1. Ku humelerisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
1.1. Khabinete yi endlile xikambelo xa Mbuyelo wa ku Humelela ka Kotara ya Vunharhu ku sukela hi Nhlangula ku fikela hi N’wendzamhala 2015. Mbuyelo wu komba leswaku ku na ku humelela ko nyawula eka ku simekiwa ka tiphurogireme ta mfumo leti khumbhaka swinene ku antswisa vutomi by a Maafrika-Dzonga.
Swiviko swa ku Humelela swa ku Humelela swi nyika vumbhoni by a leswaku mfumo wu le ku fikeleleni ka swikongomelo swa wona leswi Rimba ra Makungu ya Theme ya le Xikarhi ku sukela hi 2014 - 2019. Swi hi tshuneta ekusuhi ka Xivono xa 2030, tanihilaha swikombisiweke hakona eka Kungu ra Nhluvukiso wa Tiko (NDP), leri lavaka ku Lwisana na vusweti, ku pfumaleka ka mitirho na ku pfumaleka ka ku ringana.
Khabinete yi tekerile enhlokweni ku humelela loku endliweke ka ku fikelela swikongomelo swa nkoka na mbuyelo.Khabinete yi lemukile leswaku loko ku humelela loko nyawula ku endliwile ku fikelela swikongomelo hikuya hi swikombo, ka ha ri na tindhawu leti ta ha lavaka ku nghenelela loku hlanganelaka hi mfumo.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Khabinete yi rhumerile marito yo khensa eka MaAfrika-Dzonga hinkwavo lava nga angula eka xirhambo xa ku ya titsarisela eka Khomixini ya Hlawulo yo Tiyimelayoxe ya Afrika-Dzonga ku va va titsarisela, ku kambela xiyimo xa ku titsarisela ka vona na ku cinca xiyimo xa ku titsarisela ka vona ka vuxokoxoko eka nongonoko wa kuvhota emaheleni ya vhiki hi ti 5 na 6 ta Nyenyankulu 2016. Ku fika kwalomu ka 3 wa mamiliyoni ya vaaki va endzerile tindhawu to hlawulela eka tona etikweni hinkwaro naswona 444 552 wa vatitsariseri vantshwa (78.65) va na malembe ya le hansi ka 30, leswi kombaka leswaku MaAfrika-Dzonga va tiyimiserile ku nghenelela eka ku aka xidemokirasi.
Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga ku tirhisa timfanelo ta xidemokirasi ku ti tsarisela na ku hlohlotela lava nga tsarisa eka nkarhi lowu nga hundza ku tiyisisa vuxokoxoko bya ku titsarisela tanihilaha swilo swo hambahambana switisile ku cinca eka nxaxamelo wa ku vhota.
2.2. Siku ra ku titsarisela ro hetelela i ti 9 na 10 Dzivamisoko 2016 lava switichi sow vhota swi nga tlhela swipfula nakambe ku sukela hi 8:00 ku fikela hi 17:00. Lowu ku ta va nkateko wo hetelela ska vavhoti ku titsarisela na ku tisa vuxokoxoko byo engetela eswitichini swo vhota. Hambiswiritano, ku ti tsarisela swi ya emahlweni etihofisini ta IEC hi nkarhi wa ntirho ku sukela hi Musumbhunuko ku fikela hi wa Vantlhanu, ku fikela loko nxaxamelo wa vavhoti wa Nhlawulo wa Masipala wa 2016 wu pfala hi siku ra nhlawulo ri nga vikiwa.
Khabinete yi alana na madzolonga eka tindhawu tin’wana laha ti nga va kona hinkarhi wa mahelo ya vhiki ra ku titsarisela na ku tlhela va vula nakambe leswaku ku hava MuAfrika-Dzonga un’wana a faneleke ku alela un’wana ku endla mfanelo yakwe ya xidemokirasi ya ku tsarisa ku vhota. Khabinete yi tlhela yi kombela lava endlakatano ku tshika ku endla manyala yalawo eka lava khumbhekaka va fanele va vika eka tiejensi to sindzisa ku landzelela nawu. Khabinete yi kombela tiejensi to sindzisa ku landzelela nawu ku teka marhengu yo tika eka lava nga landzeleriki nawu.
2.3. Phuresidente Jacob Zuma u ta endzela Port Elizabeth hi ti 8 ta Dzivamisoko 2016 ku kambela ku humelela loku nga endliwa eka ku hluvukisa miako ya magondzo ya le lwandle tanihi pfhumba ta tiko ra ku hluvukisa ikhonomi. Ikhonomi ya Lwandle hi yin’wana ya tindlela tinharhu ta ku pfula vuswikoti bya ikhonomi ya tiko ya Operation Phakisa, leyi nga na vuswikoti bya ku humesa R177 wa mabiliyoni eka switirhisiwa leswu humaka kwala tikweni na ku tumbuluxa mitirho yo ringana miliyoni yin’we ya mitirho.
2.4. Khabinete yi amukela ku humelela loku nga va kona eka Riendzo ra Tiko hi Phuresidente Zuma eka Federali Rhiphabuliki ya Nigeria ku sukela hi ti 8 ku fika hi ti 9 Nyenyankulu 2016, leri nga antswisa vuxaka bya xipolitiki bya matiko havumbirhi, ikhonomi na vuxaka bya vaaki. Rin’wana ra magoza ra vuendzi a ku ri ku tlakusa xiyimo xa Varhumiwa bya Matiko havumbirhi eka xiyimo xa varhangeri va matiko, lexi rhangisaka nhluvukiso wa ikhonomi eka matiko mambirhi.
Khabinete yi amukela ku pfuriwa ka ikhonomi ya Nigeria eka tikhaphani ta Afrika-Dzonga eka tisekithara to hambana to fana na vuinjiniyara, vuhlanganisi bya tiqingho, vumaki, vuhahisa swiahahampfhuka, vuendzi, tibangi, vuhungasi, miako, mabindzi ya swiambalo, oyili na ku vukorhokeri bya ku ceriwa ka gese. Khabinete yi langutela ku engeteleka ka nhlayo ya vuvekisi bya Nigeria eAfrika-Dzonga loku nga ta seketela mabindzu ya matiko ha vumbirhi
Mbuyelo wa minjhekanjhekisano eka tiikhonomi letikulu havumbirhi laha ka tikokulu ra Afrika swi ta nhlanganisa tiikhonomi ta miganga, ku kota ku engetela ku va na timakete leti fanaka na ku tlakusa makungu lawa ya nga kona ya ku kula ka ikhonomi na mitirho eAfrika. Leswi swikomba leswaku Afrika-Dzonga ri tshama ri ri tiko leri ni mphikizano wa ku va tiko leri rhurhelaka vavekisi handle ka ikhonomi leyi karhatekeke ya misava, leswi nga ta endla leswaku swivandla swa mitirho na nhluvukiso wa swikili eAfrika-Dzonga.
2.5. Khabinete yi leuke leswaku Afrika-Dzonga ri tava ri ri karhi ri nghenelela eka Khomixini ya Xiyimo xa Vamanana (CSW60) ya Nhlangano wa Matiko ya Misava ya Ntshamo wa vu 60 leyi nga ta khomeriwa eNew York, USA ku sukela hi ti14 ku fika hi ti 24 ta Nyenyankulu 2016 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku Nyika matimba eka vamanana na ku hlanganisa na Nhluvuko lowu tiyiselaka”. Ntshamo lowu wu khomiwa hi lembe ra nkoka eAfrika-Dzonga loko hi ri karhi hi tlangela magoza manharhu, lawa ya katsaka 20 wa malembe ya Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ra 1996, 40 wa malembe ya ku Mikitsikitsi ya Vantshwa ya le Soweto na 60 wa malembe ya machi wa vamanana wa 1956.
Afrika-Dzonga ri endlile xiviko eka UN CSW60 naswona leswi swi hi nyika nkarhi wa ku tipima eka ku humelela ku sukela loko ku sungurile xidemokirasi. I swa nkoka ku lemuka leswaku ku sukela loko hi ri ka nkarhi wa xidemokirasi eAfrika-Dzonga, eka swin’wana swa kona, ri nghenelerile ekaeka Khonifarense ya Matiko ya Misava ya Vamanana ya Vumune hi 1995, na ku sayisa Ntwanano wa Beijing na Xivandla xa Migingiriko hi lembe lero.
Hi ku xaxamelana na ntwanano wa E/RES/2013/18 wa Nhlangano wa Matiko ya Misavawa Ikhonomi na Khansele ya Vaaki, Afrika-Dzonga ri tinyiketerile ku ya emahlweni na ku simeka Ntwanano wa Beijing na Xivandla xa Migingiriko, leri ku nga kungu ra ku tiyisa vamanana vamanana na ku ya emahlweni.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa ku Cinca Miako ya Masipala wa 2016: Mfumo wa Muganga ePalamende. Ku cinciwa ku leku endliweni eka Mfumo wa Muganga: Nawu wa Xivumbeko xa Masipala, 1998 (Nawu 117 wa 1998), lowu nga endliwa loko mfumo wa muganga wo sungula wu nga si va kona hi 2 N’wendzamhala 2000.
Ku cinciwa swi ta antswisa mafambiselo ya mihlawulo ya mfumo wa muganga na eka ku cinciwa kun’wana, wu lava ku:
a) ku cinca maendlelo ya masipala wa Xiyenge xa A;
b) ku susa ku vuriwa mufambisinkulu wa muganga;
c) ku veka erivaleni siku ra ku sungula ntirho wa mukhanselara:
d) ku teka xiboho xa leswaku Phuresidente u fanele ku veka siku ra hlawulo wa masipala;
e) ku pfumelela ku engeteleriwa ku boxa mbuyelo wa nhlawulo;
f) ku boha mufambisinkulu wa masipala ku byela IEC hi swivandla leswi nga kona eka;
g) ku teka xiboho xa leswaku Xirho xa Vufambisi xa Xifundzankulu ku vula na ku veka siku ra hlawulo wa muganga;
h) ku veka erivaleni swilaveko swa nhlayo leyi lavekaka ya nhlangano wa khansele;
i) ku veka erivaleni swilaveko swa ku vhotela mukhanselara hi nkarhi wa nhlangano wa khansele;
j) ku engetela ku vambana ka nhlayo ya vavhoti eka wadi yihi na yihi eka nhlengeletano ya khansele.
k) ku engetela ku hambana eka nhlayo ya vavhoti eka wadi hi nkarhi wa ku nyiketa switulu swo hlaya swa masipala wa muganga.
4. Mitlangu leyi taka
4.1. Phuresidente Zuma – tanihi xandla xa mutshamaxitulu na Phuresidente François Hollande eka Khomixini ya Xiyimo xa le Henhla xa Rihanyo ra Mitirho na ku Kula ka Ikhonomi - u ta nghenelela ku vekiwa ximfumo eLyon, France hi Ravunharhu, 23 Nyenyankulu 2016.Khomixini yi langutane na swilaveko swa vatirhi hi rihanyo lava nga swi thwasela eka matiko lawa ya nga ni muholo wa le hansi na wa le xikarhi. Kungu leri ra Nhlangano wa Matiko ya Misava ri languteriwa ku engetela vusirheleri bya rihanyo emisaveni hinwayo na ku tlakusa ku kula ka ikhonomi loku hlanganelaka, leswi hoxaka xandla eka ku simekiwa ka Ajenda ya 2030 ya Nhluvuko lowu Tiyiselekaka.
4.2. Phuresidente Zuma u ta Endzela Tiko ra Saudi Arabia hi riendzo ra Tiko ku sukela hi ti 27 ku fikela hi ti 28 ta Nyenyankulu 2016, leri nga ta tiyisisa vuxaka bya matiko havumbirhi.
4.3. Phuresidente u ta nghenelela Samiti ya Vumune ya Vusirheleri eWashington, USA ku sukela hi ti 31 Nyenyakulu ku fika hi ti 1 Mudyaxihi 2016. Samiti yi ta kanela hi ku cinca ka makhombo ya vuthororisi na ku kombisa makungu lawa ya faneleke ku tekiwa hi matiko ya misava ku hunguta switirhisiwa leswi taleke ureniyamu, hlayisa swilo leswi nga ekhombyeni, lwisana na vungungumerisi bya nyutliliya, ku kambela na ku kavanyeta vutherorisi bya Nyutliliya.
4.4. Phuresidente Zuma u ta rhangela Siku ro tlangela Timfanelo ta Ximunhu eMoses Mabhida eKwazulu-Natal hi Musumbhunuku, 21 Nyenyankulu 2016 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “ Afrika-Dzonga leri nga hlangana ku lwisana na xihlawuhlawu.” Tanihilaha swivuriweke eka Mbulavulo wa Phuresidente na Rixaka wa 2016, Siku ra Timfanelo ta Ximunhu ra lembe leri ri ta va masungulo ya phurogireme ya theme yo leha ya ku aka vaakatiko lava pfumalaka xihlawuhlawu hikuya hi mbala. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku khomana xi swandla eku lwisaneni na xihlawuhlawu na ku alelana na xihlawuhlawu hikuya hi mbala - ku nga va emakaya, vaaki, tihlengeletano ta vaaki, mitirhweni na le ka vuhaxinyingi bya vaaki. Hi fanele hi tirha swin’we ku fikelela xidemokirasi lexi pfumalaka xihlawuhlawu, xi nga yi hi rimbewu.
4.5. Swirho swa Vurhangeri swi ta hlangana na MaAfrika-Dzonga hikwako laha va nga kona hi Vhiki leri Langutaneke na Imbizo ya Rixaka ku sukela hi ti 4 ku fika hi ti 10 ta Dzivamisoko 2016, ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Hinkwerhu hi yisa Afrika-Dzonga Emahlweni: Kurisa Afrika-Dzonga”. Vhiki leri ri kotlana na Vhiki ra ku Endzela Vaaki ra Palamende na ku tlangela N’hweti ya Ntshuxeko.
Khabinete yi hlohlotela MaAfrika-Dzonga ku nghenela hi ku hetiseka eka migingiriko leyi na ku tihlanganisa na varhangeri va tipolitiki. Vhiki leri Kongomaneke na Imbizo ri ta kombisa hi ku simekiwa ka Makungu ya Kaye lawa ya nga ya ku ndlandlamuxa ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho leyi lavekaka. Yi ta tlhela yi kombisa ku humelela ka ku vuyelerisa kungu ra mfumo wa muganga - hi maendlelo ya ku vuyelela eku endleni ka swa nkoka.
Vhiki leri ri ta kotlana na ntsariso wo hetelela hi vhiki leri ra Hlawulo wa ka Masipala wa 2016, leswi tlhelaka swi hi nyika xivandlanene xa varhangeri ku rhamba na ku nhlanganisa MaAfrika-Dzonga eka ku dyondzisa vaaki hi ku vhota eka ku tsarisa na ku tiyisisa vuxokoxoko bya vona.
4.6. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta pfula Samiti ya Vumbirhi ya Nhluvukiso wa Vatirhi leyi nga ta khomeriwa eSanthara ya Gallagher Estate eMidrand, ku sukela hi ti 29 ku fikela hi ti 30 Nyenyankulu ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Tirhisano eka swikili, Xirhambo xa ku Hoxa Xandla”. Samiti yi ta hlanganisa lava khumbhekaka ku suka eka tisekithara ta tidyondzo ta le henhla ku pfuneta eka Nhluvuko na ku aka vuxaka ku tumbuluxa vanhu lava lulameleke ku tirha ku suka eka tidyondzo ta le henhla.
4.7. Vhiki ra Mati ra 2016 ri ta va kona ku sukela hi ti 14 ku fika ti 22 ta Nyenyankulu ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: Mati eka vanhu, mati hi vanhu”. Vhiki leri ri ta kombisa hilaha mati ku ngamfanelo ya ximunhu hi ku tisa ku lemukisa hi khombo ra vanhu lava pfumalaka mati lawa ya nwekaka lawa ya nga tenga.
Ndzawulo ya Mati na Nkululo ya ha ya emahlweni na ku sisa sisiteme ya xibakitani nakona sweswi yi susile kwalomu ka 78.8% ya sisiteme ya swibakitani eka miako leyi nga enawini eAfrika-Dzonga. Swifundzankulu swa nkombo switirhile kahle eka ku susa swibakitani hi 90%. Swifundzakulu leswi nga susa swibakitani hi ku hetiseka laha ku tshamaka vanhu ximfumo i Kwazulu-Natal, N’walungu-Vupeladyambu, Mpumalanga na Gauteng. Kapa-Vupeladyambu ri fikelele 99.8%. Ku sukela ka thagete ya 26 120Kapa-N’walungu, Kapa-Vuxa, N’walungu-Vupeladyambu na Free State sweswi 11 650 sweswi yi hetisiwile ku fika namutlha.
Loko pfula leyi nga ga ku na yi tisile ku wisa, ku khumbheka hi dyandza swi ya emahlweni swi twala eka tindzhawu tin’wana laha tikweni. MaAfrika-Dzonga va fanele va ya emahlwenina ku tirhisa mati hi vukheta na ku simeka tindlela to hlayisa mati.
Khabinete yi amukela ku humelela loku nga endliwa eka phurogireme ya nyimpi yo lwisana na ku pfuta ehansi ka nhlokomhaka leyi nge “thosi rin’wana na rin’wana i ra nkoka”. Xikongomelo xa phurogireme i ku thola, ku letela na ku rhumela 15 000 wa vantshwa lava nga pasa matoriki na N3 ku va va tipulambara, vatirhi hi mavoko na tiejente ta mati.
5. Timhaka ta nkoka embangwini
5.1. Khabinete yi kombela va kombisa ku vilela ku endla hi matimba hinkwawo ku nga endli leswi nga pfumeleriwiki na ku landzelela nawu na Vumbiwa. Ku hlasela nhundzu na ku onha miako swi hundzile swipimelo swa ku kombisa ku vilela naswona i mitirho ya manyala leyi nga hambuka.Tiejensi ta ku sindzisisa ku landzelela nawu hi ku khoma lava onhaka nhundzu ya tiyunivhesiti, mihlangano yin’wana ya swikolo swa le henhla, vaaki hi nkarhi wa ku kombisa ku vilela.
5.2. Holobye wa Timali u nyikile xiviko xa tendzo leti a nga tiendla eUS na UK eka lava khumbhekaka vo hambana, ku katsa varhangeri va mabindzu. Khabinete yi tinyiketerile ku tiyisisa leswaku tiko ri tirho hi vun’we ku vona leswaku a hi yisiwi ehansi.
Riendzo ri nyika mfumo xivandlanene xa ku avelaba migingiriko yo hlaya leyi nga simekiwa ku tirhana na mintlhotlho. Leswi swi katsa swiendloswa ku hatlisisiwa nhlanganelo wa ku kula, tindlela ta ku hatlisisa ku khuvanganisa timali ta tiko, ku hlatlisisa ku simekiwa ka Tiphurogireme ta Vuvekisi eka Miako ya R870 wa mabiliyoni na ku humelela eka ku tisa switshuxo eka timhaka ta eneji, ku katsa na eneji leyi tirhisiwaka ya ku vuyelela.
Khabinete yi rhamba tisekithara hinkwato ku kombisa tiphurogireme leti vuyerisaka na ku nghenelela loku nga endliwa ku sirhelela ikhonomi. I swa nkoka leswaku tisekithara ku tiyisisa leswaku ikhonomi ya tiko yi na matimba. Eka mhaka leyi, Khabinete yi lerisile Komiti ya Nhlanganelo ya Vaholobye eka Vuvekisi ku hatlisisa swiboho hinkwaswo swa nkoka swa ikhonomi. Khabinete yi tlhela yi vula leswakuku tiyisela ka ikhonomi ya Afrika-Dzonga yi akiwile ehenhla ka tipholisi leti nga na risima na leti tiyeke.
5.3. Khabinete yi tekerile enhlokweni nandzu lowu nga vikiwa hi Chamber of Mines mayelana na Ntwanano wa Migodi ku va wu langutiwa hi huvo ku ri wu tekiwi wu landzelerile vumbiwa na ku va wu nga ri nchumu. Khabinete yi tlhela yi tlhela yi vula nakambe leswaku mialwu ya Ntwanano wa Migodi xikongomelo xa yona i ku cinca tifeme ta migodi na ku cinca leswi xiyimo a xi ri xiswona hi nkarhi wa xihlawuhlawu loku nga tsandzekisa ku ringana leswaku tifeme ti xaxamela na ku cinca loku nga kona eAfrika-Dzonga eka ku cinca hinkwako ka vaaki, xipolitiki na ikhonomi.Ku tlakusiwa ka vaaki naswona i swa nkoka ku tiyisisa leswaku nhluvuko wa migodi a swi si yi endzhaku vaaki lava nga fanela.
5.4. Khabinete yi rhamba vatirhisi va magondzo, ngopfu ngopfu lava endzaka hi mikarhi ya ku wisa, ku endla xiave xa vona xa vutihlamuleri eka vuhlayiseki bya vona na bya van’waba vatirhisi va magondzo. Ku herisa ku lova ka vanhu emangondzweni i xirhngana xa tiko. Vachyeri va fanele ku va na vukheta, va landzelela milawu ya le magondzweni, va nga nwi va chayela, va landzelela mpimo wa rivilo na ku tiyisisa leswaku swipandzamananga swi lulamerile ku va emagondzweni.
5.5. Khabinete yi bela mandla eka vahluri eka Masagwati ya Timfanelo ta Vatsoniwa va Tiko leti nga ta khomiwa hi ti 11 ta Nyenyankulu 2016. Masagwati lawa ya tekela enhlokweni vanhu lava nga tsoniwa na valweri va timfanelo ta vatsoniwa lava tirheke kahle hi 2015.
5.6. Khabinete yi bela mandla eka vahluri eka Masagwati ya Matirhelo ya Xiyimo xa le Henhla ya Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) ya Vunharhu, lawa ya xiximaka matirhelo ya xyimo xa le henhla eka swirho swa SAPS, lava tirhaka hi mikarhi na swirho swa foramu ya maphorisa ya vaaki.
5.7. Khabinete yi bela mandla ska vatsari ha vumbirhi Mandla Dube na Leon Otto va Pambili eka filimi ya Kalushi: Xitori xa Solomon Mahlangu. MaAfrika-Dzonga vahlohloteriwa ku vukela filimi leyi ya xipolitiki hi ku cinca ka jana ra malembe ya 19 ku suka eMamelodi, evuxeni by a Pitori, ku fikela look a va Nhenha ya ku Lwela Ntshuxeko. Khabinete yi tlhele yi tiyisisa leswaku Mfumo hi ku tirhisana na ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki na Vutshila na Ndhavuko wu ta ya emahlweni na ku seketela vumaki bya vutshila eka ku tlangela ku rungula hi xitori xa Afrika-Dzonga.
5.8. Khabinete yi bela mandla eka mulwela vululami by a vaaki Tatana Michael Lapsley eka ku kuma sagwati ra matiko ya misava ra 2016 ra Kurhula ka Vaaki eka xiyenge xa “Ku Rhula ka Misava na ku Rivalelana - Mutisa kurhula loyi a tivekaka Misava Hinkwayo’.
5.9. Khabinete yi bela mandla Pieter du Preez ku va a langhiwile ku va Mutlangu wa Lembe wa Matiko ya Misava, endzhaku ka matirhelo yakwe lawo hlawuleka hi 2015.
5.10. Khabinete yi bela mandla eka Wayde van Niekerk loyi ku va wanuna wo sungula eka matimu ku tsutsuma tirheyisi tinharhu: ku tsutsuma 100m hi tisekende ta le hansi ka 10, 200m hi tisekende ta le hansi ka 20 na 400m hi tisekende ta le hansi ka 400, tanihilaha switiyisisiweke hi Nhlangano wa Matiko ya Misava wa Matsambu.
6. Ku thoriwa
6.1. A ku na ku thoriwa loku nga tivisiwa eka nhlengeletano ya Khabinete.
Swivutiso: Manana Phumla Williams (Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela)
Selulafoni: 083 501 0139
