1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Khabinete yi seketela swiboho leswi endliweke eka Mpimanyeto wa Rixaka wa 2017 ku tlakusa cinco wa ikhonomi wo hetiseka na ku tshuneta MaAfrika-Dzonga yo tala eka ikhonomi ku ya eka ku kula ko katsa hinkwavo. Eka hinkwaswo mpimanyeto wu amukela leswaku ku kula handle ka cinco ku ta tiyisisa ntsena tiphetheni ta nkandzingano wa khale.
Ku hangalasa nakambe hi ku seketela dyondzo, vukorhokeri bya rihanyo na mitirho ya masipala eka tindhawu ta le makaya ku tshama ku ri xikongomelonkulu xa tiphurogireme ta ku tirhisa ka hina. Ku lulamisa nkumo ku ya emahlweni ku antswisa ku pfuna ka ku tirhisa ka mani na mani na ku pfulela mikateko ya ku nghenelela ka mabindzu lamatsongo.
Miavelo ya mpimanyeto yi seketela ku kula ka ikhonomi na nhluvukiso: R3.9 wa tibiliyoni ta mabindzunyingi lamatsongo, ya le xikarhi na lamatsongo swinene na mabindzu; R4.2 wa tibiliyoni ta switirhisiwa swa vumakelo eka tizoni ta ikhonomi yo hlawuleka na tindhawu ta nhluvukiso wa swa vumaki; R1.9 wa tibiliyoni ta ku simekiwa ka tindlela ta vuhlanganisi, R3.9 wa tibiliyoni ta Huvo ya swa Sayense na Mbalango wa Vumakelo, engetelo wa R494 wa timilitoni ta ntlakuso wa vupfhumba, engetelo wa R266 wa timiliyoni ku seketela sekithara ya vurimi bya swiharhi swa le matini na ku fikelela swikongomelo swa Ikhonomi ya le Malwandle ya Operation Phakisa, na ku tirhisa mali eka vurimi, nhluvukiso wa makaya na mpfuxeto wa misava ku fika eka kwalomu ka R30 wa tibiliyoni hi 2019/20.
Mpimanyeto wu tirha ntirho wa nkoka eka cinco hi ku tlakusa ku hangalasa nakambe na ku kongomisa switirhisiwa leswi kalaka ku ya eka vuvekisi byo hatlisisa eka vathoriwa na nhundzu ya bindzu.
1.2. Hi ku tekeriwa enhlokweni xilaveko xa hina xo vekisa eka vumundzuku bya vantshwa, mpimanyeto wu tiyisisa leswaku swichudeni leswi kalaka timali swi nga fikelela dyondzo ya le henhla. Xikimi xa Mpfuno wa swa Timali xa Swichudeni swa Rixaka (NSFAS) xi nyikile nkwama eka ku tlula 300 000 wa swichudeni swintshwa na leswi vuyelaka ku dyondza etiyunivhesiti na le tikholichi ta Xithekiniki na Vuleteri bya Ntirhodyondzo (TVET) etikweni hinkwaro hi 2017. Nkwama wu langutela ku engetela ku ya emahlweni swichudeni swa 100 000 lembe leri. R15 wa tibiliyoni leyi averiweke NSFAS hi mfumo yi ta pfuna eku hunguteni ka ndzhwalo wa swa timali lowu swichudeni leswi pfumalaka swa timali na swichudeni leswi nga fikeleliki ku hakela swi hlanganaka na wona.
1.3. Hi ku landza ku humelela ka ku simekiwa ka Operation Phakisa eka tisekithara to fana na Ikhonomi ya Malwandle, Rihanyo na Dyondzo ya le Hansi, Phuresidente Jacob Zuma u simekile Operation Phakisa ya Vurimi, Mpfuxeto wa Misava na Nhluvukiso wa Makaya hi ti 24 Nyenyenyana 2017. Operation Phakisa yi vumbiwile ku suka eka maendlelo ya Malaysia’s Big Fast Results leyi Malaysia yi yi tirhiseke hi ku humelela ku fikelela cinco wa ikhonomi wo hatlisa; na ku va yi amukeriwile hi ku humelela eka swipimelo swa Afrika-Dzonga, sweswi yi endla xiphemu xa Nsimeko wa Kungu ra Timhaka ta Kaye wa hina switirhisiwa.
Operation Phakisa ya Vurimi, Mpfuxeto wa Misava na Nhluvukiso wa Makaya yi lava ku fikelela ku kula ko katsa hinkwaswo, hilaha swi tsariweke hakona eka xivono xa NDP naswona yi kongomisa eku hoxeni xandla eku tlhontlheni ku kula ka ikhonomi, eku khutazeni ku tumbuluxiwa ka mitirho, na le ku cinceni ka mafambisielo ya nkoka wa swa vurimi. Yi ya emahlweni yo lava ku tiyisisa mfikelelo wa ndzingano eka misava, haswimbirhi ku yisa eka nhluvukiso wa ikhonomi na cinco wa swiyimo swa mapurasi.
Phurogireme yi ta xopaxopa maendlelo yo seketela muhumelerisi lama ya nga kona na ku hluvukisa maendlelo ya timali lama kongomisiweke eku hatlisiseni ka mpfuxeto wa misava, loko ku langutiwile xilaveko xa xihatla xa ku va mfumo wu endla nhluvuko eka vusirhelelo bya swakudya. Ku ya emahlweni, phurogireme yi lava ku lulamisa swipimelo eku tiyisiseni mfikelelo wa ndzingano eka misava, haswimbirhi ku yisa eka nhluvukiso wa ikhonomi na cinco wa swiyimo swa mapurasi. Leswi swi katsa mpfuxeto wa misava, nhluvukiso wa makaya, vatirhi, tindzhoho, swifuwo, vubyala swimilana na nseketelo wa muhumelerisi.
1.4. Hi 2016, ku tlula 10 wa timiliyoni ta ku fika ka vapfhumba ti tsarisiwile eAfrika-Dzonga, ntlakuko wa 13 wa tiphesente ku suka hi 2015. Bindzu ra vupfhumba ra hina leri humelelaka i vumbhoni bya ntirhisano exikarhi ka mfumo, nhlangano wa vatirhi na bindzu lowu rhangeriweke hi Ndzawulo ya Vupfhumba swin'we na Vupfhumba bya Afrika-Dzonga ku pfula mivuyelo ya ikhonomi yo helela ya tinhundzu ta vupfhumba bya hina. Hi rhamba vatirhisani va mabindzu hinkwavo ku ya emahlweni va hluvukisa na ku tlakusa vupfhumba leswaku byi ta vuyerisa miganga ya laha kaya hi mitirho na nhluvukiso wa switirhisiwa.
1.5. Tanihi xiphemu xa xikongomiso xa Mfumo ku pfulela vuswikoti bya tiSMME na mabindzunyingi ya le malokixi, Afrika-Dzonga ri ta rhurhela Nhlengeletano ya Vubindzunyingi bya Matiko hinkwawo exikarhi ka ti 13 na ti 16 Nyenyankulu 2017 eJoni. Nhlengeletano i nhlengeletano ya vutivinyingi ku sungula tinhenha leti koka mahlo ya varhumiwa va 4 000 ku suka eka ku tlula matiko ya 150. Varhangeri va miehleketo, van'wamabindzu, vavekisi, vavalangi na vaendli va tipholisi lava veke xiphemu xa nhlangano wa matiko hinkwawo lava yisaka emahlweni vubindzu tanihi ndlela yo aka tiikhonomi na ku antswisa nhlayiso wa vanhu, va ta nghenela.
Lowu i nkarhi wo sungula laha nhlengeletano yi nga ta khomeriwa eAfrika na ku nyika nkateko eka Afrika-Dzonga na tikonkulu hinkwaro ku hlohlotela moya wa rona wa vubindzu.
1.6. Afrika-Dzonga ri tsundzukile ku sungula ka N'hweti ya Timfanelo ta Ximunhu hi ti1 Nyenyankulu 2017 ehansi ka nkongomelo: “Lembe ra OR Tambo: Vun'we eka Nghingiriko eku yiseni Emahlweni Timfanelo ta Ximunhu” ku tlakusa lemukiso na ku tlakusa nhlonipho wa tifanelo ta ximunhu ta masungulo.
N'hweti ya Timfanelo ta Ximunhu yi ta tlangeriwa etikweni hinkwaro ku yisa eka mitlangelo ya rixaka hi Siku ra Timfanelo ta Ximunhu hi ti 21 Nyenyankulu 2017 eGinsberg, King William’s Town eKapa-Vuxa.
Hi siku ra kona, Phuresidente Jacob Zuma u ta nyiketa ximfumo ndhawu ya sirha ra xitsundzuxo ya Steve Bantu Biko eka ndyangu wa ka Biko. Lexi i xiphemu xa ku tlangela na ku tlakusa vun'we hi ku fambisana na xivono xa OR Tambo.
1.7. Khabinete yi tlhele yi tekela enhlokweni mbuyelo wa vulavisisi bya Khomixini ya Mphikizano eka ku kumbetela mitwanano ya vucincanisi na matiko mambe naswona yi yimele mahetelelo ya nongonoko wa migingiriko ya Komiti ya Mphikizano, ku katsa na mikumo na xiboho xa yona eka nkhirho lowu faneleke.
1.8. Tanihiloko hi tlangela N'hweti ya Mati ya Rixaka hi Nyenyankulu 2017 ehansi ka nkongomelo: “Timfanelo ta Ximunhu ta Mati na Mbhasiso”, MaAfrika-Dzonga hinkwawo ya tsundzuxiwa ku hlayisa mati ku tiyisisa mphakelo wa nkarhi lowu taka wa nkarhi wo leha.
Khabinete yi hlamuseriwile hi ndzinganyeto wa Nhlangano wa Matiko wa swa Dyondzo ya Sayense na Nhlangano wa swa Mfuwo(UNESCO) ku rhurhela Siku ra Mati ra Misava eAfrika-Dzonga hi ti 22 Nyenyankulu 2017 ehansi ka nkongomelo: “Tlangisa Mati xitirhisiwa lexi nga si tirhisiwaka”.
Phuresidente Jacob Zuma loyi a nga xirho xa Phanele ya Levhele ya le Henhla ya Nhlangano wa Matiko eka Kungu ra Nghingiriko ra Mati u ta pfula nkhuvo, hi ku simeka Xiviko xa Nhluvukiso wa Mati xa Misava hinkwayo xa 2017 eka ku tlangisa mati na migingiriko leyi yelanaka.
1.9. Khabinete yi amukela nhluvuko lowu endliweke eka ku hangalasa swakudya swa swiharhi ku seketela varimi eka tindhawu ta tiko leti khumbhiweke hi dyandza. Matshalatshala i xiphemu xa R212 wa timiliyoni to seketela, lawa mfumo wu endleke ya kumeka hi 2016/17 ku pfuna varimi lava khumbekeke etikweni hinkwaro.
Swifundzhankulu swi tlhele swi endla R198 wa timiliyoni yi kumeka hi ku tirhisa nkwama wo avelana wa ndzingano, naswona mikwama ku suka eka phurogireme ya Nsivelo na Hunguto wa Nxungeto wa Mhangu yi tirhisiwile ku cela tiboro na ku endla xisivelandzilo.
1.10. Ku kota ku pfuna eka ku tikeriwa hi mayelana na ku kumeka ka mati eKapa-Vupela-dyambu, ku fanele ku sunguriwa ku ringeta ku nyika nhlayiseko wukulu hi ndlela ya engetelo wun'wana wa swihlovo swa mphakelo leswi faneleke ku va swi rindzile loko ko tshuka ku ve na nkayivelo wa mati eka nguva leyi.
Ku yisa emahlweni vulawuri bya matirhiselo ya mati, Ndzawulo ya Mati na Mbhasiso yi tivisile sekithara ya swa vurimi hi 10% ya engetelo wa ku sivela mati. Ku sivela mati ku ta tshama ku ri kona ku fikela loko madamu ya tala ku fika eka 85% wa vundzeni bya wona.
1.11. Tanihiloko tiko ri amukela timpfula leti a tilaveka ngopfu leti nga ta pfuna eku vevukiseleni tiko ku suka eka switandzhaku swa dyandza, madamu na milambu swi le ku kombiseni swikombiso swa ku tlakuka ka vutalo. Ku tshuka ku ve na ndhambhi ya xitshuketa ku tshama ku ri ehenhla. Hi kombela miganga ku tshama yi veke tihlo eka ndhambhi ya xitshuketa leyi nga vangaka ku lahleka ka vutomi, ku onhaka ka nhundzu na switirhisiwa. Mfumo na vayimeri va wona va le ku landzeleriseni hi nkhinkhi xiyimo naswona va lulamerile ku tirha loko swi fanerile.
1.12. Phuresidente Jacob Zuma u ta nyika mbulavulo wa yena wa lembe na lembe eka Yindlu ya Rixaka ya Varhangeri va Xintu hi ti3 Nyenyankulu 2017.
Leswi humaka eka Mbulavulo, Phurogireme ya Nghingiriko yi ta hluvukisiwa na ku simekiwa hi Yindlu na Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya. Ku pfuriwa ka ximfumo ka yindlu ku ta tlhela ku tlangela malembe ya 20 ku sukela loko yi sunguriwile.
1.13. Phuresidente Jacob Zuma u ta rhangela vurhumiwa bya Mfumo wa Afrika-Dzonga ku ya eka Samiti yo ka yi nga Tolovelekangi ya SADC hi ti 18 Nyenyankulu 2017, eka Vuhosi bya le Swaziland. SADC yi ya emahlweni ku tirha tanihi xifambisi xa masungulo xa pholisi ya matiko mambe ya Afrika-Dzonga ku fikelela nhluvukiso na nhlanganiso wa miganga eka muganga ya hina.
Swi languteriwile leswaku Samiti yi ta kanerisana hi timhaka leti eka tin’wana ka tona, xiyimo xa ku rhula na vusirheleri eka muganga, ku ri na xikongomiso xo karhi eka mihluvukiso eka Vuhosi bya Lesotho na Democratic Republic of Congo na ku simekiwa ka Kungu ra swa Maqhinga ra Xikombiso xa Muganga leri Pfuxetiweke.
Afrika-Dzonga tanihi Mutshamaxitulu loyi a lendzelaka wa SADC ri kunguhateriwile ku rhurhela Samiti yo ka yi nga Tolovelekangi ya SADC leyi landzelaka hi Mhawuri 2017.
1.14. Hi ti 8 Nyenyankulu Phuresidente Jacob Zuma u ta sungula Riendzo ra Ximfumo ku ya Indonesia. Matiko havumbirhi, Afrika-Dzonga na Indonesia hi yan'wana ya tiikhonomi letikulu swinene eka miganga ta wona, naswona ya katekisiwile hi switirhisiwa swa ntumbuluko na swa lwandle.
1.15. Leswi swi ta landzeriwa hi Samiti ya Varhangeri va Indian Ocean RIM Association (IORA) ku suka hi ti 6 ku fika hi ti 7 Nyenyankulu 2017, leyi nga ta tlhela yi tlangela nkhuvo wo heta rin'wana lembe ra vu 20 ra IORA. Eka Samiti, Phuresidente Widodo u ta hundzisela vutshamaxitulu bya IORA eka Afrika-Dzonga.
Matiko havumbirhi, Afrika-Dzonga na Indonesia hi wona swirho leswi sunguleke IORA, leyi nga na 21 wa matiko ya le ribuweni ra Lwandle ra Indiya. Afrika-Dzonga ri tirhile tanihi Xandla xa Mutshamaxitulu ku suka hi 2015 ku fikela eku sunguleni ka 2017 naswona ri ta tirha tanihi Mutshamaxitulu ku suka hi 2017 ku fika hi 2019.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka mpfapfarhuto wa Pholisi ya Mafambiselo ya Mati ya Migodi ku va vaaki va nyika miehleketo ya vona. Mafambiselo ya Mati ya Migodi, ku katsa na Mphomiso wa Esidi ya Migodi, ku tshama ka ha ri ntlhontlho lowukulu wa swa mbango.
Pholisi yi nyika swivangelo swo tshuka yi vekile nhlangano nandzu wa switandzhaku swo ka swi nga ri kahle na ku onha eka Mphomiso wa Esidi ya Migodi swa mayelana na nthyakiso na/kumbe mikhumbo yo ka yi nga ri kahle, yihi kumbe yihi leyi nga fambelanaka na swona. Pholisi yi tlhela yi lava ku ringanyeta tindlela ta leswaku tindlu ta migodi ti fanele ku langutisa ku fambisa ku antswa mati ya tona.
2.2. Khabinete yi hlamuseriwile hi xiviko xa nhluvuko xa Komiti ya Vaholobye xa ku simeka ku Pfuxa hi vuntshwa ka Miganga ya le Migodini leyi Sweleke ya mikumo leyi faneleke ku suka eka riendzo ra Dyondzo ra Vuringanisi bya Tifeme ta Migodi ya le ya ti 24 ku fika ti 28 Mhawuri 2015.
Riendzodyondzo a ri tekiwile ehansi ka Vuhleri bya Xihatla bya Pholisi na Tisisiteme ta Malawulelo leti Fambisaka Sekithara ya Migodi leyi pimanisika pholisi na marimba ya manyikelo ya milawu leyi fambisaka sekithara ya migodi xikan'we na mitolovelo ya tikhamphani ta migodi eAustralia, Chile, Afrika-Dzonga na le Zambia.
Nhluvukisonkulu wu katsa vutirhisano exikarhi ka mfumo na tikhamphani ta migodi eku nyikeni tindlu ta kahle na swipimelo swo hanya eka vatirhi va le migodini na swirho swa vaaki; Nxopaxopo wa mbhasiso wa mati eka tikhamphani ta migodi wu le ku endliweni ku hlela ku tshuka ku ve na vutirhisani bya switirhisiwa. Nhluvukiso wa makungu ya cinco wa ndhawu ya tilokixi ta migodi se yi hetisisiwile ya timasipala ta ntlhanu. Tiphurojeke ta nhluvukiso wa ikhonomi yo hatlisisa ta karhi ku simekiwa eka tindhawu to rhumela vatirhi, ku ri na ntshikelelo eka ku tlakusa sekithara ya vurimi eka miganga ya migodi; na ku hatlisisa ku tlakuka ka mfikelelo eka mahlelelo ya swa vutshunguri eka khale ka vatirhi va le migodini, swirho swa vaaki na vatirhi va le migodini va sweswi.
Khabinete yi pasisile Ndzawulo ya Mitirho na Switirhisiwa swa Swicelwa ku dyondza maendlelo yo fambisa migodi ya le Australia yo hambana ku pfuna vatirhi va le migodini va vahlampfa va Afrika-Dzonga lava tekaka nkarhi wo leha ku ya emakaya.
Khabinete yi tlhele yi pfumelela Ndzawulo ya Rihanyo ku tirhisana na Ndzawulo ya Switirhisiwa swa Swicelwa na vatirhisani van'wana eku nyikeni ka vukorhokeri bya nseketelo eka khale ka vatirhi va le migodini eku tirhaneni na mavabyi ya le ntirhweni, hi xikongomelo xo hunguta na ku sivela mitlhontlho ya rihanyo ra le ntirhweni ra mayelana na migodi.
Xikombelo xi endliwile eka Ndzawulo ya Vutshamo bya Vanhu ku hatlisisa nsimeko wa tiphurojeke ta vutshami bya vanhu leti hlanganisiweke hi ku tirhisana na tikhamphani ta migodi.
2.3. Khabinete yi pasisile kungu ro antswisa hi ku ya hi mikumo na swibumabumelo swa nkambelo wa nkatsakanyo wa loko ku ri leswaku ku nyikiwa ka tindlu ta mpfuno wa mfumo ku lulamisile vusweti bya nhundzu eka mindyangu na timasipala ta laha kaya.
Ku tlula 3 wa timiliyoni ta tindlu se ti nyikiwile hi ku tirhisa phurogireme ya tindlu ya mfumo. Tindlu ta 2.8 wa timiliyoni ti nyikiwile hi ku tirhisa mpfuno wa nhundzu lowu nyikaka munhu vun'winyi bya yindlu leyi tiyimeleke yi ri yoxe eka mindyangu leyi holaka ehansi ka R3500 hi n'hweti. Vumbhoni byi tiyisisa tindlu tanihi xiphemu xa nkoka xa phakeji ya muholo ya vanhu na nsirhelelo wa mindyangu.
2.4. Khabinete yi pasisile xiviko eka ku simekiwa ka Nkambelo wa Nsimeko wa Phurogireme ya Basari ya Funza Lushaka xikan'we na Mafambiselo ya Nhlamulo na Antswiso ku suka eka Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo. Leswi a ku ri xiphemu xa Kungu ra Nkambelo wa Rixaka wa 2014/15.
Khabinete yi pasisile leswaku Ndzawulo ya Dyondzo ya le Hansi yi nga tshiki Phurogireme leyi tumbuluxiweke hi 2007 ku tlakusa mphakelo wa vadyondzisi va vuswikoti lava nga na vutivi bya tidyondzo ta xirhangana. Ndzawulo yi ta tlhela yi tekela enhlokweni ndlandlamuxo na engetelelo wa Phurogireme.
Vumbhoni bya ntokoto byi kombisa leswaku kungu ra Phurogireme ri fanerile hi ku ya hi swa tipolotiki ta byona, ikhonomi na mbango wa laha vanhu va kurisiweke kona. Byi tlhela byi va byi fanerile swinene hi ku ya hi mbango wo tika wa laha byi simekiwaka kona. Phurogireme yi simekile ku antswisiwa ko yisa emahlweni eka qhinga ra rona, ku katsa na ku sunguriwa ka sisiteme ya ku thola ku suka eka xifundza hi 2012. Yi endlile mpfuneto wa nkoka eka ku tlakuka ku kulu eka ntsariso wa dyondzo yo sungula ya mudyondzisi
2.5. Khabinete yi hlamuseriwile hi Rimba ra Xikombo xa Vutsoniwa naswona yi pasisile Xikombo xa Nkandzingano wa Vutsoniwa. Khabinete yi tlhela yi seketela ku ava hi swiphemu ka mfumo hinkwawo ka tisete ta datha hinkwato hi ku ya hi rimbewu, vutsoniwa na vukhale.
Xikombo xa Nkandzingano wa Vutsoniwa i xitirho xa nkoka xa ku landzelerisa nkandzingano exikarhi ka vanhu lava hanyaka na vutsoniwa na vanhu lava nga hava vutsoniwa, na ku nyika qhinga ra le henhla ro kambela hi ku hatlisa eka mpimo wa vangwa ra nkandzingano. Leswi swi pfuna eku kongomiseni ku nghenelela ka mfumo swinene eka hinkwaswo.
Endlelo ro ava hi swiphemu ri ta kotisa mfumo ku hlamula hi nkarhi eka mitokoto ya ku hlangana loku nga sirhelelekangi. Malulamiselelo na maantswiselo ya Pholisi ya vona venyi, ku nga ka ku nga hunguti mikandzingano leyi, handle ka mpimo wa vuswikoti na ku fana ka vangwa ra nkandzingano.
2.6. Khabinete yi pasisile Pholisi ya Vativi va Vukorhokeri bya Vanhu, 2016. Mbuyelo wo katsa hinkwaswo i mphakelo wa ku hlamula hi ku hatlisa na nkoka wa nhluvukiso wa vukorhokeri bya vanhu, hi ku tirhisa nawu wa maendlelo wa vativi va vukorhokeri bya vanhu. Leswi swi vumba rimba ro kotisa leri nga ta kurisa vuxokoxoko bya ndzawulo ya vuthori bya sekithara ya nhluvukiso wa vanhu, leswaku ku ta antswisiwa vukorhokeri bya nhlayiso na nsirhelelo lebyi nyikiwaka mitlawa leyi nga sirhelelekangiki.
Ku na xilaveko ntlawa xo hambana xa vativi va vukorhokeri bya vanhu ku katsa na vativi va nhluvukiso wa muganga, vahlayisi, na vativi va Nhluvukiso wa Vuhlangi wa Masungulo; ku hlamula eka ku lulamisa manyikelo ya milawu, swilaveko leswi cincaka swa miganga, na swipimelo swa ikhonomi ya vanhu eka sekithara ya vukorhokeri bya nhlayiso wa vanhu.
2.7. Khabinete yi pasisile Xileriso eka ku Tiyimisela ka Mitlawa yin'wana ya Vatirhi lava Thoriweke lava Laviwaka ku Paluxa Tihakelo tin'wana ta swa Timali ta vona, leswi nga ta simekiwa ku sukela hi ti1 Dzivamisoko 2017.
Mixungeto eka mafumelo lamanene ku suka eka nkwetlembetano wa swiyimo swa ntsakelo a yi langutani na vatirhi va swivandla swa le henhla ntsena. Sisiteme ya eDisclosure yi le ku langutiweni ku kotisa mitlawa yin'wana ya vatirhi ku paluxa tihakelo tin'wana ta swa timali hi ku nghena eka netiweke naswona phurosese yo tiyisisa yi ta endliwa eka levhele ya ndzawulo.
2.8. Khabinete yi pasisile Xiviko xa Tiko xo Landzelerisa lexi Tsariweke xa Xiphemu xa3 xa Afrika-Dzonga mayelana na ku simekiwa ka nhlngeletano ya OECD eka ku Lwa na Vusivanomu na Vaofisiri va Mani na mani va Vahlampfa eka Mixavelano ya Bindzu ra Matiko hinkwawo (Ntwanano wo Lwa na Vusiva-nomu).
Xiviko xi hlamusela matshalatshala ya vutirhisani ya mfumo ku kuma, lavisisa na ku tengisa timhaka ta vusivanomu ta vahlampfa. Ntwanano lowu wu kongomisa eka ku tirhisiwa ka nawu wa le makaya ku yirisa vusivanomu bya vaofisiri va vahlampfa. Wu tirha eka vusivanomu lebyi tirhaka na lebyi nga tirhiki, kambe a wu katsi vusivanomu lebyi nga bya laha kaya lebyi baseke na vusivanomu laha muamukeri wo kongoma kumbe wo ka a nga kongomi wa mbuyelo ku nga riki muofisiri wa mani na mani.
Xiphemu xa1 xi kongomisile eka ku kuma switirho swa nawu na tindlela leti matiko ya tiamukeleke ku lwa na vusivanomu bya vahlampfa. Xiphemu xa2 xi kongomisile eka xikombelo na ku pfuna ka switirho na tindlela teto. Xiphemu xa3 xi lavile ku kuma khumbho wa ku va tiko ri amukela Nhlengeletano. Xiphemu xa 4, lexi sunguleke hi 2016, xi le ku kongomiseni eka timhaka tin'wana ta ntlawankulu leti yelanaka na matshalatshala yo sindzisa nawu na ku cinca eka manyikelo ya milawu ya laha kaya kumbe rimba ra nhlangano wa Mavandla.
2.9. Khabinete yi pasisile makungu lama ringanyetiweke ya vekiweke eka Mhaka ya Bindzu ku veka kahle Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya. Ndzawulo yi fanele ku vekiwa kahle eka sisiteme ya vusirheleri bya mfumo leswaku yi hoxa xandla eka vusirheleri bya rixaka naswona yi kota ku sirhelela vanhu, tisisiteme na datha ya yona.
Leswi swi ta kotisa ndzawulo ku phakela vurhumiwa bya yona byo hetiseka tanihi mukotisi wa nkoka wa nhluvukiso wa ikhonomi yo katsa hinkwavo, vusirheleri bya rixaka, mphakelo wa vukorhokeri lowu pfunaka na vulawuri bya vuswikoti.
2.10. Khabinete yi pasisile leswaku Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga byi humesa xiviko xa tinhlayohlayo ta vugevenga ta rixaka xa kotara ya vunharhu ya 2016/17. Tanihilaha swi nga hakona eka xiviko xa vugevenga xa lembe na lembe, xiviko lexi xi ta angarhela swihumelelo swa vugevenga bya swifundzankulu na bya rixaka. Tinhlayohlayo ta vugevenga ti tumbuluxiwile ku suka eka datha ya vugevenga leyi tsarisiweke eka levhele ya xitichi.
Ku humesiwa ka kotara ku ta kotisa mfumo ku landzelerisa swikongomisokulu, ngopfungopfu hunguto wa vugevenga byo tika lebyi vikiweke, hilaha swi vekiweke hakona eka Rimba ra swa Maqhinga ra Theme ya le Xikarhi naswona xi nga tirhisiwa tanihi lemukiso wo rhanga ku tiyisisa mitirho yo sivela vugevenga na maqhinga ya mfumo.
2.11. Khabinete yi hlamuseriwile hi kungu ra Holobye wa Maphorisa ku hlambanya ndzivalelano hi ku ya hi Nawu wa Vulawuri bya Swibamu, 2000 (Nawu wa Nomboro 60 wa 2000), eka nkarhi wa tin'hweti ta tsevu ku tlakusa ku nghenelela ka muganga, naswona wu ta sungula hi ti1 Dzivamisoko 2017 na ku hela hi ti 30 Ndzati 2017.
Ndzivalelano wu ta hunguta ku hangalasiwa ka swibamu leswi kumiweke swi nga ri enawini leswi swi nga ta vanga ku hunguteka ka vugevenga laha xigevenga xi tivekaka eka muxanisiwa.
Ndzivalelano wu ta kongomisa eka vinyi va swibamu na/kumbe swibuluki leswi landzelaka eAfrika-Dzonga:
a) Vanhu lava nga na swibamu na/kumbe swibuluki leswi nga riki enawini leswi hangalaka, ku katsa na lava va khumbhekeke eka migingiriko ya vugevenga byin'we kumbe ku tlula; na
b) Vanhu lava kumeke ndzhaka ya swibamu na/kumbe swibuluki na ku tsandzeka ku landzelela swihlawulekiso swa Nawu wa Vulawuri bya Swibamu.
2.12. Khabinete yi pasisile Qhingha ro Lwa na Vugevenga bya ntlawa ku lulamisa vugevenga bya ntlawa eka ku vonakala ka byona hinkwako hi ndlela ya endlelo ra mfumo hinkwawo. Leswi swi fambisana na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ku tiyisisa leswaku vanhu lava hanyaka eAfrika-Dzonga va titwa va hlayisekile emakaya, eswikolweni na le mitirhweni, na ku tiphina hi vutomi bya miganga handle ko chava. Leswi swi tlhela swi tekela enhlokweni leswaku vugevenga na madzolonga a hi ntsena mhaka ya vusirheleri, kambe swi na timintsu to enta eka ikhonomi na vanhu na switandzhaku.
2.13. Khabinete yi pasisile ndzhendzheleko wa vu3 wa Afrika-Dzonga wa xiviko xa tiko xa Nxopaxopo wa Nkarhi na nkarhi wa Misava hinkwayo, ku nyikiwa ku va xi ta xopaxopiwa hi Ntlawa wo Tirha wa Nxopaxopo wa Nkarhi na nkarhi wa Misava hinkwayo, eka Huvo ya Timfanelo ta Ximunhu ya Nhlangano wa Matiko (UN) hi Mudyaxihi 2017.
Xiviko xi kombisa hi nhluvuko lowu endliweke hi Afrika-Dzonga eku fikeleleni timfanelo ta ximunhu na mitshuxeko wa nkoka lowu nga eka Vumbiwa.
Nxopaxopo wa Nkarhi na nkarhi wa Misava hinkwayo i phurosese ya muxaka wa yona yi ri yoxe leyi khumbhaka nxopaxopo wa tirhekhodo ta timfanelo ta ximunhu ta 193 wa Matiko ya Swirho swa UN hinkwaswo kan'we eka malembe ya mune yan'wana na yan'wana. Wu nyika nkateko eka Matiko hinkwawo ku tivisa migiriko leyi ya wa endleke ku antswisa swiyimo swa timfanelo ta ximunhu ematikweni ya vona na ku hlula mitlhontlho ku va ku ta tiphiniwa hi timfanelo ta ximunhu. Wu tlhela wu katsa ku avelana mitolovelo yo antswa ya timfanelo ta ximunhu emisaveni hinkwayo.
2.14. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Xiviko xa Tiko xo humelela endzhaku ka malembe ya Mune xo sungula eka Nhlengeletano ya 2005 ya Nsirhelelo na Ntlakuso wa ku Titwa ka Mfuwo ko Hambanahambana, eka UNESCO.
Nhlengeletano yi tekela enhlokweni leswaku tinhundzu na vukorhokeri bya mfuwo swi fambisa vutitivisi, mitolovelo na nhlamuselo. Mfuwo wu na vuswikoti byo va wun'wana wa vanghenisa xandla vo tiya swinene eka ikhonomi, eka ntirhisano wa vaaki na le ku hunguteni vusweti.
Swikombiso swo humelela i ku amukeriwa ka maqhinga yo twananisa ya mune: Qhinga ra Ikhonomi yo Humelela ya Mzansi; Qhinga ra Ntirhisano wa Vaaki; Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka na Qhinga ra Ku kula ka Ndlela Yintshwa; na vuyimeri bya Ndzawulo ya Mfuwo na Ndhavuko lebyi tumbuluxiweke hi ku hetiseka na Tibodo. Afrika-Dzonga ri tlhele ri endla nhluvuko wa nkoka eku tekeleni enhlokweni nkoka wa tindzimi ta laha tikweni eka pholisi na nawu.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa Afrika-Dzonga wa Mavandla ya Rihanyo ya Mani na mani ya Rixaka ku va ya andlariwa ePalamende. Wu nyika ku tumbuluxiwa ka Mavandla ya Rihanyo ya Mani na mani ya Rixaka ya Afrika-Dzonga (NAPHISA), mitirho, matimba na timfanelo ta wona.
NAPHISA yi kongomisa ku fikelerisa vuvabyi lebyi hlanganisiweke na ku tirhisana na ndzavisiso wa ku vaviseka, mbalango, vuhleri na nkambelo wa vukorhokeri na ku nghenelela loku kongomisiweke eka swiphiqo swikulu swa rihanyo ra mani na mani leswi khumbhaka vanhu eAfrika-Dzonga. Leswi swi ta tlakusa vutshila byo landzelerisa mavabyi yo ka ya nga tluleli, na yo tlulela na ku vaviseka, leswi nga ta pfuna ku kuma hi ku hatlisa, ku sivela, na ku hlamula eka swiyimo leswi. Eku heteleleni leswi swi ta hoxa xandla eka vulawuri bya mavabyi na hunguto wa vuvabyi na mafu.
NAPHISA ku ta va xitirhisiwa xa rixaka lexi tirhelaka ntsakelo wa rihanyo ra mani na mani naswona xi endleriwe ku nyika sisiteme ya nsirhelelo wa rihanyo lowu kongomisaka eka mfikelelo, ndzingano, vuswikoti na nkoka.
3.2. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa Antswiso wa Vukorhokeri bya Vuhlahluvela sayense bya Rihanyo ra Rixaka lowu nga andlariwa ePalamende. Leswi swi antswisa Nawu wa Vukorhokeri bya Vuhlahluvela sayense bya Rihanyo ra Rixaka (Nawu wa Nomboro 37 wa 2000).
Miantswiso leyi ringanyetiweke yi lava ku antswisa mafumelo, vutihlamuleri, na timali ku kota ku yisa emahlweni ka Vukorhokeri bya Vuhlahluvela sayense bya Rihanyo ra Rixaka. Leswi swi ta kotisa vukorhokeri bya rixaka ku nyika mfembo wa vukorhokeri bya vuhlahluvela sayense bya rihanyo wa nkoka wa mali na hi vuswikoti swinene, leswaku ku tlakusiwa nkoka wa nhlayiso wa vutshunguri lebyi nyikiwaka vavabyi hi ku tirhisa mafambiselo ya vutshunuri lebyi faneleke na ya vukheta.
3.3. Khabinete yi pasisile leswaku Nawumbisi wa Antswiso wa Vadyuhari, 2016 wu kandziyisiwa ku kuma miehleketo ya vaaki. Nawumbisi wu antswisa Nawu wa Vadyuhari 13 wa 2006. Miantswiso yi vula swo karhi eka nsirhelelo na tindlela to landzelela leti nga ta hoxaka xandla eku nyikeni mbango wo hlayiseka na ku sirheleleka eka vadyuhari.
Milawumbisi yi kongomisa ku tiyisisa tindlela ta nandzeleriso na nkambelo eka vukorhokeri bya vadyuhari hi ku veka tindlela to pfuna ku sindzisa nawu eka lava nga landzeleliki leswi katsaka ku nghenisa mixupulo. Leswi swi ta tiyisisa leswaku vadyuhari va na mfikelelo eka vukorhokeri bya nkoka byo fana na vanhu, rihanyo, bya le migangeni, na nhlayiso wa ndhawu yo tshama kona.
3.4. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Nawumbisi wa Antswiso wa ku Tlakusa Nkwama, 2016 ku kuma miehleketo ya vaaki. Ku yisa emahlweni, Khabinete yi pasisile ku herisiwa ka mikwama leyi nga kona na mahlanganiselo ya tinhundzu ta vona na swikweleti ku ya eka Nkwama wun'we. Nawumbisi wu antswisa Nawu wa ku Tlakusiwa ka Nkwama, 1978 lowu hundzeriweke.
Nawumbisi wu vevukisa tihlamulo eka timhangu na ku pfumelela ku vekiwa ka hunguto wa nxungeto na maqhinga ya swa nhluvukiso hi ku tirhisa mahlanganiselo ya mikwama leyi nga kona ku katsa na tinhundzu ta vona na swikweleti ku ya eka Nkwama wo Wisisa na Nhluvukiso wa Vanhu wa Rixaka wun'we. Ku tlakusa nkwama ka vuswikoti bya Nawu ku ta vuyiseriwa naswona nkwama a wu nga ta kota ntsena ku angula loko mphalalo wa vanhu wu laveka, kambe wu ta angula ku hunguta mixungeto na ku hluvukisa miganga.
3.5. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Antswiso wa Milawu ya Mafambiselo ya swa Mbango ya Rixaka, 2016 ePalamende. Miantswiso leyi ya Nawu wa swa Mbango wa Rixa, 1998 (Nawu wa Nomboro 107 wa 1998) xikan'we na nhlayo ya Milawu ya Mafambiselo ya swa Mbango yo Karhi.
Leswi swi ta tiyisa: mafambiselo ya mbango lawa ya hlanganisiweke; sisiteme yin'we ya mafambiselo ya mbango; tindlela ta ku sindzisa nawu na ku landzelela; swimilana na swiharhi swo hambanahambana na nhlayiso; mafambiselo ya nkoka wa moya; mafambiselo ya thyaka; na mafambiselo ya le ribuweni lawa ya hlanganisiwe.
3.6. Khabinete yi pasisile Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Xinawana xa Vun'winyi bya Misava ya swa Vurimi, 2017 wu kandziyisiwa ku kuma miehleketo ya vaaki. Mpfuxeto wa Misava wu fanerile ku pfula vuswikoti bya sekithara yo cincacinca, yo kula na ku tumbuluxa mitirho ya sekithara ya swa vurimi.
Eka swin'wana swa swona, Nawumbisi wu nyika mbuyelo eka ku tumbuluxiwa ka Khomixini ya Misava leyi nga ta tiyisisa malawulelo ya mbango ya le rivaleni na yo pfuna swinene eka ku endliwa na ku tirhisiwa ka mahungu lawa ya faneleke ya pholisi eka vun'winyi na ku tirhisiwa ka misava ya swa vurimi.
Leswi swi ta antswisa vuswikoti bya mfumo ku landzelerisa na ku kambela ku landzelela ka wona xileriso xa vumbiwa ku tiyisisa vun'winyi bya misava na ku lulamisa loku yelanaka, hi xikongomelo xo teka magoza yo lulamisa mivuyelo ya xihlawulambala xa khale.
Leswi swi hoxa xandla eka xivono xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka xa ku pfuxa hi vuntshwa tindhawu ta le makaya, ku kula ka ikhonomi loku katsa hinkwavo na hunguto wa vusweti leswi tlhelaka swi tshembhela eku tumbuluxiweni ka mfikelelo wo tala wa ndzingano eka misava na vusirheleri bya vun'winyi bya misava eka MaAfrika-Dzonga hinkwawo.
3.7. Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa Vativi va swa Nhundzu, 2016 eka Gazete ya Mfumo ku kuma miehleketo ya vaaki. Nawumbisi wu herisa Nawu wa Timhaka ta Tikhamphani to Xavisa tindlu, 1976 (Nawu wa Nomboro 112 wa 1976).
Nawumbisi wu hlamula eka ku cinca ka swipimelo swa makete na ku cincacinca, na ku tikarhatela ku tumbuluxa mbango lowu kotisaka ku tlakusa nghingiriko wa ikhonomi eka makete wa tinhundzu.
Wu tlhela wu lulamisa xilaveko xo tlakusa ku landzelela na ku sindzisa nawu, xikan'we na ku tiyisisa cinco eka sekithara na ku lawula matikhomelo na mahanyelo vativi va tinhundzu.
Leswi swi fambisana na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka leri lavaka cinco wa vutshamiso bya vanhu na ikhonomi ya ndhawu ya rixaka hi ku tirhisa, eka swin'wana swa swona, nxopaxopo wa tipholisi ta tindlu na marimba ya manyikelo ya milawu ku fikelela ku antswa timfanelo ta vumbiwa. Leswi swi ta tiyisisa leswaku mphakelo wa tindlu wu tirhisiwa ku vumba nakambe malokixi na madoroba na ku tiyisa ku langutela ku hanya ka mindyangu.
3.8. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa Antswiso wa Xikweleti xa Tindlu na Mpaluxo wa Xikweleti, 2016 ku va wu kandziyisiwa ku kuma miehleketo ya vaaki. Nawumbisi wu antswisa Nawu wa Xikweleti xa Tindlu na Mpaluxo Xikweleti, 2000 (Nawu wa Nomboro 63 wa 2000).
Nawumbisi wu lulamisa mitlhontlho ya vutshamiso bya vanhu leyi kombisiweke eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka. Leswi swi katsa: swivumbeko swa vutshamiso leswi nga tirhiki etikweni hinkwaro; mitlhontlho leyi malokixi na madoroba ya langutaneke na yona; makunguhatelo ya xiyimo xa le hansi ya ndhawu na mafumelo ya vuswikoti.
Nawumbisi wu lava ku nyika timali ta tindlu leti fambisanaka na xiyenge xa 26 xa Vumbiwa, lexi lerisaka leswaku “un'wana na un'wana u na mfanelo ya yindlu yo ringanela”. Wu ya emahlweni wu nyika Hofisi ya Mpaluxo matimba ku kuma na ku lavisisa swivilelo swa mayelana na swikweleti swa tindlu. Leswi swi ta khutaza ku landzelela hi mavandla ya swa timali naswona swi ta hoxaka xandla eku antswiseni tindlela ta vulombisi na mitolovelo ya mavandla ya swa timali hi mayelana ni swikweleti swa tindlu.
3.9. Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa Antswiso wa Vurhangeri bya Xintu na Rimba ra Mafumelo, 2016 eka Gazete ya Mfumo ku kuma miehleketo ya vaaki. Ku antswisiwa loku ka Nawu wa Vurhangeri bya Xintu na Rimba ra Mafumelo, 2003 (Nawu wa Nomboro 41 wa 2003).
Miantswiso yi tirhanana na mitlhontlho leyi nga ku tokotiweni hi ku tumbuluxa na ku tumbuluxa nakambe swivumbeko swa vurhangeri bya xintu na, laha swi faneleke, ku herisa swivumbeko swin'wana.
Xikongomelo i ku tiyisisa ku tumbuluxa nakambe ka kahle ka mimfumo ya xivongo tanihi tihuvo ta xintu; ku tumbuluxiwa ka tihuvo ta vuhosi na vuhosikazi; na ku herisiwa ka vulawuri bya muganga.
3.10. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa Vulamuri bya Matiko hinkwawo ku va yi tivisiwa ePalamende. Xikongomelo xa Nawumbisi i ku antswisa mfikelelo eka vukorhokeri bya vululami na ku tiyisisa ku fikelela xikongomiso xa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka xa ku ndlandlamuxa bindzu na vuvekisi na ku yisa Afrika-Dzonga emisaveni hinkwayo.
Nawumbisi wu katsa Nawu wa Xikombo eka Vulamuri bya swa Bindzu bya Matiko hinkwawo, hilaha wu amukeriweke hakona hi Khomixini ya Nhlangano wa Matiko eka Nawu wa Nxaviselano wa Matiko hinkwawo. Leswi swi nga ha tirhisiwa hi bindzu ku ntshuxa mikanetano ya vona ya swa bindzu ra matiko hinkwawo naswona hi ku ya hi leswi mavandla ma nga kumaka masagwadi ya vulamuri lama kotaka ku sindziseka xinawu. Goza rero ri nga ha hoxaka xandla eka ku tlakuka ka ku kula ka ikhonomi na vuvekisi xikan'we na ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga i ndhawu yo koka mahlo eka muhlangano ta matiko ya misava hinkwayo ku ololoxa mikanetano ya swa mabindzu ya vona.
4. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
4.1. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku aleleni mikwetlembetano exikarhi ka MaAfrika-Dzonga yan'wana na vahlampfa. Madzolonga lama fambisaneke na ku kombisa ku vilela ka sweswi ka muganga wa Tshwane a ya amukeleki naswona ya hava ndhawu eka xidemokirasi xa hina. Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) byi tiyimiserile ku nyika nhlamulo yo hatlisa eka swihumelelo swa madzolonga na ku phanga.
Vugevenga i nala wa hinkwerhu naswona hi ku tirhisana hi nga lulamisa timhaka leti khumbhaka miganga ya hina. Hambiswiritano ku hava ndhawu ya migingiriko ya madzolonga kumbe ku chavisana. Ku hava swirilo leswi nga tshukaka swi seketela swirho swa muganga ku va swi veka nawu emavokweni ya swona.
Hi ku tirha ehansi ka nawu hi nga endla miganga ya hina yi hlayiseka na ku sirheleka swinene. Vaakatiko va fanele ku tirhisana na SAPS na vuyimeri byin'wana bya ku sindzisa nawu.
4.2. Mfumo wu xiyaxiya swivilelo swa vatleketli va malahla va kontraka hi mayelana na khumbho lowu tiphurojeke ta eneji leyi pfuxetiwaka ti nga va ka na wona eka mphakelo wa malahla eka Eskom, leswi nga ha khumbhaka mitirho eka vumaki bya vona. Mfumo wu pfule minyangwa eka mikanerisano yo pfuna na varhangeri va xiviri va bindzu ra titiraka ya malahla ku lulamisa timhaka.
Mfumo wu fanele ku tirha hi vutihlamuleri eka makunguhatelo ya eneji ya wona ku tiyisisa ku yisa emahlweni na mphakelo wa eneji yo xaveka. Sisiteme yi tshembhela eka nkatsano wa lodi ya mpimohasi leyi faneleke ku phakeriwa (malahla na nyutliya) ku cincana ka mphakelo wa gezi (leswi pfuxetekaka na gasi). Swi le rivaleni ku suka eka mpfapfarhuto wa 2016 wa Kungu ra Xitirhisiwa lexi Hlanganisiweke leswaku Afrika-Dzonga ri ta ya emahlweni ku rhumela gezi eka swihlovo swa eneji ya masungulo.
4.3. Khabinete yi tekela enhlokweni xiboho xa Khoto ya le Henhla ya N’walungu wa Gauteng eka xiboho xa Afrika-Dzonga xo tihumesa eka Khoto ya Vugevenga bya Matiko ya Misava (ICC). Khabinete ya swi tiva leswaku Palamende yi le ku langutiseni ka nghingiriko lowu faneleke.
Khabinete yi yima hi xiboho naswona yi tumbuluxile xipanu xa ntirho wa xithekiniki ku hluvukisa kungu ro landzelela.
4.4. Murhangeri wa Mavuthu ya Rixaka ya Afrika-Dzonga Phuresidente Jacob Zuma u fambisile mitlangelo ya Siku ra Mavuthu yo Hloma ra vu 5 leyi a yi khomeriwile eDurban hi ku katsana na ku tsundzuka malembe ya 100 ya ku mbombomela ka SS Mendi leswi a swi khomeriwile eUnited Kingdom hi ku landzelana. Khabinete yi xixima na ku tsundzuka swirho swa Mavuthu ya Vatirhi va laha Kaya va Afrika-Dzonga lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona hi nkarhi wa nghozi ya le lwandle yo chavisa swinene eka matimu ya masocha ya Afrika-Dzonga. Lava a ku ri vavanuna va vurhena lava hlamuleke eka xirhambo xa matimba ya Vafumi hi nkarhi lowuya ku ya korhoka.
4.5. Ku landzelerisa ku tiviwa ka ntungu wa xivungu xa Fall Army, mfumo wu rhangeriwile hi Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tinhlapfi wu le ku yeni emahlweni na vuhleri bya ku hangalaka na ku onhaka, xikan'we na migingiriko yo lemukisa ku nyika varimi mahungu ya xithekiniki ya nkahoxeko na tindlela ta vulawuri xikan'we na ku tiyisisa ntsariso wa xilamulelamhangu wa vutihlamuleri wa tikhemikhali ta swa vurimi.
Ndzawulo yi tlhele yi sungula ntlawa wa nghingiriko wa xihesi, lowu hlanganaka nkarhi na nkarhi ku kambela nhluvuko na mivuyelo na tindzawulo ta xifundzankulu hinkwato ta vurimi, swirho swa bindzu na mihlangano ya mbalango. Kungu ra Nhlamulo ra Xihatla ra xihesi xa Swimilana ra Afrika-Dzonga, leri tirhanaka na ku kumeka ka xihesi xintshwa, se ri le ku tirheni ku lwa na xivungu xa Fall Army. Mfumo wu ta emahlweni na ku tihlanganisa ka wona na Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika ku tiyisisa leswaku milemikiso ya masungulo ya michaviso leyi ya swa ntivo-vutomi yi kona.
4.6. Khabinete yi navelela vakhandziyi lava vavisekeke loko switimela swimbirhi leswi nga chayisana exitichini xa switimela eRosslyn eN'walungu wa Pitori ku va va hatla va hola na ku hundzisela ku khensa ka yona eka vukorhokeri bya xilamulelamhangu eka ku hatlisa ka vona ku ya pfuna lava vavisekeke.
Ntirho hi bodo ya ndzavisiso eku endleni vulavisisisi lebyi heleleke eka xivangelo xa nghozi na swiyimo swa yona swi fanele ku va swa xirhangana leswaku ku ta siveriwa ku humelela nakambe nkarhi lowu taka.
5. Mahungu yo chavelela na ntwelavusiwana
5.1. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku hundziseleni ka ku chavelela eka ndyangu wa Muavanyisi Essa Moosa, loyi a ri rivoningo ra swa vuavanyisi loyi a tirheleke Afrika-Dzonga hi ku hambana loko a nga si ya ephenxenini tanihi muavanyisi wa le Khoto ya le Henhla ya le Kapa-Vupeladyambu hi 2011. U ta tsundzukiwa hi ku tinyiketela ka yena eku tlakuseni na le ku sirheleleni timfanelo ta ximunhu, xikan'we na hi ku tinyeketela ka yena eka nawu. Loko a nga si suka eka vuavanyisi u tirhile tanihi qgwetha ra timfanelo ta ximunhu naswona a rhanga eku tlhontlheni ku tlula nawu ka xihlawuhlawu ko fana na ku khomiwa handle ko tengisiwa. U tlhele a va xirho xa lava sunguleke Nhlangano wa Maqgwetha ya Xidemokirasi ya Rixaka.
5.2. Phuresidente Jacob Zuma u hlambanya Nkosi wo Hlawuleka wa Xifundzankulu wa Ximfumo wa mufi wa vutivi bya ku lwela ntshuxeko na khale ka mubohiwa wa le Robben Island, Tat. Collen Monde Mkunqwana loyi a loveke vhiki leri hundzeke hi ti 21 Nyenyenyana 2017. Tat. Mkunqwana u huma eka rixaka ra Tat. Makhanda Nxele, nhenha leyi rhangeleke ku hlasela MaBrithixi eGrahamstown, masipala wa kona sweswi wu thyiwile vito ra Makana.
Vuxokoxoko bya nkosi byi ta tivisiwa hi Mfumo wa Xifundzhankulu xa Kapa-Vuxa.
5.3. Khabinete yi tlhela yi hundzisela marito yo chavelela eka ndyangu wa Mirriam Tladi, mhani wa Afrika-Dzonga wa matsalwa na wansati wo sungula ku tsala novhele. Man. Tladi loyi a nyikiweke xidlodlo xa Order of Ikhamanga u humelerile eka vuhlonga bya vutsari hambi leswi a yirisiwile ku suka Yunivhesiti ya Witwatersrand hi swihehlo swa xihlawuhlawu.
5.4. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku hundziseleni ku chavelela eka mindyangu ya swirho swinharhu swa Mavuthu ya le Lwandle swa Afrika-Dzonga na vatirhi va vuako vanharhu ku suka eka Ndzawulo ya Mitirho lava loveke loko va karhi va tirha eka goji ra phayiphi ya nkululo eNaval Base eDurban. Masocha yanharhu a ya ringeta ku pfuna vatirhi va Ndzawulo ya Mitirho lava a va ri ku tikeriweni hi ku hefemula ehansi ka misava.
5.5. Khabinete yi hundzisela marito yo chavelela ya yona eka mindyangu ya vanhu va nkombo lava loveke eka nghozi ya mimovha yo tala eR34 exikarhi ka Vryheid na Dundee loko tilori na mimovha yimbirhi swi chayisanile.
5.6. Miehleketo ya tiko na swikhongelo swi na ndyangu wa n'wana lotsongo Richard Thole loyi a weleke emugodini lowu nga ha tirhiki eBoksburg, hi Muqgivela. Khabinete yi khensa xipanu xa vaponisi lava nga ku endleni ka matshalatshala hinkwawo ku tiyisisa leswaku Richard u vuyiseriwa eka mana wa yena.
5.7. Khabinete yi rhumela ku chavelela ka yona eka ndyangu na vanghana lava lahlekeriweke hi varhandziwa va vona hi nkarhi wa ndhambi eN’walungu-Vupeladyambu, ndhawu ya Rustenburg.
6. Ku hoyozele
6.1. Khabinete yi hoyozela Murhumiwa Xawier Carrim eka ku sungula ka yena ntirho tanihi Mutshamaxitulu wa Huvo yo Angarhela ya Nhlangano wa Bindzu wa Misava hinkwayo hi 28 Nyenyenyana 2017. Leri i ro sungula ku va Afrika-Dzonga ri hlawuriwa eka xivandla lexi naswona i ravumune ntsena ku va hofisi leyi yi khomiwile hi MaAfrika.
6.2. Khabinete yi hoyozela Khamphani ya Switichi swa swihahampfhuka ya Afrika-Dzonga ku va yi pimanisiwa na tikhamphani ta khume ta le henhla leti fambisaka switichi swa swihahampfhuka swo va enkarhini emisaveni, hi ku ya hi OAG vuhahi bya Misava hinkwayo. Xitichi xa swihahampfhuka xa Matiko hinkwawo xa OR Tambo xifikelerile xiyimo xa vu 8 eka ntlawa wukulu wa switichi swa swihahampfhuka, Xitichi xa swihahampfhuka xa Matiko hinkwawo xa le Kapa xi le ka xiyimo xa vu 6 eka ntlawa wa switichi swa swihahampfhuka swa le xikarhi loko Xitichi xa swihahampfhuka xa Matiko hinkwawo xa King Shaka xi kumile xiyimo xa vu 10 eka ntlawa wa switichi swa swihahampfhuka leswitsongo.
6.3. Khabinete yi hoyozela Mamelodi Sundowns ku va yi hlurile eka Nhlangano wa Bolo ya milenge ya Khapunkulu ya Afrika (CAF). Mamelodi Sundowns yi tiyisisile leswaku i xipano xo antswa eka Tikonkulu endzhaku ko hlula TP Mazembe 1-0. Ha tshembha leswaku ku hlula loku ku ta famba ku ya ekule eku hlohloteleni swipanu swin'wana ku landzela magoza ya Mamelodi Sundowns.
7. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku va kona endzhaku ka ku kambela ntiyiso wa tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
7.1. Man. Zanele Monnakgotla tanihi Xirho xo ka xi nga ri xa Vurhangeri eka Bodo ya Huvo ya Swipimelo ya Afrika-Dzonga.
7.2. Vafambisi vo ka va nga ri va Vurhangeri eka Khamphani ya Mfumo ya Nhlangano wa Ndzindzakhombo wa Nxungeto wo Hlawuleka (SOC):
a) Man. Tando Mbatsha (ku thoriwa nakambe); na
b) Man. Tshwarelo Moutlane (ku thoriwa nakambe).
7.3. Vafambisi vo ka va nga ri va Vurhangeri eka Bodo ya Bangi ya Nhluvukiso wa swa Vurimi na Misava
a) Man. Dumo Motau (ku thoriwa nakambe);
b) Man. Thembekile Thelma Ngcobo (ku thoriwa nakambe); na
c) Man. Gugu Mtetwa.
7.4. Tat. TS Mokoena tanihi Mufambisi-Jenerali wa Ndzawulo ya Switirhisiwa swa Swicelwa.
Swivutiso:
Donald Liphoko
Riqingho: 082 901 0766
