeni ka mitirho emalokixi ni le migangeni ya tindhawu ta le makaya. Nongonoko wu simekiwile ku hlamula eka xirhambo hi Phuresidente Jacob Zuma ku tirha ku yisa eka vutumbuluxivumaki lebyi heleleke na ku katsa ku kula hinkwako eka swin'wana swa swona. Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki sweswi se yi vekisile R22.5m eku pfuxiweni hi vuntshwa ka Phaka ya swa Vumaki ya Komani. Hi nkarhi xa xiphemu xa1 xa nongonoko wa ku pfuxa hi vuntshwa, mabindzunyingi ya le xikarhi lamatsongo ya nkombo ya thoriwile tanihi tikontirakatsongo hi ntsengo wa R5, 3 miliyoni. Makumen'we wa vatirhi va laha kaya va thoriwile, laha 63 phesente a ku ri vantshwa.
Nongonoko wa Vamaki va Vantima, ku ri na xikongomelo xo tlakusa vanghenisa xandla eka sekithara ya vumaki, ku fikela namuntlha yi seketerile Vamaki va Vantima va 22 naswona mitirho ya 1500 yi tumbuluxiwile. R1.5 biliyoni yi tivisiwile ku seketela vamaki lava.
1.15. Vhiki ra Vubindzu ra Matiko hinkwawo ri simekiwile eJoni Ravuntlhanu leri hundzeke hi Xandla xa Phuresidente, Cyril Ramaphosa, a seketeriwile hi Holobye Lindiwe Zulu. Ri le ku humeleleni ku sukela hi ti 14 ku fikela hi ti 20 Hukuri 2016, naswona i nhlengeletano leyikulu ya vasungula swilo swintshwa na van'wamabindzu lava simekeke ku sungula bindzu hi ku tisa miehleketo eka vutomi, va fambisa ku kula ka ikhonomi na ku tlhontlha nhluvukiso wa ikhonomi ya vanhu. Khabinete yi tekela enhlokweni bindzu na vanhu lava tirhisanaka eku tiseni GEW eAfrika-Dzonga, ku nga Mfumo wa Xifundzankulu xa Gauteng, Dorobankulu ra Joni, Hollard, Microsoft, IDC, SABS, SAB, SEA Africa, Netiweke ya Vubindzunyingi bya Matiko hinkwawo na Nhlangano wa Kauffman. Ku tlula mikhuvo ya varingani ya 80 yi ta va kona hi nkarhi lowu. GEW i nkarhi wo yisa eka Nhlengeletano ya Vubindzunyingi bya Matiko hinkwawo (GEC) leyi nga ta rhurheriwa ro sungula eka tikonkulu ra Afrika eJoni hi Nyenyankulu 2017, laha ku tlula 5 000 wa varhumiwa ku suka eka matiko ya 160 va languteriweke ku nghenela.
1.16. Holobye Nomvula Mokonyane u simekile Feme ya Mbhasiso wa Mati ya Thyaka xa le Drakenstein hi ti 14 Hukuri 2016 na ku xi nyiketa eka Masipala wa le Drakenstein eKapa-Vupeladyambu. Ntsengo wa phurojeke wu kwalomu ka R 171 000 000 naswona wu vuyerisile vulawuri bya ndhawu na muganga hi ku nyika ntokoto na vuleteri eka ku aka; ku thola vanhu va laha kaya; na ku kuma swilo ku suka eka vaphakeri na vamaki va laha kaya.
Ku nyikiwa ka vukorhokeri bya mati bya masungulo eka muganga swi hoxa xandla eku antswiseni ka mati ya nkoka eka Nambu wa Berg na ku hunguta khumbho wo ka wu nga ri kahle eka mati ya ncheleto wa nkoka wa le hansi.
1.17. Mati na mbhasiso swi le xivindzini xa nhluvukiso wa nkarhi wo leha. Ndzawulo ya Mati na Mbhasiso yi le ku endleni ka Pfhumba ra Mbhasiso leri nga ta hela hi Siku ra Xihambukelo ra Misava hinkwayo hi ti 19 Hukuri 2016, leri tirhisiwaka ku tumbuluxa lemukiso, ku dyondzisa na ku endla matshalatshala ku tiyisisa leswaku un'wana na un'wana u na mfikelelo eka vukorhokeri bya mbhasiso lebyi faneleke.
Afrika-Dzonga ri tibohile ku tlakusa ku nyikiwa ka vukorhokeri bya mbhasiso na mati, naswona hi ndlela yaleyo ri vuyisela xindzhuti ngopfungopfu xa vanhu volavo vo huma eka miganga leyi sweleke. Nongonoko wa ku Herisiwa ka Swihambukelo swa Mabakiti wu kongomisiwile eku lulamiseni ka ndzhaka ya swihambukelo swa mabakiti tanihi xiphemu xa sisiteme ya mbhasiso eka swifundzankulu swa mune, ku nga Kapa-Vuxa, Free State, N’walungu-Vupeladyambu na Kapa-N’walungu. Ntsengo wa mabakiti ya 25 091 wu herisiwile ku fikela sweswi naswona ntsengo wa mabakiti ya 27 147 ya ha fanele ku hetisisiwa.
1.18. Ku tshwasa ka vantshwa ku suka eka nongonoko wa malembe ya mune ya National Rural Youth Corps (NARYSEC) hi ti 17 Hukuri 2016 ku hetisisa matshalatshala na minongonoko ya mfumo yo tumbuluxa mitirho. Nongonoko, lowu simekiweke hi 2010, i nhluvukiso wa vutshila bya vantshwa na nongonoko wa ntirho lowu pfunaka ku cinca vantshwa eka tindhawu ta le makaya ku suka eka ku va valavi va mitirho ku ya eka ku va vatumbuluxi va mitirho.
1.19. Samiti ya Masipala ya Nongonoko wa Mitirho ya Mani na mani leyi Ndlandlamuxiweke (EPWP) yi sungurile ku sukela hi ti 15 ku ya fika hi ti 17 Hukuri 2016 ehansi ka nkongomelo wa “Vona, twana na ku Tokota Minongonoko ya Ntirho wa Mani na mani”, eka Senthara ya Tihlengeletano ya le St George eGauteng. EPWP i tshalatshala ra mfumo ra nkoka, leri hoxaka xandla eka mitirho leyi faneleke na miholo yo kota ku yisa emahlweni, dyondzo, rihanyo, nhluvukiso wa le makaya, vusirhelelo bya swakudya na mpfuxeto wa misava, ku katsa na ku lwa na vugevenga na vukungundzwana.
Samiti yi kongomisa eka swiphemu swa nongonoko hi ku nyika nkateko wo avelana mitokoto na mitolovelo yo antswa. Leswi swi tlakusa matshalatshala ya mfumo ya ku nyika swivandlanene swa mitirho na ku kuma swikili hi ku tirhisa vuleteri lebyi eku heteleleni byi pfuxetaka miganga leyi sweleke.
Ku tlula 7 miliyoni wa swivandlanene swa mitirho yi tumbuluxiwile hi ku tirhisa EPWP ku sukela hi 2004 ku fikela hi 2016. Leswi swi kombisa ku humelela ka nsimeko wa nongonoko hi swiphemu hinkwaswo swa mfumo, timasipala na vaakatiko. Xiphemu xa3 xa EPWP xi le ka lembe ra vunharhu ra nsimeko – naswona xi vone masungulo ya minsinya ya milawu ya misava hinkwayo leyi fumaka nsimeko wa nongonoko naswona ntirhonkulu wa xona i ku tlakusa ku nghenelela ka muganga laha tiphurojeke ta EPWP ti simekiweke. Leswi swi tlhela swi pfumelela nkavuciva hi ku ya hi ku thola.
1.20. Ndzhurho wo humelela ku suka eka vuhaxi bya analogo ku ya eka bya xidijitali eka vaaki lava nga eka ndhawu ya Square Kilometre Array eKapa N'walungu, swi vula leswaku vaaki lava va wela eka lava nga ta sungula ku tokota mivuyelo yo hambana yo helela ya mpfumawulo lowu antswisiweke na nkoka wa swifaniso leswi fambelanaka na mavonakule ya xidijitali.
Xitiviso hi Holobye Muthambi ku hetisisa phurosese ya ku rhurhela eka vuhaxi bya sisiteme ya xidijitali hi N'wendzamhala 2018 eka endlelo ra swiphemu swa xifundzankulu yi sungurile, leyi se yi sunguleke eKapa-N’walungu na le Limpopo. Mitsariso yi pfurile eFree State, Mpumalanga na le Limpopo. Mitsariso yi ta tlhela yi pfula eN’walungu-Vupeladyambu, Kapa-Vuxa, KwaZulu-Natal, Kapa-Vupeladyambu na le Gauteng endzhakunyana.
1.21. Ku timiwa ka analogo swi endla xiphemu xa phurosese ya ndzhurho wa Vuhaxi bya Xidijitiali etikweni. Mindyangu leyi sweleke leyi ringaneleke ku kuma mpfuno wa mfumo ya khutaziwa ku tsarisela ti-STB ta mahala eka marhavi ya Hofisi ya Poso ya ka vona.
1.22. Khabinete yi hlamuseriwile hi kungu ra ku pfukula masirha ya vagingiriki va swa tipolotiki lava hingiweke hi nkarhi wa xihlawuhlawu. A ku ri na kwalomu ka 130 wa vakhotsiwa va swa tipolotiki leswi hingeriweke milandzu yo yelana na swa tipolotiki exikarhi ka 1960 na 1990, endzhaku ka sweswo nxupulu wa rifu wu yimisiwile.
Varhandzatiko lava va ta lahliwa kahle eka tindhawu leti va humaka eka tona.
Phurosese leyi yi landzela ku simekiwa ka mani na mani ka Phurojeke ya Mpfukulo wa Tigalo hi ti 23 Nyenyankulu 2016 eka Senthara ya Makhotso ya Kgosi Mampuru II, ku sungula mpfukulo wa masalela ya vagingiriki va swa tipolotiki va 83 eka nkarhi wa tin'hweti ta tsevu ku nga si hela 2016/17.
1.23. Khabinete yi amukerile mahetelelo ya ku humelela ka Nhlengeletano ya vu3 ya Khomixini ya Matiko Mambirhi exikarhi ka Botswana na Afrika-Dzonga leyi rhangeriweke hi Phuresidente Jacob Zuma na ntangha ya yena hi ntirho Phuresidente Seretse Khama Ian Khama ku yisa emahlweni hi vuenti ntirhisano wa ikhonomi exikarhi ka matiko mambirhi.
Ntirho wo landzelerisa ku hatlisa eka Phurojeke ya Ku Rhumeriwa ka Mati eLesotho Highlands, nsimeko wa Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika (SADC) na Kungu ra Nhluvukiso wa swa Maqhingha lawa ya Kombisaka Muganga ku tumbuluxa nxaxamelo wa nkoka wa muganga na vuswikoti bya vumaki, na ntirhisano eka mafambiselo ya ndzilekana ku herisa vugevenga bya le xikarhi ka matiko byo fana na ku hlota tindlopfu na timhelembe, a ku ri tin'wana ta tindhawu leti valangiweke.
Afrika-Dzonga ri tiyisisile nakambe nseketelo wa rona eka muyimela-ku-langhwa wa SADC eka xivandla xa mutshamaxitulu wa Khomixini ya AU, Muchaviseki Dok. Pelonomi Venson-Moitoi, Holobye wa Timhaka ta Matiko hinkwawo na Ntirhisano wa Riphabliki ra Botswana.
1.24. Phuresidente Jacob Zuma u hetisile Riendzo ra Ntirho lowu humeleleke ku ya eAddis Ababa, eka Federal Democratic Republic of Ethiopia laha a ngheneleke Nhlangano wa Matiko ya Afrika (AU) Komiti ya Xiyimo xa le Henhla eka nhlengeletano ya le Libya ku xopaxopa na ku kanela xiyimo xa vusirheleri na ku rhula eLibya. Komiti yi kanerile na ku twanana eka timhaka to talanyana leti nga ta pfuna ku kuma xintshuxo xa nkarhi hinkwawo xa mitlhontlho leyi vanhu va le Libya va langutaneke na yona. Tanihi swirho swa Nhlangano wa Matiko ya Afrika hi lava ku vona ku rhula na ntshamiseko eLibya naswona komiti yi twananile leswaku tanihi Afrika hi fanele ku khutaza swinene mavandla hinkwawo lama khumbhekaka eLibya ku kuma xintshuxo xa Afrika eka swiphiqo leswi tiko ri langutaneke na swona.
Phuresidente Zuma u tlhele a nghenelela eka Samiti yo ka yi nga Tolovelekangi ya Vumbirhi ya Tixaka leti Tinyiketeke ta Vuswikoti bya Afrika eka ku Hlamula Xikan'wekan'we eka Timhangu (ACIRC). Xikongomelo xa Samiti leyi a ku ri ku kanela xiyimo xa Vuthu ra ACIRC loko ku landzeleriwa matikhomelo ya UTULIVU AFRICA I and II Command Post Exercises (CPX) na ku tiyisisa vuswikoti bya switshembhiso ku sukela hi Mudyaxihi 2014 ku fikela hi Dzivamisoko 2015. Matiko lama tinyiketeke eka ACIRC, lawa ya katsaka Afrika-Dzonga, ya bohile ku rhangela eku kumeni ka switshuxo swa Afrika eka mitlhontlho ya Afrika handle ka ku nghenelela ka mavuthu ya le handle.
2. Mitlangu leyi ta ka
2.1. Masiku ya 16 yo Lwisana na Madzolonga ehenhla ka Vamanana na Vana ya va kona lembe na lembe ku sukela hi ti 25 Hukuri (Siku ra Misava hinkwayo ra ku Herisa Madzolonga ehenhla ka Vamanana na Vana) ku ya fika hi ti 10 N'wendzamhala (Siku ra timfanelo ta ximunhu ra misava hinkwayo). Masiku yan'wana ya nkoka lawa ya tlangeriwaka hi nkarhi lowu ya katsa Siku ra AIDS ra Misava hinkwayo hi ti1 N'wendzamhala na Siku ra Matiko hinkwawo ra Vanhu lava hanyaka na Vutsoniwa hi ti3 N'wendzamhala.
Nkongomelo wa 2016 wa Masiku ya 16 yo Lwisana na madzolonga i: “Na mina ndzi hlaye: swin'we hi yisa emahlweni Afrika-Dzonga ro pfumala madzolonga” naswona wa karhi ku yisiwa emahlweni hi endlelo ra lembe hinkwaro ra ku tirha ku ya emahlweni na miganga.
Hi ti 25 Hukuri Phuresidente Jacob Zuma u ta simeka Min'wangulano ya Rixaka leyi nga ta endla timasipala ta swifundza ti lulamisa min'wangulano lembe hinkwaro. Min'wangulano leyi yi ta katsa nhluvukiso wa swikili na ku nyika matimba eka miganga, ngopfungopfu vavasati, xikan'we na ku antswisiwa ka mphakelo wa vukorhokeri hi ku ya hi mfikelelo eka vululami na ntsundzuxo na vukorhokeri bya rihanyo. MaAfrika-Dzonga hinkwawo ya na vutihlamuleri byo va vangheneleri va nkhinkhi eka ku lwa na madzolonga ehenhla ka vavasati na ku xanisa vana.
2.2. Holobye wa Vuxaka bya Matiko ya Misava na Ntirhisano Maite Nkoana-Mashabane na Holobye wa Switirhisiwa swa Ntumbuluko na Mbango wa Nhlangano wa Russian, Tat. Sergey Donskoy, va ta fambisa swin'we Nhlengeletano ya vu 14 ya Komiti ya le Xikarhi ka mifumo ya Nhlengelo eka Ntirhisano wa Ikhonomi na Nxaviselano (ITEC) exikarhi ka Afrika-Dzonga na Russia hi Ravuntlhanu, 18 Hukuri 2016, ePitori.
Nhlengeletano leyi yi languteriwile ku twanana eka makungu yo karhi ya nghingiriko wa ku hatlisisa nsimeko wa swiboho leswi nga kona eka tisekithara hinkwato ta ITEC, ku katsa na nxaviselano, vuvekisi na ku banga; swicelwa; eneji; vurimi, swihlahla na swa tinhlapfi; vutleketli; sayense, thekinoloji na ndhawu; switirhisiwa swa mati; na dyondzo na vululami.
2.3. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta rhangela vurhumiwa bya vaholobye na vakhumbheki vo ka va nga ri ya mfumo hi ti 19 Hukuri 2016 eka Nkombisonkulu wa Nhluvukiso wa Ntirhovutomi wa Vantshwa eRivaleni ra mitlangu ra Nkowankowa eka Masipala wa Muganga wa le Tzaneen, eLimpopo.
Nkombisonkulu wu ta nyika vuleteri bya ntirhovutomi na mahungu ya mikateko ya dyondzo ya le henhla na vuleteri eka vadyondzi lava va nga eka Titangha ta 10 ku ya eka 12, eka vantshwa lava pfumalaka mitirho, na le ka vantshwa lava tshikeke xikolo ku suka eswikolweni swa le henhla. Nkombisonkulu wa Nhluvukiso wa Ntirhovutomi wa Vantshwa i xiphemu xa ntirho wa mfumo ku yisa vantshwa emahlweni, ngopfungopfu ku nghenelela ka vona eka ikhonomi, leswaku va kota ku teka tindhawu ta vona emigangeni.
2.4. Endzhaku ka Mihlawulo ya Mfumo wa Miganga, ku hoxa xandla ka vaaki eka miganga ya mafumelo ku tshama ku ri ka nkoka ku kucetela vupulani bya masipala, hi ndlela leyi lulamisaka ku antswa swilaveko swa vaaka tiko.
Nawu wa Swivumbeko swa Masipala swa Mfumo wa Miganga, 1998, eka swin'wana swa swona wu lava timasipala ku hluvukisa tindlela to tihlanganisa na miganga na mihlangano ya miganga eku endleni ka mitirho ya tona na ku tirhisa matimba ya tona. Swivumbeko leswi swi tiveka ngopfu tanihi tikomiti ta tiwadi, na ku nyika ku hlanganisa ka nkoka exikarhi ka Vakhanselara va Tiwadi, miganga na masipala.
Eka tin'hweti leti taka tikomiti ta tiwadi ti ta hlawuriwa ku tirhela miganga ya tona naswona vaakatiko va fanele ku tinyiketela ku nghenelela eka mihlawulo leyi na ku tirha eka swivumbeko leswi.
Khabinete yi amukerile ku humelela na mihlawulo yo engetela ya tiwadi ta masipala yo rhula leyi veke kona sweswinyana eka swifundzankulu swa tsevu. MaAfrika-Dzonga nakambe ya kombisile ku tiboha ka vona eka ku amukela ka swa tipolotiki leswi ku nga vumbhoni bya ku kula ka xidemokirasi xa vumbiwa ra hina.
2.5. Ntirho wo tlangela Masagwadi ya Mitlangu ya SA ya 2016 wu ta va kona hi ti 27 Hukuri 2016 eSand du Plessis Theatre, Mangaung, Free State. Tindlela to vhotela Mutlangi wo Antswa wo Rhandziwa hi Vanhu wa Lembe na muringani wa vuhaxi bya Mitlangu ya SABC ti pfurile naswona ti ta pfala hi ti 27 Hukuri 2016 hi 21h00. Khabinete yi ndhundhuzela Valangiwa va Mutlangi wo Antswa wo Rhandziwa hi Vanhu wa Lembe.
3. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu ta Sweswi
3.1. Khumbho wa ku Cinca ka Maxelo wu le ku twiweni hi swiyimo swa maxelo yo tika hi ndlela ya ku na ka timpfula ko hambana, swiyimo swa dyandza, ku hisa ngopfu na ndhambhi ya xitshuketa. Ndhambhi ya xitshuketa eGauteng na Mpumalanga yi vangile ku lahleka ka vutomi, miganga leyi rhurhisiweke ngopfungopfu tindhawu ta mikhukhu na ku onha switirhisiwa swo fana na magondzo, mabuloho na nhundzu.
Khabinete yi hundzisela marito yo chavelela eka mindyangu na vanghana va lava lahlekeriweke hi vutomi eka ndhambhi na ku navela leswaku lava va vavisekeke va hola hi ku hatlisa. Miehleketo na swikhongelo swa rixaka swi le ka volava varhandziwa va vona va nga si kumekaka na sweswi. Mitlawa ya Mafambiselo ya Mhangu ya tiko yi tshama yi vambile ngoma etikweni hinkwaro, ngopfungopfu eka tindhawu laha ku languteriweke mpfula yo tala. Vanhu hinkwavo va fanele ku hlonipha na ku hlamula eka lemukiso wo rhanga wa maxelo yo biha swinene.
Phuresidente Jacob Zuma loyi a heleketiwile hi Holobyenkulu wa Gauteng David Makhura na Holobye wa Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu Des van Rooyen va kamberile ndhawu na ku endzela makaya lawa a ya hlaseriwile hi ndhambi endhawini ya mikhukhu ya Stjwetla ku longoloka na Nambu wa Jukskei. Phuresidente Zuma u lerisile ku nghenelela ka le xikarhi ka mifumo loku rhangeriweke hi Holobye van Rooyen ku lawula Nambu wa Jukskei na ku akela switina leswi bohiweke hi darata eribuweni ra wona ku hunguta khumbho wa ndhambhi ya xitshuketa eka miganga. Khabinete yi khensa ti-NGO leti kumekaka eMigangeni, Vakhanselara va Tiwadi na vatinyiketeri lava teke ku ta pfuna vaaki.
Hambiswiritano timpfula leti ta ha ku va kona a ti fanelangi ku yisa MaAfrika-Dzonga eka ku titwa ka mavunwa hi vusirheleri tanihileswi swiphemu swo hambanahambana swa tiko swa ha yaka emahlweni swi tokota swiyimo swa dyandza. Mfumo wu pfurile mati ku suka eDan'wini ra Sterkfontein ku ya eDan'wini ra Vaal tanihi ndlela ya nkarhi wo koma ku pfuna ku vevukisa xiyimo naswona wu endlile engetelo wa R212-miliyoni wu va kona eka xipfuno xa dyandza ku seketela varimi eka swifundzankulu leswi swi hlambanyiweke ku va tindhawu ta mhangu ya dyandza.
Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga ku twa khumbho lowu migingiriko ya vona yi wu endlaka eka mbango na ku endla hinkwaswo leswi va nga swi kotaka ku hlayisa mati.
3.2. Tiejensi to pima ta matiko hinkwawo Moody’s, Fitch and Standard and Poors eka mavhiki lawa taka va ta tivisa xiboho xa vona xa giredi ya mpimo wa vuvekisi bya tiko. Mfumo wu le ku tirheni na van’wamabindzu, vaakatiko na vatirhi ku cinca makungu ya tiko ku ya eka migingiriko ya ntiyiso leyi nga ta tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ri tshama ri ri tiko ra giredi ya vuvekisi.
Khabinete yi rhamba tisekithara hinkwato ku hlangana na mfumo ku fikelela swikongomelo swo sirhelela xiyimo xa vuvekisi bya tiko.
3.3. Ku humesiwa ka mivuyelo ya vukambatinkota ya 2015/16 hi Mukambelatinkota-Angarhelo, Kimi Makwetu ya tindzawulo ta swifundzankulu na ta rixaka na mabindzu ya swona swi tiyisisa nkoka wa ku endla swilo swa masungulo leswi landzelaka kahle na hi ku fanana: ku simeka makungu yo lulamisa mikayivelo eka vulawuri bya swa timali hi ku ya hi swiboho leswi se swi endliweke; ku nyika vurhangeri byo pfuna na ku landzelerisa ku humelela ka swikongomiso swa matirhelo; na ku xopaxopiwa na ku landzelerisiwa ka ku landzelela milawunkulu na manyikelo ya milawu eka timhaka ta swa timali.
Mivuyelo ya vukambatinkota ya leswi kamberiweke swa rixaka yi kombisile antswiso wo angarhela wa 8 phesente; 30 phesente ya leswi kamberiweke swi na xiyimo xa vukambatinkota lebyi baseke naswona 14 phesente a ku ri hambi leswi saleleke endzhaku, leswi ariweke kumbe leswi a swi ri na mavonelo yo ka wu nga ri kahle.
Mpimo wa swifundzankulu wu kombisile leswaku tindzawulo to tala ti na mikumo eka ku landzelela manyikelo ya milawunkulu na le ka nkoka wa swiviko swa matirhelo ya tona ya lembe na lembe.
Khabinete yi xiyaxiyile hi ku vilela mixungeto na mitlhontlho hilaha yi kombisiweke hakona eka mivuyelo ya vukambatinkota. Yi bohile mfumo ku lulamisa timhaka leti lavaka nyingiso wa xihatla leti langhiweke na ku tiyisa vulawuri bya swa timali ku yisa eka mivuyelo ya vukambatinkota yo antswa.
3.4. Khabinete yi amukerile varhumiwa va kwalomu ka 11 000 lava nga ku ngheneleleni eka nhlengeletano ya vu 19 ya AfricaCom leyi nga kona eKapa ku sukela hi ti 15 ku fikela hi ti 17 Hukuri 2016 ehansi ka nkongomelo wa “Ku seketela matimba ya ku cinca ya ndzhendzheleko wa xidijitali wa Afrika: inthanete tanihi njhini ya nhluvukiso wa ikhonomi na ku nyika vanhu matimba”. Nhlengeletano yi fambisiwile hi Holobye wa Vuhlanganisi bya swa tiqingho na Vukorhokeri bya swa Poso Dok. Siyabonga Cwele naswona ku vile na swivulavuri swo hundza 350.
AfricaCom yi hundzukile ndlela yo angarhela eku hluvukisiweni ka ikhonomi ya xidijitiali eAfrika eka nhluvukiso wa ikhonomi ya vanhu na ku nyika matimba hi ku seketela nongonoko wa Ajenda ya Afrika ya 2063. Nhlengeletano yi koka mahlo ya varhangeri va ICT, van'wamabindzu na vasungula swilo swintshwa ku suka eAfrika na vateki va swiboho ku suka eka matiko yo tlula 140. Nhlengeletano ya lembe leri yi kongomisile eka nhluvukiso wa swikili swa xidijitali, ku nyika vamanana matimba eka thekinoloji, thekinoloji yo tirhana na vutsoniwa na ku seketela African Tech Start-up Ecosystem. Leswi swi nyikile ndlela yo tiva swikongomelo swa NDP hi ku ya hi cinco wa xidijitali, nhluvukiso wa ikhonomi na ku nyika vanhu matimba.
3.5. Khabinete yi tsakile leswaku swichudeni swo tala eka swikolo swa dyondzo ya le henhla etikweni hinkwaro swi hlamurile kahle eka xikombelo xo hlayisa phurogireme ya dyondzo ya 2016. Swikolo swo hlaya se ya sungurile swikambelo swa wona swa ku hela ka lembe.
Hi khutaza swichudeni ku va swi tshama swi kongimisile eku hetiseni tidyondzo ta swona na ku pfumelela Khomixini ya ku Koteka ka Tihakelo ta mahala ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri ku hetisisa ntirho wa yona.
Ntirho lowu tekiweke hi ku tirhisa NEDLAC wa amukeriwa, laha Vutameri bya Mali ya tiko byi nyikeke swiringanyeto hilaha hi nga fikelelaka hakona dyondzo ya mahala eka swichudeni swa dyondzo ya le henhla. Xihlambanyo xi ta hetisisiwa eku heleni ka Hukuri 2016.
Xirhambo hi varhangeri va tikereke ta rixaka na varhangeri van'wana va ripfumelo eka switshuxo swa mitlhontlho eka dyondzo ya le henhla xi amukeriwa hi mandla mambirhi. Nseketelo wa vona eku lamuleni, swikhongelo na matshalatshala ya ku rhula, swin'we na xikombelo xa vona xa lembedyondzo ra 2016 ku va ri hela hi ku humelela xa amukeriwa.
3.6. Khabinete yi amukela xiboho xa Khoto ya Vumbiwa eka Sisiteme ya Mahungu ya Swifambo ya Rixaka ya Xielekitironiki (eNATIS) leyi sweswi yi nga ta lawuriwa hi mfumo.
3.7. Hi tlhela hi tekela enhlokweni Xiboho xa Khoto ya Vumbiwa xa leswaku xikombelo hi Terry Crawford-Browne, ku va khomixini ya twanano wa ku xaviwa ka matlhari yi vekiwa etlhelo, a ku nga ri ka ntsakelo wa vululami. Khomixini ya Vulavisisi ya Seriti leyi lavisiseke ntwanano wa mabiliyoninyingi ya tirhandi wa 1999 yi kumile leswaku ku hava vumbhoni bya leswaku tikontiraka tihi na tihi ti thyakisiwile hi vumbhoni bya manyala, vuxisi kumbe ku homboloka, xiviko lexi xi humesiwile hi Phuresidente Jacob Zuma hi Dzivamisoko 2016.
3.8. Khabinete yi vilerisiwa hi nhlohlotelo wa mikwetlembetano ya tixaka na madzolonga hi vanhu va ndhuma leswi tekaka nkoka wa ntshuxeko wa hina lowu hi wu lweleke ngopfu. MaAfrika-Dzonga ya fanele ku sola mikucetelo yo onha yo fana na ku xanisiwa ka xihlawulambala ka Rethabile Mlotshwa leswi endleriweke ku vavisa MaAfrika-Dzonga kuloni naswona a swi engeteri eka Ubuntu bya rixaka ra hina. Hi fanele ku tlhela hi ya emahlweni hi hlonipha nawu na ku alana na swirhambo leswi nga riki enawini swo tshama hi nkanu eka misava leyi nga emigangeni ya hina.
3.9. Khabinete yi hlonipha ku tshika ntirho ka Tat. Brian Molefe tanihi Mulawurinkulu wa Ntlawa wa Eskom na ku n'wi navelela swa kahle eka migingiriko ya vumundzuku bya yena. Tat. Molefe u tlangile xiphemu xa nkoka eku hluvukisiweni ka kungu ro hundzuluxa ya Eskom leyi sweswi yi nga ku sunguleni ku tswala mihandzu. Khabinete yi na ku tshembha leswaku u suyile ntlawa wa huvonkulu lowu nga ta ya emahlweni ku phakela vurhumiwa bya Eskom na nsimeko wa pulani yo hundzuluxa.
3.10. Khabinete yi twile mikumbetelo eka filimi ya Al Jazeera ya Holobye wa Vunhlori, Tat. David Mahlobo, na ku lemuka leswaku Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga byi le ku lavisiseni ka mikumbetelo.
3.11. Khabinete yi kombisile leswaku mfumo wu rhange emahlweni eka ku lwa na vugevenga bya swa mbango, leswi swi katsa ntirho lowu endliweke eka vukorhokeri bya vunhlori tanihi xiphemu xa matshalatshala ya mfumo ku hunguta vugevenga byo lulamisiwa bya matiko hinkwawo na ku tiyisisa leswaku vululami bya humelela eka valavo va khumbhekaka eka mitlawa.
Khabinete yi hoyozele lava landzelaka:
3.12. Holobye wa Timali, Pravin Gordhan loyi a tivisiweke eka Masagwadi ya tikhamphani ta 100 ta le Henhla eka Sunday Times 2016 hi varhangeri va Afrika-Dzonga eka vumaki. Swikhenso leswi hi muganga wa bindzu swi kombisa leswaku hi swin'we eka leswi, na leswaku swin'we hi na ku navela ku cinca Afrika-Dzonga ku ya eka ndhawu yo antswa. Matshalatshala yo hlanganela ya mfumo, bindzu, mitirho na vaakatiko ya le ku fambeni ku ya eka ndlela ya le henhla yo fikelerisa Xivono xa 2030 xa NDP.
3.13. Francois Groepe loyi a thoriweke nakambe tanihi Xandla xa Gavhenara wa Banginkulu ya Afrika-Dzonga, hi Phuresidente Jacob Zuma, ku ringana nkarhi wa malembe ya ntlhanu ku sukela hi ti1 Sunguti 2017.
3.14. Mutumbuluxi wa nhlangano wa Gift of the Givers Imtiaz Sooliman, loyi a nyikiweke Sagwadi ra Muaka tiko wa Matiko hinkwawo hi feme ya switsundzuxo ya matiko hinkwawo Henley & Partners. Leswi swi kombisa leswaku vaakatiko va Afrika-Dzonga va hahisa mujeko wu ya ehenhla hi ku nyika hi tintswalo eka vanhu lava va lavaka ku pfuniwa.
3.15. Muswekinkulu Martin Kobald, musweki wa vuswikoti eAfrika-Dzonga, loyi a hlawuriweke tanihi xandla xa phuresidente wa World Association of Chefs Societies.
3.16. Hotela yo Hlayisa mbango ya Afrika, Hotela ya Verde yi kumeka eXitichini xa swihahampfhuka xa Matiko hinkwawo xa Kapa yi vhoteriwile muhluri wa matiko hinkwawo eka ntlawa wa Vutshamo bya Xidoroba hi nkarhi wa vu 15 wa lembe na lembe wa Masagwadi ya Vupfhumba bya Nkarhi wo leha bya Matiko hinkwawo ya Skål, lawa ya veke kona eMonaco.
3.17. Nghwazi ya rugby ya tihafu ta timinete ta Nkombo Seabelo Senatla, loyi a tivisiweke tanihi Mutlangi wa Lembe wa World Rugby Men's Sevens eka vunghwazi bya yena hi 2016. Fulaya ya Afrika-Dzonga yi phasile tithirayi ta 66 eka mitlangu ya 10 ya tisirisi ta 2015-16 - ta vumbirhi ku suka ehenhla eka matimu ya malembe ya 17 ya tisirisi, leswi i nyanyulo eka vatlangi va rugby lavatsongo. Leswi ku tlhela ku va ravumbirhi hi ku landzelelana laha Afrika-Dzonga ri kumeke sagwadi.
3.18. Muhluri wa mendlele ya nsuku wa Afrika-Dzonga Wayde van Niekerk loyi a tivisiweke tanihi mutlangi wa waxinuna eka Mitlangu ya Tiolimpiki hi Association of National Olympic Committee’s Awards lawa a ya khomeriwile eDoha.
3.19. Brad Binder loyi a hetiseke pfhumba ra yena ro hlula eka Moto3 hi ku hlula eka ku hela ka nguva eka ndlela yo rheyisa eValencia eSpain.
3.20. Khabinete yi hoyozerile tiProteas eka ku hlula ka vona Australia eka Test series xikan'we na le ka Bafana Bafana eka ku hlula ka vona Senegal eka ntlangu wo phikizanela ku fikelela Khapu ya Misava. Khabinete yi navelela Springboks ku humelela eka ntlangu wa vona na Italy naswona yi tshembha leswaku ku hluriwa hi England swi tirha ntsena tanihi ku tiyisa xipanu.
Khabinete yi khensa MaAfrika-Dzonga hinkwawo lawa na sweswi va hlanganeke ku seketela swipanu swa rixaka swa hina hi ku langutisa mitlangu yo hambanahambana na ku ambala mihlovo ya mujeko wa hina kumbe xikipa xa xipanu xa vona xa ntsakelo. A hi yeni emahlweni hi angarhela na ku kombisa ku tinyungubyisa ka rixaka ra hina loko swipano swa hina swi hahisa mujeko wa tiko ra hina.
3.21. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku hoyozeriseni ka Donald John Trump loyi a hlawuriweke tanihi Phuresidente ya vu 45 ya United States of America (USA) naswona yi tshembha leswaku ku tihlanganisa loku taka exikarhi ka Afrika-Dzonga na USA ku ta va ka mbuyelo eka matiko ha vumbirhi.
4. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku va kona endzhaku ka ku kambela ntiyiso wa tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
4.1. Ndzawulo ya Vatirhi:
a) Man. MSB Matebesi tanihi Xandla xa Mulawurinkulu: Vukorhokeri bya Bindzu, na
b) Tat. TS Maruping tanihi Xandla xa Mulawurinkulu: Nkwama wa Ndzindzakhombo wa Vupfumalantirho.
4.2. Man. CL Duma tanihi Xandla xa Mulawurinkulu: Vukorhokeri bya Bindzu eka Ndzawulo ya Vupfhumba.
4.3. Tat. H Ratshisusu tanihi Xandla xa Khomixinara wa Mphikizano.
4.4. Tat. Enver Daniels tanihi Xandla xa Mutshamaxitulu wa Komiti ya Mphikizano.
4.5. Prof. H Cheadle tanihi xirho xa nkarhinyana xa Komiti ya Mphikizano.
Vuxokoxoko:
Donald Liphoko
Tihlanganise na: 082 901 0766
