Xitatimende xa Nhlengeletano ya Khabinete xa ti1 na ti2 Hukuri 2016

1. Ku Tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo

1.1. Khabinete yi hoyozela Holobye wa Timali Pravin Gordhan na ntlawa eka Vutameri bya Tiko ku va va nyikile mpimanyeto wo ka wu nga voyameli etlhelo na ku ehleketiwa hi vukheta. Xitatimende xa Pholisi ya Mpimanyeto wa le Xikarhi (MTBPS) xi nyika nkateko eka vaaki, vatirhi na bindzu ku tirhisana na mfumo ku fikelela swikongomelo swa tiko ra hina.

Khabinete yi seketela matshalatshala lawa ya tivisiweke eka MTBPS ku letela ikhonomi eka mikarhi ya ikhonomi leyi yo tika, ku fikelela ku kula ka ikhonomi yo katsa hinkwaswo na ku tirhisa switirhisiwa swa mfumo hi vuswikoti.

1.2. Khabinete yi khensa vahakeri va swibalo vo tlula 4,5 miliyoni lava tlheriseke swibalo swa vona hi nkarhi wa Nguva ya Xibalo ya 2016 na ku tsundzuxa vahakeri va swibalo va miholo lava va nga si tlherisaka swibalo ku endla tano tanihileswi siku ro pfala ra ti 25 Hukuri 2016 ri nga ku suhi.

Vahakeri va swibalo vo rhandza tiko va le ku pfuneni ku atswisa mamiliyoni ya MaAfrika-Dzonga hi ku tirhisana na mfumo tanihiloko wu sungula vukorhokeri lebyi lavekaka swinene na nseketelo wa vanhu eka miganga hinkwayo.

Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga ku nghenela matshalatshala ya hina eku kuriseni ka ikhonomi hi ku tumbuluxa mitirho, na ku landzelela ntolovelo wo hlayisa. Hi ku tirhisana swin’we hi nga tiyisisa leswaku hi tlakusa ku kula ka ikhonomi.

Khabinete yi seketela xikombelo xa vulavisisi byo hatlisa na byo pfuna eka swihehlo swa xiyimo xa vukhomela-nandzu eka Vukorhokeri bya Mali ya tiko bya Afrika-Dzonga. Swihumelelo swo fana na leswi swi na khumbho wo biha eka ku tshembha ka vaaki eka vulawuri bya hina byo sindzisa nawu naswona swi fanele ku lulamisiwa hi xihatla.

1.3. Nkwama wa dyondzo ya le henhla ku tshama ka ha ri xirhangana xa mfumo naswona engetelo wa R17 biliyoni lowu averiweke tiyunivhesiti eka malembe manharhu lama landzelaka wu ta pfuna ku yisa emahlweni ku olovisa ndzhwalo wa swa timali eka swichudeni leswi sweleke na ku nga fikeleli tihakelo. Ku hakela loku ku ta tlhela ku tiyisisa leswaku swichudeni swo tala swi kota ku fikelela dyondzo ya le henhla tanihileswi R9.2 biliyoni ya ku hakela loku yi nga ta averiwa NSFAS.

Ku hakelela loku ka amukeriwa, hambiswiritano xirhangana xa xihatla sweswi i ku sungula tidyondzo. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga ku seketela matshalatshala hinkwawo ku hlayisa phurogireme ya lembe ra dyondzo ya 2016. Sweswi i nkarhi wa ku herisa ku kombisa ku vilela hinkwako, ku vuyeriwa etitlilasini na ku hetisa lembe ra dyondzo handle ko hlwela ku ya emahlweni.

Mfumo wu tshembha leswaku n'wangulano wo lulamisa swikoxo swa swichudeni wu nga va kona loko phurogireme ya dyondzo yi karhi yi ya emahlweni. Hi tiyisisa nakambe mfanelo yo kombisa ku vilela kambe leswi swi fanele ku endliwa eka mindzilekana ya nawu na hi ndlela leyi nga onhiki timfanelo ta van'wana.

Nhluvukiso wa mfumo eku endleni dyondzo ya le henhla yi fikeleleka wu huma eka xiviko xa Tinhlayo ta Afrika-Dzonga ta Timali ta Tinhlayo ta Mavandla ya Dyondzo ya le Henhla ta 2015. Wu kombisa leswaku ku amukeriwa ka swichudeni eka Dyondzo ya le Henhla ku kurile hi 32.5 wa tiphesente ku sukela hi 2006 ku fikela hi 2015. Ku yisa emahlweni, timalimpfuneto hi mfumo wa rixaka eka Dyondzo ya le Henhla ti tlakukile hi 144 wa tiphesente eka nkarhi wa malembe ya khume ku sukela hi 2006 ku fikela hi 2015.  

Timalimpfuneto ta mfumo na tihakelo ta dyondzo ti endla muholo wukulu wa yunivhesiti, loko ntirhiso wa mfumo wu endlile 43 wa tiphesente ya muholo wa yunivhesiti na tihakelo ta chuyixini ti endlile 34 wa tiphesente. Mikumo leyi yi kombisa ku tiboha ka mfumo eka dyondzo na ku tiyisisa nakambe xikombelo xa hina eka lava nga kotaka ku hakela xiphemu xa vona, na ku paluxa leswaku tihakelo ta tidyondzo ti ta tshama ti ri xiphemu xa nkoka xa ku hakela ko angarhela.

Nhluvuko wu tlhele wu va wu endliwile hi Xipano xa Vaholobye lava thoriweke hi Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri, Blade Nzimande, ku hluvukisa nseketelo na maendlelo yo hakelela swichudeni leswi sweleke na “Leswi nga fikeleriki ku Hakela”. Kungu leri thyiweke Phurogireme ya Mpfuno wa Timali ta Swichudeni wa Ikusasa (ISFAP), ri fambile eka phurosese yo tihlanganisa, leyi voneke switsundzuxo swo hambana swi katsiwa, na ku kumiwa ka ntwanano eka lava khumbhekaka hinkwavo eka nhlangano wa mafumelo ya nkarhi lowu taka ya ISFAP. Nongonoko wa Mpfuno wa Timali ta Swichudeni wa Ikusasa wu endla swibumabumelo swo hambana leswi sweswi swi nga le ku tekeriweni enhlokweni ku va swi simekiwa.

Maendlelo na swibumabumelo leswi ringanyetiweke leswi kumekaka eka xiviko, swi ta humelela ku nga ri ntsena eku lulamiseni ka swiphiqo swa mahakelelo lama swichudeni leswi sweleke na “leswi nga fikeleriki ku hakela” swi langutaneke na swona, kambe na le ku lulamiseni eka mitlhontlho yin'wana leyi Afrika-Dzonga ri langutaneke na yona, ku katsa na;

• Ku hunguta mipimo yo tshika xikolo ya le henhla ya swichudeni leswi sweleke na miholo ya le xikarhi eka sekithara ya dyondzo ya le henhla na vuleteri,
• Ku antswisa ku kota ku tholeka ka swidyondzeki leswi hakeleriweke,
• Ku antswisa vuxokoxoko bya vutshila bya tiko,
• Ku antswisa vutirhisani exikarhi ka mfumo, bindzu ro ka ri nga ri ra mfumo na mavandla ya dyondzo ya le henhla eku seketeleni swichudeni leswi sweleke na “leswi nga fikeleriki ku hakela”.

Kungu ra ISFAP ri nyika mpfuno wa timali eka swichudeni leswi sweleke na “leswi nga fikeleriki ku hakela” ku hakela ntsengo hinkwawo wa dyondzo.  Loko ku karhi ku bumabumeriwa mpfuno wo helela wa dyondzo eka lava sweleke hi ndlela ya tibasari na timalimpfuneto, ri tlhela ri ringanyeta ku hungutiwa hi switsongotsongo ka tibasari na timalimpfuneto eka swichudeni “leswi nga fikeleriki ku hakela” loko muholo wa ndyangu wu tlakuka na ku veka maendlelo ya hilaha leswi swi nga ta fikeleriwa hakona hi ku hlengeleta mihlengo ku suka eka mabindzu ya mfumo na swo ka swi nga swa mfumo.

1.4. Ku simekiwa ka Ndhawu yo seketela nhluvukiso wa Bindzunyingi ra Vupfhumba, ePilanesberg eN'walungu-Vupeladyambu hi Holobye wa Vupfhumba Derek Hanekom, swi ta tumbuluxa ndlela yo katsa ikhonomi hi ku tirhisa mabindzu ya vupfhumba lawa ya kotekaka. Leswi swi tlakusa nhlengo wa sekithara ya vupfhumba ku aka ikhonomi leyi katsaka hinkwaswo.

Ndzingeto wa ndhawu yo seketela bindzu wu ta kongomisa eka ti-SMME ta 50 eka Xifundza xa Bojanala naswona wu ta va seketela ku ringana malembe yanharhu ku va va kota ku ti yisa emahlweni. Ndhawu yo seketela Nhluvukiso wa Bindzunyingi ra Vupfhumba yi nyika nseketelo wa bindzu eka bindzunyingi ra vupfhumba.

1.5. Ku Simekiwa ka Senthara ya Eneji leyi Hlanganisiweke ya Ngwaabe hi ti 4 Hukuri 2016 hi Ndzawulo ya Eneji, hi ku tirhisana na vanakulobye lava fambelenaka na xiphemu xa nongonoko wo tumbuluxa Tisenthara ta Eneji leti Hlanganisiweke eka tindhawu ta mahandza ya vusweti. Vhengele ra eneji ro tirhela swilo swo tala ri nyika mfikelelo eka switirhisiwa swa eneji leswi kotekaka na ku hlayiseka eka midyangu leyi sweleleke. Hi ku engetela, ri nyika mahungu ya vuhlayiseki, ya vuswikoti bya switirhisiwa swa eneji eka mindyangu leyi sweleke. Ri tlhela ri tlakusa sekithara ya SMME na ku kurisa mikateko ya mitirho hi mabindzu lawa ya yelanaka na eneji.

1.6. Nhlengeletano na Nkombiso wa Windaba lowu nga ta va kona ku sukela hi ti2 ku fikela hi ti 4 Hukuri 2016 eka Senthara ya Nhlengeletano ya Matiko ya misava eKapa ehansi ka nkongomelo wa “Ku ya eka 100% ya leswi Vuyelerisekaka” yi tlhela yi tlakusa matshalatshala ya mfumo ya eneji leyi Vuyelerisekaka.  Yi hlanganisa lava khumbhekaka eka nongonoko wa migingiriko ya eneji ya gezi eka tikonkulu ra Afrika ngopfungopfu eAfrika-Dzonga. Hi ku engetela, Nhlengeletano ya vu 11 ya Lembe na lembe ya 2016 ya Vuswikoti bya Eneji ya Dzonga wa Afrika ku sukela hi ti 8 ku fikela hi ti 9 Hukuri 2016 eEmperors Palace eJoni yi ta kongomisa eka swiphemu swo hambana leswi yelanaka na eneji. Tindhawu leti khumbhekaka ti katsa vuinjhiniyere bya eneji, antswiso wa vuswikoti, switirhisiwa na mafambiselo ya ku aka, eneji leyi pfuxetekaka na eneji yin’wana, ku tumbuluxiwa ka gezi na ku hisa, xitichi xa gezi, vukorhokeri bya gezi na ku kota ku yisa emahlweni.

1.7. Namuntlha, Phuresidente Jacob Zuma u ta fambisa swin’we na Phuresidente Robert Mugabe Ntshamo wa ku Vekiwa exitulwini ka Khomixini ya Matiko mambirhi ya Zimbabwe-Afrika-Dzonga.  Xikongomelonkulu i ku entisa vuxaka bya matiko mambirhi na vutirhisani exikarhi ka matiko lama mbirhi na ku tiysisa na ku hluvukisa vuswikoti lebyi nga kona ku va nyandza yin’we eka swiphemu swa bindzu, vuvekisi, timayini, mati, eneji, nhluvukiso wa switirhisiwa, vutleketli, na ICT, eka swin’wana swa swona.

Ku fikela sweswi, matiko havumbirhi ya sayinile ku tlula 38 wa Timemorandamu ta Mitwanano, leti angarhelaka tindhawu to tala to hambana, leti katsaka eka tin’wana ta tona, bindzu na vuvekisi, timhaka ta vuhlampfa na switsundzuxo swa muyimelatiko, vusirheleri, vurimi, mbango, eneji, rihanyo, xikan’we na vutshila na mfuwo.

1.8. Ku humelela ka ku rhurheriwa ka Ntlangu wa Vayimelamatiko ya Lembe na lembe hi Ndzawulo ya Vuxaka bya Matiko ya Misava na Ntirhisano na Pfhumba ro Xava swa laha Kaya eUnion Buildings hi ti 29 Nhlangula 2016 ePretoria ku tirha tanihi kungunkulu ku dyondzisa vaaki hi ku angarhela mayelana na vutsumi na swikongomelo swa pholisi ya vahlampfa swa Afrika-Dzonga. Ntirho lowu wu hlanganisile tindlu ta vuyimeri, tikhomixini ta le henhla na mihlangano ya matiko ya misava lawa ya nyikiweke matimba eAfrika-Dzonga ku kombisa na ku tlakusa mfuwo wa vuntsumi hi ku tirhisa vutumbuluxi byo fana na vutshila, vunanga na ku sweka ku suka eka matiko hinkwawo. Ku tlula 60 wa timixini ta vayimela-matiko na mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo ya nga ri yangani va kombisile swikumiwa swa vona na mikateko ya vona lembe leri.

2. Swibohonkulu swa Khabinete

2.1. Khabinete yo hlawuleka ya ti1 Hukuri 2016, yi kumile swiviko swa ku humelela hi ntirho wa Komiti ya Vahobye eka Hundzuluxo wa Tikhamphani ta Mfumo (SOC), leyi a yi fambisiwa hi Xandla xa Phuresidente, Cyril Ramaphosa.

Leswi swi huma eka ku simekiwa ka swibumabumelo leswi seketeriweke hi Khabinete ku suka eka Khomixini ya 2010 ya Nxopaxopo wa Phuresidente wa ti-SOC. Khabinete yi seketela endlelo ra swiphemu eku simekiweni ka swibumabumelo leswi.

Khabinete yi vula nakambe leswaku mabindzu ya mfumo hinkwawo ya fanele ku va ya vuswikoti, na ku koteka hi swa timali.

Nxaxamelo wa swiboho swi tekiwile ku landzelela xikongomelo xa pholisi ya le xikarhi xa ku tiyisisa ti-SOC ku ti kotisa ku fikelela swikongomelo swa nhluvukiso wa tona.

• Khabinete yi seketela rimba ra ku Nghenelela ka Bindzu ro ka ri nga ri ra Mfumo eka mphakelo wa switirhisiwa leswi nga ta letela ntirhisano exikarhi ka ti-SOC na swiphemu swo ka swi nga ri swa mfumo.
• Khabinete yi amukerile xiletelo xa mimpimo ya mahakelelo na swin’wana swo engetela eka valawuri va ti-SOE.
• Khabinete yi seketele susumeto wo anama wa xiletelo xa matholelo ya tihuvo na swirho swa vurhangeri, lexi, Ndzawulo ya Vutirhelamfumo na Vulawuri yi nga ta endla phurosese yo tihlanganisa na swifundzankulu na timasipala, loko xi nga si mpfumeleriwa hi Khabinete.
• Mpfapfarhuto wo sungula wa pholisi ya lava nga na xiave eka bindzu ra mfumo rintshwa wu bumabumeriwile ku yisa emahlweni ku tihlanganisiwa. Leswi swi ta hetisisiwa eku tivisiweni ka nawu wa SOC wo katsa hinkwaswo.
• Mali ya Tiko yi hluvukisile ndzinganyeto wo langa na ku ringanyeta ntsengo wa nhluvukiso wa vurhumiwa bya mabindzunyingi ya mfumo, masungulo ya endlelo leri ya ta pfuna ku endla leswaku migingiriko ya ti-SOC ya nxaviselano na nkaxaviselano ku va ya tirha hi vuswikoti.

Leswi swi veka ti-SOC eka xiyimo xo antswa ku hoxaka xandla eku simekiweni ka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka: ku aka switirhisiwa, ku kurisa ikhonomi, ku ndlandlamuxa vumaki, ku pfuna ku hluvukisa vutshila byo durha, ku tumbuluxa mitirho na ku humelerisa swikongomelo swin'wana swa cinco.

2.2. Khabinete yi pasisile leswaku Kungu ra Eneji leri Hlanganisiweke (IEP) ri kandziyisiwa ku va ri ta kaneriwa hi vaaki ku pfumelela lava khumbhekaka na mavandla lawa ya nga na ntsakelo ku va ma yi twisisa. IEP ya kumeka eka Nawu wa Eneji wa Rixaka, 2008 (Nawu wa Nomboro 34 wa 2008). Yi lava ku letela vuvekisi bya switirhisiwa swa eneji ya nkarhi lowu taka na nhluvukiso wa pholisi leswi nga ta aka nkanghala ya eneji ya nkarhi lowu taka ya Afrika-Dzonga.

Makunguhatelo ya eneji leyi hlanganisiweke ya languteriwile ku tiyisisa leswaku swilaveko swa sweswi na swa nkarhi lowu taka swa vukorhokeri bya eneji swi nga ha fikeleriwa hi ndlela ya vuswikoti swinene na ku vuyerisa vanhu, loko ya karhi ya lawula minxavo ya ikhonomi, ya korhokela swileriso swa rixaka swo fana na ku hunguta vusweti na ku tumbuluxa mitirho na ku hunguta mikhumbho yo ka yi nga ri kahle eka mbango.

IEP yi nyika xivono xa nkarhi wo leha xa hilaha Afrika-Dzonga ri nga tirhisaka hakona eneji kahle tanihi endlelo ro tshama yi ri eka mphikizano, leswi hi ntumbuluko swi lavaka ku cinca eka hilaha swihlovo swa eneji swo hambana swi tirhisiwaka hakona.

2.3. Khabinete yi antswisile xiboho xa yona xa 10 Khotavuxika 2015 ku kombeta Koporasi ya Matimba ya Nyutliliya ya Afrika-Dzonga tanihi Muyimeri loyi a simekaka wa Nongonoko wo Aka Nyutliliya Yintshwa. Xiboho lexi, hi nkarhi wolowo, xi pfumelele Eskom ku kongomisa eka tiphurojeke ta Medupi, Kusile na Ingula na mitlhontlho ya eneji leyi tiko a ri langutanile na yona.

Khabinete yi hlawurile Eskom tanihi N'winyi wa Mutirhisi na Mukumi wa Switichi swo Humesa matimba ya Nyutliliya hi ku ya hi Pholisi ya Matimba ya Nyutliliya ya 2008. Eskom yi na ku tlula malembe ya 30 ya matirhelo ya vuhlayiseki ya Xitichi xo Humesa matimba ya Nyutliliya xa Koeberg, lexi ku tlhelaka ku va xona xi ri xoxe Xitichi xo Humesa matimba eAfrika naswona a xi ri eku hluvukiseni ka Mahlelelo ya Khumbho wa swa Mbango na Swiviko swa Vuhlayiseki bya Ndhawu ya Nyutliliya ku va ku ta va na switichi xo humesa matimba ku sukela hi 2007.

Khabinete yi tlhlele yi pasisa ku thoriwa ka Koporasi ya Matimba ya Nyutliliya ya Afrika-Dzonga tanihi N'winyi wa Mutirhisi na Mukumi wa Ndzhendzheleko wa Mafurha yo fambisa ya Nyutliliya na Swikongomelonyingi swa Xitirho xo humesa eneji.

Ndzawulo ya Eneji yi ta ya emahlweni ku tirha eka vurhumiwa bya yona tanihi muendli wa pholisi na ku hlanganisa ndzawulo ya Nongonoko wo Aka Nyutliliya.

2.4. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku humelela mayelana na ku antswisa Kungu ra Switirhisiwa leri Hlanganisiweke (IRP) na ku pasisa leswaku ku tihlanganisa na vaaki ku endliwa tanihi mhaka ya masungulo na nkumbetelo.

Ku sukela loko ku ve na IRP 2010-30 ku vile na mihluvukiso yo talanyana leyi khumbheke sekithara ya eneji. Phurosese yo antswisa IRP yi ringananisa swikongomelo swo talanyana ku tiyisisa vusirhelelo bya mphakelo leswaku ku hungutiwa nxavo wa gezi, ku tlakusa ku tumbuluxiwa ka mitirho na ku yi endla yi va ya ndhawu yoleyo, ku hunguta mikhumbho ya mbango yo ka yi nga ri kahle, ku hunguta ku tirhisiwa ka mati na ku ndlandlamuxa swihlovo swa mphakelo.

Goza ro sungula leri ku nga nhlengeleto wa mikumbetelo leyi nga ta tirhisiwa eka IRP se ri hetisisiwile, leswi nga sala i ku tihlanganisa na vaaki. Goza ra vumbirhi eka nhluvukiso wa mhaka ya masungulo leswi ku nga kungu ra nxavo wa le hansi swinene se ri hetisisiwile.  Goza ra vunharhu leri ku nga nxopaxopo wa xiyimo wu sungurile. Naswona goza ra vumune, i macincelo ya pholisi.

2.5. Khabinete yi amukele antswiso eka mihluvukiso ya xiyimo xo kanerisana eka Nhlangano wa Bindzu ra Misava hinkwayo na ku pfumelelana hi xilaveko xa xikongomiso xa nhluvukiso eka nongonoko wa ntirho wa loko ku hundzile wa le Nairobi na ku lulamiseleni ka nhlengeletano ya Vaholobye ya Vukhumen'we ya WTO (MC11) leyi nga va kona eArgentina hi N'wendzamhala 2017.

Leswi swi fambisana na swikongomelo swa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka swa ku hluvukisa tihlamulo ta pholisi leti faneleke eka mbango wa misava hinkwayo lowu cincaka.

2.6. Khabinete yi hlamuseriwile hi swiboho leswi tekiweke hi Khansele ya Vuhlanganisi ya Phuresidente leyi veke kona hi ti 11 Nyenyankulu 2016. Leyi i huvo ya nawu leyi tumbuluxiwile hi ku ya hi Nawu wa Rimba ra Vuxaka Exikarhi ka mifumo, 2005 (Nawu wa Nomboro 13 wa 2005), lowu hlanganisaka swiyenge swinharhu swa mfumo eka timhaka ta ntsakelo wo fana na nkoka wa rixaka hi vonelo ra ku tiyisisa mfumontirhisano.

Timhaka leti kaneriweke ti katsile: Ku simekiwa ka Nongonoko wa ku Tlhelela eka Masungulo, xiviko xa nhluvukiso eka ku tumbuluxiwa ka timasipala leti bohiweke nakambe hi vuntshwa; nhlamulo ya mfumo eka dyandza na nkayivelo wa mati; na mpfuxeto wa Swinawana swa Vuhlampfa swa Afrika-Dzonga, 2014.

2.7. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Mpfapfarhuto wa Tirhele eka Vukorhokeri bya Ndzilo, miehleketo ya vaaki. Wu hlamusela swiringanyeto na tindlela ta pholisinkulu leswi vumbaka masungulo ya ku pfuxetiwa ka nawu wa vukorhokeri bya ndzilo lowu nga ta siva Nawu wa Vukorhokeri bya Mihlangano ya Vatimela-ndzilo, 1987 (Nawu wa Nomboro 99 wa 1987).

Leswi swi seketela endlelo ra Ku vuyela Emasunguleni, hi ku veka xiboho eka vukorhokeri bya ndzilo ku tshama byi tihlanganisa na miganga leyi byi yi tirhelaka ku va byi tirhisana ku hunguta mixungeto ya ndzilo na ku tiyisisa tipulani to hlamula hi ku ringana na tisisiteme to hlamula eka ndzilo na swihumelelo swin'wana leswi yelanaka hi ku hatlisa na hi ku pfuna.
Mpfapfarhuto wa tirhele wu veka xiyimo xintshwa xa vukorhokeri bya ndzilo ku suka eka ku hlamula ka ntolovelo ka vukorhokeri bya ndzilo ku ya eka endlelo ro hunguta nxungeto wa ndzilo. Leswi swi hoxa xandla eka ku pfuna ka mafambiselo ya mhangu lawa ya hlanganisiweke na vukorhokeri bya ndzilo, hi ku veka vuhlayiseki na nsivelo wa ndzilo, ngopfungopfu hunguto wa nxungeto wa ndzilo emigangeni, exivindzini xa mphakelo wa vukorhokeri bya ndzilo leswi nga ta hoxaka xandla swinene eku tumbuluxeni ka miganga leyi hlayisekeke hilaha swi kombisiweke hakona eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka.

3. Milawumbisi

3.1. Khabinete yi pasisile ku tivisiwa ka Nawumbisi wa ku Cinciwa ka Xikimi xa Nghozi ya le Magondzweni, 2016 ePalamende. Nawumbisi wu cinca Nawu wa Xikimi xa Nghozi ya le Magondzweni, 1996 (Nawu wa 56 wa 1996) lowu nyikaka hakelo ya ndziriso wa ku lahlekeriwa kumbe ku vaviseka loku vangiweke hi ku chayeriwa ka movha ko hoxeka.
Nawumbisi wu fambisana na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka na Mbuyelo wa 13 lowu nyikaka sisiteme ya nsirhelelo wa vanhu yo hlamula hi ku hatlisa na ku katsa hinkwavo hi ku tiyisisa mphakelo wa vukorhokeri wa vuswikoti na ku nghenelela ka swa vutshunguri ko hatlisa ku pfuna ku hola na ku vuyela entirhweni, nsirhelelo wa nkaxihoxo ku vevukisa ku tikeriwa hi swa timali eka lava tsandzisiweke.

4. Mitlangu leyi ta ka

4.1. Swirho swa Vurhangeri eka swiyenge swinharhu swa mfumo swi ta tirha na MaAfrika-Dzonga tiko hinkwaro hi nkarhi wa Vhiki ro Kongomisa eka Imbizo ya Rixaka exikarhi ka ti 7 na ti 11 Hukuri 2016, ehansi ka nkongomelo wa “Swin'we hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni: “Vumundzuku bya hina – endla byi tirha”. Khabinete yi khutaza MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku va va nghenelela eka mitirho leyi na ku tihlanganisa na varhangeri va swa tipolitiki, tanihi vaakatiko lava tivaka na ku nghenelela i swa nkoka ku fikelerisa Xivono xa 2030, xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP). Nongonoko wa Vhiki ro Kongomisa eka Imbizo wu ta kumeka eka www.gov.za.

4.2. Afrika-Dzonga ri fungha N'hweti ya Lemukiso wa Timfanelo ta Vutsoniwa ta Rixaka ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Vanhu lava hanyaka na vutsoniwa - vangheneleri vo ringana eku vumbeni vumundzuku lebyi yisaka emahlweni” ku sukela hi ti3 Hukuri na ku hela hi Siku ra Vanhu lava hanyaka na Vutsoniwa ra Misava hinkwayo, hi ti3 N'wendzamhala 2016.  

Nongonoko wa n'hweti leyi hinkwayo wu ta tirhisiwa ku hlengeleta vanhu na vateki va swiboho ku va na vutihlamuleri ku tiyisisa leswaku vanhu lava hanyaka na vutsoniwa va na mfikelelo wo ringana. Minongonoko yi ta tlhela yi tlakusa lemukiso eka ku nghenelela ka vanhu lava hanyaka na vutsoniwa eku akeni miganga leyi kotaka ku tiyisa emahlweni na ku twanana. Mahungu ya timfanelo ta vanhu lava hanyaka na vutsoniwa ya ta tlhela ya endliwa ya kumeka ku seketela ku nyikiwa ka vona matimba.

Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku yisa emahlweni timfanelo na nkoka wa vutomi bya vanhu lava hanyaka na vutsoniwa hi ku fambisana na ku tiboha ka hina eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ku tlakusa mfikelelo wa vukorhokeri, ngopfungopfu eka nkoka wa dyondzo na ku thoriwa ka vanhu lava nga na vutsoniwa.

4.3. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku seketela pfhumba ra Masiku ya 16 yo Lwisana na Madzolonga ehenhla ka Vavasati na Vana. Afrika-Dzonga ri amukele pfhumba hi 1998 tanihi rin'wana ra makungu yo nghenelela ku yisa eku tumbuluxiweni ka muganga wa nkamadzolonga.

Masiku ya 16 i pfhumba ra matiko ya misava hinkwayo leri va ka kona lembe na lembe ku sukela hi ti 25 Hukuri ku fikela hi ti 10 N'wendzamhala. Pfhumba ri kongomisa ku tlakusa lemukiso exikarhi ka MaAfrika-Dzonga mayelana na khumbho wo ka wu nga ri kahle wa madzolonga ehenhla ka vavasati na vana.  Ri tlhela ri rhamba munhu un'wana na un'wana ku teka xiboho xo lwisana na madzolonga ehenhla ka vavasati na vana.

4.4. Khabinete yi pasisile vurhumiwa byo kanerisana bya Afrika-Dzonga ku tirha tanihi masungulo ya ku nghenelela eka Ntshamo wa vu 22 wa Khomferense ya Mavandla eka Nhlengeletano ya Rimba ra Nhlangano wa Matiko eka ku Cinca ka Maxelo (COP22), na Ntshamo wa vu 12 wa Khomferense ya Mavandla lawa ya tirhaka tanihi Nhlengeletano ya Mavandla eka Milawu ya maendlelo ya Kyoto (CMP12), leyi nga ta va kona ku sukela hi ti 7 ku fikela hi ti 18 Hukuri 2016 eBab Ighli, Marrakech, eMorocco.

Xiyimo xo popela xi fambisana na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka leri tlakusaka mbango lowu kotaka ku yisa emahlweni xikan'we na Vumbiwa, leri vulaka leswaku mbango wu fanele ku hlayiseriwa tixaka ta sweswi na leti taka.

5. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakankulu Ta Sweswi

5.1. Xiboho hi Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka (NPA) ku tlherisela endzhaku swihehlo swa vukungundzwana eka Holobye wa Timali Pravin Gordhan xi fikisa mhaka emakumu na ku pfumelela tiko ku kongomisa matshalatshala hinkwawo ku tlakusa ikhonomi, ku aka ku tshembha ka muvekisi na ku sivela ku ya ehansi ka mpimo wa xikweleti xa rixaka.

5.2. Khabinete yi hlamuseriwile hi khumbho wa dyandza eka mphakelo wa mati eAfrika-Dzonga ku ri na ku kongomisa ko karhi eGauteng leyi phakeriwaka mati ku suka eka sisiteme ya Nambu wa Vaal leyi Hlanganisiweke.

Afrika-Dzonga ri kumile mpfula yitsongo ku sukela hi 1904 (malembe ya 114) ku ri na mahiselo ya le henhla swinene lawa ku hlanganiweke na wona hi Nhlangula na Hukuri ya 2015.

Leswi swi khumbhile hi ndlela yo ka yi nga ri kahle swinene mphakelo wa hina wa mati ku ri na mipimo ya madamu ya le xikarhi ya rixaka ya yile ehansi ku fika eka 48.4% loko ya pimanisiwa na nkarhi lowu fanaka lembe leri hundzeke loko mipimo yi vile 66.6%. Na sweswi ha ha ri eka xiyimo xa le xikarhi naswona swi tshembhisa swinene leswaku hi nga langutela nkarhi wo engetela wo vuyela ematshan'wini. Swi nga ha teka malembe yambirhi kumbe yanharhu ku vona ku vuyela ematshan'weni kwihi na kwihi ka nkoka eka vundzeni bya madamu naswona leswi swi nga ha fika eka malembe yantlhanu. Hikokwalaho ha ha ri eriendzweni ro leha ku va hi vuyela ematshan'weni.

Hi mayelana na sisiteme ya Nambu wa Vaal lowu Hlanganisiweke leyi nga na madamu ya 14 lawa ya phakelaka mati eGauteng, sweswi sisiteme yi le ka 49.1% loko yi pimanisiwa na 67.9% eka nkarhi lowu fanaka lembe leri hundzeke. Sisiteme leyi yi tlhela nyika mati eka switichi swa gezi swa ndzilo wa makala leswikulu swa ESKOM, SASOL, vatirhisi va ncheleto na timayini na vumaki eVuxeni bya Mpumalanga, N’walungu-Vupeladyambu, Free State na Kapa-N'walungu, hi mukhuva wolowo yi seketela kwalomu ka 45% ya ikhonomi ya tiko na 35% ya vanhu va tiko. 80% ya mati ku suka eka sisiteme ya Vaal ya tirhisiwa hi vatirhisi va le makaya.  Leri i vhiki ra vunharhu leri sisiteme yi nga le hansi ka 50% hi nkarhi lowu wa dyandza. Damu ra Vaal sweswi ri le ka 26.4%, damu ra Katse ri le ka 38.4%, Damu ra Sterkfontein eka 91.5% na Damu ra Grootdraai ri le ka 66.3%. Ku sivela ka 15% ka ku tirhisa ka xidoroba na 20% ko tirhisa ku cheleta ku vekiwile hilaha swi kandziyisiweke hakona eka gazete ya Mfumo hi ti 12 Mhawuri. Ku siveriwa loku ka boha.

Xipano xa Vatirhi va Xithekiniki xi tumbuluxiwile ku hoxa tihlo eka ku simekiwa ka ku siveriwa. Rand Water hi yona mphakelonkulu wa mati yo khomeka eGauteng naswona xikongomiso i ku hunguta mphakelo ku suka eka Rand Water hi 687 wa mamiliyoni wa tilitara hi siku. Timasipala hinkwato leti phakeriwaka ti nyikiwile swikongomiso swo karhi ku swi fikelela hi mayelana na ku hunguta ku tirhisiwa ka mati ya tona. Endlelo ro sungula ku vile ra ku tlakusa ku ri na ku hunguta hi switsongotsongo eka miphakelo, ku sukela eka 5% naswona hi switsongotsongo ku ya ka 15% hi ku tlimba tivhelufu letikulu. Ku sukela hi ti3 Nhlangula hi cincele eka ku sivela ko ya hi mpimo.

I swa nkoka leswaku vatirhisi hinkwavo va landzelela ku siviwa ku tiyisisa leswaku hi nga kota ku koka ku kumeka ka miphakelo ya mati ya hina. Xifundzankulu xa Gauteng xi le ku endleni ka Senthara ya Matirhelo yo Nhlanganela (JOC) ku landzelerisa na ku tiyisisa ku landzelela. Timasipala hinkwato ti tlhele ti lerisiwa ku tumbuluxa tisenthara ta matirhelo xikan'wekan'we na ku tiyisisa leswaku vuhlanganisi na vatirhisi bya antswisiwa.

Damu ra Vaal ri ta tshikiwa eka 25% naswona leswi swi ta fikeleriwa hi ku hundzisela mati ku suka edan'wini ra Sterkfontein. Leswi i swa nkoka ku sirhelela vunene bya ESKOM, Mati ya Rhandi na SASOL. Ku tshikiwa ku ta sunguriwa hi ti 7 ta Hukuri na ku ya emahlweni ku fikela mpimohansi wa masiku ya 54 ku ya fika eka ti 30 N'wendzamhala. Ku tshikiwa ka mpimohansi loku kunguhatiweke eka nkarhi wa sweswi i 190 wa mamiliyoni wa timitara ta khubiki ya mati lawa ya nga ta nghena eka damu ra Sterkfontein hi kwalomu ka 7%. Ku tshikiwa loku ko ka ku nga fani i ka ku hunguta khombo eka miganga leyi nga ekusuhi na Sterkfontein na ku hunguta ku onhaka ka mabuwu ya nambu lawa ku nga khale swinene ya omile.

Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga ku stirhisa mati hi vuswikoti na ku ya hlayisa. Vatirhisi va mati hinkwavo va fanele ku landzelela ku siveriwa ka mati laha ku nga ku simekiweni, na ku ya emahlweni va hlayisa mati, hi ku tirhisana na timasipala. Mfumo wu le ku endleni hinkwaswo leswi wu nga swi kotaka ku hunguta swiyimo swa sweswi naswona wu le ku tirheni na lava khumbhekaka hinkwavo eka tindhawu leti khumbhiweke hi dyandza.

5.3. Mutshamaxitulu wa Khomixini ya Nhlangano wa Matiko ya Afrika, Dok. Nkosazana Dlamini-Zuma u fambisile ntwanano exikarhi ka Vahleri va Afrika na Vatirhi lava Tsalaka mahungu ku suka eka Mimfumo ya swirho swa Nhlangano wa Afrika hinkwaswo swa 54, ehansi ka nkongomelo wa “Ku entisa Matsalwa ya Afrika na Vuswikoti byo Endla Ajenda ya 2063”. Ajenda ya 2063 yi rhamba swiphemu hinkwaswo swa miganga ya Afrika na MaAfrika hinkwawo laha va nga kona ku tirha swin'we ku aka Afrika ro humelela na ku va rin'we hi ku ya hi milawu leyi avelaniwaka na lomu ku yiwaka kona ko fana.

Vangheneleri va tsundzukile magoza ya Nhlangano wa Matiko ya Afrika eka malembe yamune lawa ya hundzeke, va kumile ku twisisa ko antswa ka Ajenda ya 2063 na hilaha vuhangalasi bya mahungu bya Afrika byi nga vaka emahlweni hakona eku yi endleni yi tiveka swinene na ku yi fambisa. Ntirho wa ku vika ka nkahoxeko eku vumbeni matsalwa ya Afrika na ku seketela vun'winyi bya vuhangalasamahungunyingi eka MaAfrika naswona swi kaneriwile.

5.4. Khabinete yi nghenela ku tlangela vutomi na mikarhi ya OR Tambo tanihi ku kombisa nhlonipho na ku khensa eka ntirho lowu a wu endleke eku fambiseni ka ajenda ya Afrika-Dzonga ra nkaxihlawuhlawu xa rixaka, nkaxihlawuhlawu xa rimbewu, ra xidemokirasi na ku humelela. Ndzawulo ya Vutshila na Mfuwo se yi sungurile ku kunguhata ku Tlangela Lembe-xidzana ra OR Tambo hi 2017.

Khabinete yi hoyozele lava landzelaka:
5.5. Mamelodi Sundowns lava ku nga tinhenha ta bolo ya milenge ta Afrika tintshwa endzhaku ko hlula eka Ligi ya Tinghwazi ta Bolo ya milenge ta Nhlangano wa Afrika. Khabinete yi khensa vaseketeri hinkwavo na MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku seketela xipano, lexi endleke Afrika-Dzonga ri tinyungubyisa. Sundowns yi joyina xipano xa Afrika-Dzonga xin'wana, Orlando Pirates leyi hluleke tinghwazi ta xipano xa le henhla kaa Afrika hi 1995 ku kuma nyeleti yo sungula ya tiko eka mphikizano lowu.

5.6. Vahluri va vu 14 va Senthara ya Lembe na lembe ya Masagwadi ya ku Sungula swilo swintshwa eka Sekithara ya Mfumo ya ku Sungula swilo swintshwa eka Vutirhelamfumo lava nga ta emahlweni va phikizanela ku Sungula swilo swintswa eka Sekithara ya Mfumo ya Sagwadi ra Lembe. Masagwadi ya tlakusa na ku khutaza mitolovelo yo antswa ya ku sungula swilo swintshwa eka sekithara ya mfumo na ku tlangela ku humelela ka vanhu na mitlawa eka swiphemu hinkwaswo swa mfumo. Ya tirha tanihi xitirho xo ndlandlamuxa ku sungula swilo swintshwa na ku khutaza van'wana ku endla swilo swintshwa ku antswisa mphakelo wa vukorhokeri.

Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka lava landzelaka:
5.7. Eka vandyangu na vanghana va khale ka Xandla xa Holobye wa Nhluvukiso wa Vanhu, Man. Bongi Maria Ntuli loyi a ri mutirhela-vanhu na mutinyiketeli wo lwela timfanelo ta rimbewu.

5.8. Yi yima hi rito rin’we na Phuresidente eku rhumeleni ka marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana va muteki wa swifaniso swa mahungu, Tat. Juda Ngwenya loyi swifaniso swa yena swa vunhenha swi hlayiseke matimu ya hina na ku hi sindzisa ku va na mimburisano mayelana na ku hanya kahle ka tiko ra hina na tikonkulu.

5.9. Eka ndyangu na vanghana va Abram Thuri Phago loyi a loveke loko switimela swimbirhi swi chayisana hi le mahlweni laha ku hambanaka swiporo ekusuhi na le Tembisa eJoni na ku navelela lava vavisekeke ku hatla va hola.  Ndzawulo ya Vutleketli yi ta va yi tirha na Prasa na Valawuri va Vuhlayiseki bya Switimela ku hatlisisa Bodo ya Vulavisisi eka vulavisisi byo helela ku kuma xivangelo xa nghozi ku sivela ku va humelela nakambe ka tinghozi to dlaya.

5.10. Eka ndyangu wa murhangeri wa swichudeni eYunivhesiti ya Thekinoloji ya Tshwane Lesego Benjamin Phehla loyi a loveke hikokwalaho ka nghozi ya movha eSoshanguve.

5.11. Eka vanhu va le Cameroon endzhaku ka khombo ra nghozi ya xitimela leyi nga humelela exikarhi ka Yaoundé na Douala leyi siyeke vanhu va 79 va lovile. Khabinete yi tlhela yi navelela madzadzana lama vavisekeke ku hola hi xihatla.

6. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku va kona endzhaku ka ku kambela ntiyiso wa tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.

6.1. Ku engeteriwa ka kontiraka ya Dok. Sam Makhudu Gulube tanihi Matsalani wa Vusirheleri.

6.2. Tat. ZU Dangorya tanihi Mufambisi-Jenerali eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu.

6.3. Tat. Robert D Nkuna eka xivandla xa Mufambisi-Jenerali eka Ndzawulo ya Switirhisiwa swa Vuhlanganisi na Vukorhokeri bya Poso.

6.4. Dok. Thulani Dlamini tanihi Mulawurinkulu wa Huvo ya swa Sayense na Mbalango wa vumakelo.

6.5. Vutshila, Mfuwo na swa Matimu ya Rixaka, swa Ntumbuluko, Ejensi yo Hangalasa Ndzhaka ya swa Ntivo-vumaki na swa Mfuwo ya Bodo ya Khomixini ya Lothari ya Rixaka:
a) Man. Marjorie MM Letoaba (Mutshamaxitulu);
b) Tat. Thendo Resnic Ramagoma (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Tat. Thanduxolo Lungile; na
d) Tat. Sershan Theeyaagaraj Naidoo

6.6. Bodo ya Vahlayisi ya Nhlangano wa Nhluvukiso wo Tiyimela hi woxe:
a) Prof. Somadoda Fikeni (Mutshamaxitulu);
b) Man. Nomvula Rakolote (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Tat. Theo Charl Adam;
d) Tat. Siyaduma Biniza;
e) Man. Phelisa Nkomo;
f) Man. Andani Amandaline Makhado;
g) Man. Octavia Matshidiso Matloa;
h) Tat. Tlhotse Enoch Motswaledi;
i) Tat. Rashid Amod Sadeck Patel;
j) Dok. Lulama Zitha;
k) Tat. Zakhele Alex Tummy Zitha; na
l) Dok. Gcwalisile Cynthia Zulu-Kabanyane.

Swivutiso:
Donald Liphoko
Tihlanganise na: 082 901 0766