Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka hi Muchaviseki Jacob G Zuma, Phuresidente wa Riphabuliki ra Afrika-Dzonga hi nkarhi wa Ntshamo wa Nhlanganelo wa Palamende, eKapa
Xipikara xa Huvo ya Rixaka (NA),
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzhankulu (NCOP),
Xandla xa Xipikara xa Huvo ya Rixaka na Xandla xa Mutshamaxitulu wa NCOP;
Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa,
Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki,
Muavanyisinkulu Mogoeng Mogoeng na swirho hinkwaswo swo hlonipheka swa vululami;
Phuresidente wa Palamende ya Afrika hi ku Angarhela, Muhlonipheki Tatana Roger Nkondo Dang,
Vaholobye na Swandla swa Vaholobye,
Vaphirimiya na Swipikara swa Tihuvo ta Milawu ta Swifundzhankulu,
Mutshamaxitulu wa SALGA na Vameyarankulu lava nga kona,
Tinhloko ta Minhlangano ya Xiyenge xa 9;
Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Rixaka ya Varhangeri va Xintu,
Varhangeri va minhlangano ya vupfumeri,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Dr Frene Ginwala,
Vayeni lava rhambiweke,
Tinhenha ta valwelantshuxeko,
Swirho swa minhlangano ya xidipilomati,
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Riperile, good evening, sanibonani, molweni, dumelang, goeie naand, lotjhani, ndi madekwana,
Ndzi khensa nkarhi lowu ndzi nyikiweke wona wo vulavula na Palamende na rixaka.
Namuntlha swi fungha anivhesari ya vu 26 ya ku ntshuxiwa ka Phuresidente Nelson Mandela ekhotsweni, leswi a ku ri xiphemu xin’wana xa nkoka eka matimu ya tiko ra hina.
Yi tlhela yi va anivhesari ya vu 50 ya xiboho xa mfumo wa National Party xa leswaku District Six yi ta hundzuka ndhawu ya lava nhlonghe yo basa ntsena, leswi tiseke ku susiwa hi nkanu ka vatshami va ndhawu liya va nhlayo yo tlula 60 000.
Lembe ra 2016 ri tlhela ri fungha anivhesari ya vu 20 ya ku sayiniwa ka nawu hi Madiba, wa Vumbiwa ra Rhiphabuliki. Ku sayiniwa loku ku endliwile eSharpeville hi ti 10 N’wendzamhala 1996.
Ha tinyungubyisa hi xidemokirasi xa hina na leswi hi swi fikeleleke hi nkarhi lowuntsongo swonghasi. Xidemokirasi xa hina xa tirha, xi tiyile ni ku tshamiseka.
Vaakatiko kulorhi,
Vumbiwa, leri timitsu ta rona ku nga Tsalwa ra Ntshuxeko, ri boxa leswaku Afrika-Dzonga i ra hinkwavo lava tshamaka eka rona. Swo tala swi endliwile ku tlakusa vun’we na vaakatiko lava pfumalaka xihlawulambala.
Hambiswiritano, rendzo ro ya eka vaakatiko lava pfumalaka xihlawulambala a ri se fika emakumu.
Rixaka ri tshukisiwile ngopfu nhweti leyi hundzeke loko xihlawulambala xi tlhele xi vuya hi matimba eka swihangalasa-mahungu swa vanhu na swa xitironiki, leswi vangeke ku vaviseka na nhlundzuko lowu nga ri ki na mpimo.
Ku na xilaveko xo lwisana na dimoni ra xihlawulambala. Siku ra Timfanelo ta Ximunhu, 21 Nyenyankulu, ri ta tlangeriwa tanihi siku ra rixaka ro lwa ni xihlawulambala. Ri ta tirhisiwa ku va masungulo ya phurogireme ya nkarhi wo leha yo aka tiko leri pfumalaka xihlawulambala.
Vaakatiko kulorhi,
Ndzi rhandza ku mi tsundzuxa hi tianivhesari ta nkoka.
Lembe ra 2016 ri fungha lembe ra vu 60 endzhaku ka loko ka machi wa vavasati lava a va kongomile eUnion Buildings ku ya koxa ku herisiwa ka milawu ya mapasi. Hi tsakile ngopfu namuntlha hikuva exikarhi ka hina ku na Manana Sophie de Bruyn, loyi a ri un’wana wa tinhenhakazi ta varhangeri va machi lowuya wa matimu.
Hi tlhela hi lemuka vukona bya khale ka Phuresidente ya Black Sash, Manana Mary Burton. Hi lemuka matirhelo ya xiyimo xa le henhla ya nhlangano lowu wo lwela timfanelo ta ximunhu, vululami na ndzingano.
Lembe leri ri fungha 40 wa malembe endzhaku ka pakani yo komba ku vilela hi swichudeni ya ti 16 Khotavuxika eSoweto.
Hi amukela n’waswifaniso loyi a tekeke xifaniso xo tiveka xa Hector Peterson a rhwariwile hi Mbuyisa Makhubu na makwenu wa yena wa xisati Antoinette, Tatana Sam Nzima.
Hi tlhela hi losa ntlawa wa 1976 hikokwalaho ka vurhena bya wona byo yima hi milenge wu lwa na mfumo wa tihanyi wa xihlawuhlawu. Hi lemuka wun’wana wa valwi va nkarhi walowo, Xandla xa Matsalani wa Palamende, Manana Baby Tyawa, loyi a nga kona exikarhi ka hina.
Lembe leri hi tlhela hi fungha 30 wa malembe endzhaku ka ku hlaseriwa ni ku dlawa hi tihanyi ka Gugulethu Seven hi maphorisa ya xihlawuhlawu hi Nyenyankulu 1986.
Yunivhesithi ya Fort Hare yi tlangela 100 wa malembe, leswi ku nga goza ra nkoka eka matimu ya ntshuxeko wa hina ku nga ri etikweni rerhu ntsena kambe etikweninkulu hinkwaro. Mintlangelo ya rixaka yi ta va kona hi ti 20 Mudyaxihi.
Mi nge ndzi lemuka Hosi Mangosuthu Buthelezi, murhangeri wa IFP loyi a nga khale ka xichudeni xa yunivhesithi.
Lembe ra 2016 ri tlhela ri fungha malembe ya 100 ya nyimpi ya Deville Wood eFrance, leyi ve ke kona hi nkarhi wa Nyimpi ya Misava yo Sungula.
Nhlayo ya masocha ya Vantima ya lwile enyimpini leyi kambe a va khomiwa hi voko ra nsimbhi hikokwalaho ka muhlovo wa nhlonghe ya vona.
Ntirho wo va tsundzuka ni ku vuyetela xindzhuti na vumunhu bya vona wu ta tivisiwa hi Mawuwani nan’waka eFrance.
Vanakulorhi, ndzi pfumeleleni ndzi lemuka vayeni vo hlawuleka vanharhu lava nga na hina namuntlha,
- Mutshamaxitulu wa Foramu ya Rixaka ya Varhangeri va Tikereke na Achibixopo wa Doroba ra Kapa, Achibixopo Thabo Makgoba.
- Achibixopo Daniel Matebesi, Phuresidente wa Khansele ya Vupfumeri bya Rixaka na
- Bixopo Zipho Siwa, Murhangeri-Bixopo wa Kereke ya Methodist ya le Dzongeni wa Afrika na Phuresidente wa Khansele ya Tikereke ta le Dzongeni wa Afrika.
Manana Xipikara na Manana Mutshamaxikulu,
Ikhonomi yo tsindziyela naswona leyi kulaka hi xihatla, yi le mbilwini ya ajenda ya hina yo hundzuluxa ikhonomi ya hina na Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP) ra hina.
Loko tshaku ra ikhonomi ri ndlandlamuka ri tumbuluxa mintirho. Vatirhi va hola muholo na van’wamabindzu va endla tswalo.
Tshaku ra xibalo ra ndlandlamuka naswona ri pfumelela mfumo ku andzisa miholo ya vanhu nyika dyondzo, rihanyo, midende, vutshamo na vukorhokerhi bya masungulo bya mahala – leswi hinkwaswo swi humelela hi ndlela leyi ya ka emahlweni.
Ikhonomi ya hina yi hlanganile na ku tikeriwa ku suka hi nkarhi wa mikitsikitsi ya timali hi 2008. Ku nyanyula nkulo wa ikhonomi hi tekile magoza ya matimba ya phurogireme yo hluvukisa switirhisiwa.
Ntiyiso wa mfanelo ya hina sweswi hi leswaku nkulo wa ikhonomi ya misava wa ha yimile. Timakete ta misava ta tsekatseka. Timali ta timakete leta ha hluvukaka ti tsanile naswona ta tsekatseka emisaveni hinkwayo.
Minxavo ya nsuku, pulatinamu, malahla na swicelwa swin’wana leswi hi swi xaviselaka matikomambe swi yi le ehansi swinene naswona swi ya emahlweni swi tshama eka xiyimo xa le hansi.
Tiikhonomi ta vanakulorhi vambirhi eka BRICS: Brazil na Russia, ti languteriwile ku ya ehansi nan’waka. Lera vunharhu, ku nga China, a ri nge swi koti ku tlakuka hi matimba lawa ri tivekaka hi wona.
Tanihileswi ikhonomi ya hina yi nga yintsongo no pfuleka, ya khumbhiwa hi swivangelo hinkwaswo leswi.
Ikhonomi ya hina yi tlhela yi khumbhiwa hi swivangelo swa laha kaya swo fana na ku pfumaleka ka gezi na vuxaka bya swa vumaki lebyi tsekatsekaka swinene.
Nkwama wa Timali ta Misava na Bangi ya Misava swi vhumbha leswaku ikhonomi ya Afrika-Dzonga yi ta tlakuka hi phesente leyi nga tluleki yin’we nan’waka. Vuntsanana bya mimbuyelo ya nkulo wa ikhonomi na xiyimo xa yona swi pima leswaku nhlengeleto wa xibalo wu ta va ehansi eka leswi a wu languterisiwile xiswona enkarhini lowu hundzuke.
Mhaka ya nkoka hi leswaku tiko ra hina ri vonaka ri ri eka nxungeto wo lahlekeriwa hi xiyimo xa rona xa vuvekisi ku suka eka tiejensi ta vuhlahluvi. Loko sweswo swo humelela, swi ta hi durhela swinene ku lomba mali yo fambisa tiphurogireme ta hina eka matikomambe to aka vutomi byo antswa bya hinkwavo, ngopfungopfu swisiwana.
Xiyimo lexi xi lava kungu ro cinca ro hetiseka ku suka eka hina.
Mhaka leyi lavekaka i ku endla swilo hi tindlela tin’wana ni ku teka magoza laha a ya nga tekiwanga hi xihatla.
Ndzi ta mi avela tindlela to hlaya leti hi kholwaka leswaku ti ta tisa ku cinca ka swilo.
Xo sungula, tiko ra hina ri tshama ri ri ndhawu leyi navetisaka vavekisi. Ri nga va ni mintlhotlho, kambe leswinene swi nga kona swi pfala mintlhotlho leyi.
Hi fanele ku ya emahlweni hi maketa tiko tanihi hi ndhawu leyi tsakisaka vavekisi. Leswi swi lava hungu rin’we ku suka eka hinkwerhu ka hina tanihi mabindzu, vatirhi na mfumo.
Loko ku ri na ku hambana hi miehleketo kumbe swiphiqo exikarhi ka hina, hi fanele ku swi lulamisa swi nga se hangalaka na misava hinkwayo. Ku endla tano i mhaka ya nkoka leyi vuyerisaka hinkwerhu etikweni ra hina.
Hi vi le ni tinhlengeletano leti tswaleke mihandzu na mabindzu, ku katsa na nhlengeletano ya xiyimo xa le henhla na Vaofisirinkulu hi Ravumbirhi (9 Nyenyenyana) vhiki reri.
Hi twile swiringanyeto ku suka eka vaaki va swa mabindzu hilaha hi nga cincaka xiyimo xi vuya ematshan’wini leswaku hi vuyisela ikhonomi eka ndlela ya yona ya nkulo.
Hi twile miehleketo mayelana ni xiilaveko xo tumbuluxa switirhisiwa leswi faneleke swa nseketelo wa vuvekisi.
Mfumo wu le ku tumbuluxeni ka pfhumba ra One Stop Shop/Invest SA ku koweta leswaku Afrika-Dzonga i tiko leri pfulekeke hakunene eka mabindzu. Hi ta hatlisisa vuhumelerisi bya vukorhokeri lebyi hi ku tirhisa xinakulobye na mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo.
Pfhumba ro fana ni leri ri lava leswaku mfumo wu susa mafambiselo yo nonoko ni ku tlhela wu languta hi vuntshwa swirhalanganyi swa milawu na vulawuri.
Hi tumbuluxile Komiti ya Vaholobye yo Ndlandlamuuxa Vuvekisi leyi nga ta tiyisisa ku humelela ka mapfhumba ya vuvekisi.
Vanakulorhi, hi twile swivilelo leswi nga boxiwa hi matirhelo ya mabindzu na tikhamphani leti fambisiwaka hi mfumo.
Mabindzu ya hina yo hlaya lawa ya fambisiwaka hi mfumo (SOCs)ya tirha kahle.
Ejensi ya Rixaka ya Magondzo ya Afrika-Dzonga yi akile yan’wana ya magondzo ya xiyimo xa le henhla eGauteng na le tindhawini to tala ta tiko. Magondzo lawa ya hi vangela mavondzo eka swiyenge swo hlaya swa misava.
Nhlangano wa Tithanele wa Ntsemakanyo wa Caledon wu akile madamu ya matshaku yo hambanahambana, leswi endlaka leswaku vanhu va hina va kota ku fikelela mati yo n’wa lama nga hlayiseka.
Transnet yi akile switirhisiwa swa swiporo leswi nga endla leswaku migodi ya tiko ra hina yi kota ku tleketla swimakiwa hi nhlayo ya le henhla hi ku tirhisa tiphoto ta hina, leswaku swi yisiwa eka timakete ta misava.
Eskom, handle ka mintlhotlho leyi nga kona, ya ha kota ku endla leswaku ikhonomi yi ya emahlweni, ehenhla ka swiphiqo swo tala swinene.
Minhlangano ya hina ya swa timali ta nhluvukiso yo fana na Khoporexeni ya Nhluvukiso wa swa Vumaki (IDC) kumbe Bangi ya Nhluvukiso ya le Dzongeni wa Afrika na yin’wana yi nyikile timali ta switirhisiwa, vumaku byo hambanahambana na mabindzu ya swa vurimi handle ka ku tsandzeka, yi endlile tano endzhaku ka nxaniseko wa mpfilupfilu wa swa timali emisaveni.
Ku va tiSOC ti hoxa xandla eku humelerisiweni ka NDP, ti fanele ti va na nkwama wa timali lowu langutekaka.
Ti fanele ti fambisiwa ni ku lawuriwa hi tindlela letinene. Hi ta tiyisisa ku humelerisiwa ka swibumabumelo swa Khomixini ya Vulangutisisi ya Phuresidente eka Mabindzu ya Mfumo, leyi vulavulaka hilaha minhlangano leyi yi faneleke ku lawuriwa hakona.
Xandla xa Phuresidente u fambisa Komiti ya Vaholobye leyi ntirho wa yona ku nga ku tiyisisa vuhumelerisi bya swibumabumelo leswi.
Hi fanele ku lulamisa ni ku lota mintirho ya tikhamphani leti ni ku tiyisisa leswaku laha ku nga na nkwetlembetano wa matirhelo, ku lulamisiwa ka swiphiqo xikanwekan’we.
Tikhamphani leti mintirho ya tona yi nga ha yelaniki na ajenda ya hina ya nhluvukiso ti fanele ku herisiwa.
Tindzawulo ta mfumo leti tikhamphani leti ti vikaka eka tona ti ta pfapfarhuta ajenda ni ku humesa tiphurojekenkulu leswaku SOCs yi ti humelerisa, enkarhini lowu pimiweke. Vukambisisi bya matirhelo no hlela lebyi faneleke byi ta endliwa.
Minghenelelo leyi yi ni nkoka eka nkulo wa ikhonomi ni ku hunguta swiyimo swa swikweleti swa rixaka.
Vaakatiko kulorhi,
Hi fanele ku tirhisa nkarhi wa cincano wa timali na ku cinca loku nga kona ka milawu ya vhisa, leswaku hi nyanyula vupfhumba laha ndzeni ka tiko.
Vupfhumba SA wu ta vekisa R100 miliyoni hi lembe ku tlakusa vupfhumba bya laha kaya, ku khutaza maAfrika-Dzonga ku endla vupfhumba etikweni ra vona.
Hi twile swivilelo ku suka etikhamphanini mayelana ni ku hlwela ka ku humesiwa ka tivhisa ta vanhu lava nga ni vuswikoti ku suka eka matikomambe. Loko ha ha navela leswaku vathori va teka vatirhi va laha kaya tanihi xirhangana, pholisi ya hina ya vupfhumba yi fanele yi tlhela yi endla leswaku swi endleka ku xava vuswikoti byo kala ku suka eka matikomambe.
Mpfapfarhuto wa pholisi yo rhurha wu ta andlariwa eka Khabinete eku fambeni ka 2016.
Hi twile tiaphili ta pholisi leyi tiyeke eka xiyenge xa migodi, ngopfungopfu mayelana na Nawumbisi wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Swicelwa na Mafurha.
Nawumbisi lowu wu tlherisiwile ePalamende n’waxemu. Hi yimerile Palamende leswaku yi hetisisa Nawumbisi lowu, hi kholwa leswaku swi ta endliwa hi nkarhi lowu nga hetiki mbilu.
Vaakatiko kulorhi
Hi fanele ku nyika matimba eka mabindzu lamantsongo, ma le xikarhi na lamakulu (SMMEs) ku hatlisisa nkulo wa wona. Mfikelelo wa nseketelo wa mabindzu wa xiyimo xa le henhla swi nga antswisa ku humelela ka mabindzu lamantshwa hi ndlela leyi nga languteriwangiki.
Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo yi tumbuluxiwile ku nyika nseketelo wo fana na walowo eka mabindzu lamantsongo lama kongomiweke.
Ku hundzuluxiwa ka ikhonomi na ku nyika matimba eka vantima swi tshama swi ri xiphemunkulu xa tiphurogireme hinkwato ta ikhonomi ya tiko. Yin’we ya minghenelelo ya hina yintshwa i Xikimi xa Vamaki va Vantima, lexi simekiweke ku tlakusa ku tinghenisa ka van’wamabindzu va vantima eka swa vumaki.
Hi khutaza mabindzu lamakulu ku endla xinakulobye na vamaki lavantshwa ku katsa mabindzu lama vinyi va wona ku nga vavasati na vantshwa, tanihi xiphemu xo ndlandlamuxa vun’wini na vulawuri bya ikhonomi.
Vaakatiko kulorhi,Ha tinyungubyisa hi Xiyimo xa Vukhume eka xiviko xa vuphikizani eka Foramu ya Ikhonomi ya Misava mayelana na vukorhokerhi bya swa timali.
Ku tshamisisa ni ku antswisa xiyimo xa hina i swa nkoka eka Vuphikizani bya hina tanihi tiko.
Nakambe i swa nkoka eka ku navel aka hina ko hundzuka senthara ya timali ya Afrika.
Tibangi, hi ku tirhisa Nhlangano wa Tibangi wa Afrika-Dzonga, ti ta simeka phurojeke leyi kongomisiweke eka ku tumbuluxa senthara ya vuswikoti bya vukorhokerhi bya timali na vuleteri bya vurhangeri.
Leswi swi ta tiyisisa leswaku tanihi tiko hi nga koka rinoko, ku hlayisa, ku hluvukisa ni ku tshama na nyiko ya xiyimo xa le henhla evukorhokerini bya timali etikweni ra hina ni le ka tikonkulu hinkwaro.
Va ta tirha na Holobye wa Timali na Timali ta Rixaka ku endla leswaku leswi swi humelela. Hi kholwa leswaku hi ku famba ka nkarhi swi ta tiyisisa leswaku hi kota ku ndlandlamuxa xihlovo xa vuswikoti bya hina bya swa timali ni ku ndlandlamuxa swivandla swa mintirho eka vantshwa vo hlaya.
Phurojeke leyi ya kungu ku suka eka sekithara ya bangi i mbuyelo lowunene ni ku khutaza mbuyelo wa ntirhisano wa hina na mabindzu vhiki leri.
Swin’we hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni!
Vaakatiko kulorhi, hi tekile xiboho xo tirhisa timali ta tiko hi vutlharhi ni ku hunguta ku tirhisa mali hi vusompfa, kambe handle ko yisa ehansi ntirho wa mfumo na vukorhokeri bya mphakelo wa vukorhokeri evanhwini.
Hi 2013, Holobye wa Timali u tivisile tindlela to hunguta ku tirhisa mali hi vusompfa.
Ku tirhisa timali ku tlula mpimo ni ku yi tirhisa hi vusompfa swi hungutanile, kambe ka ha ri ni swo tala leswi faneleke ku endliwa ku tsema matirhiselo ya timali hi ndlela ya vusompfa.
Ndzi rhandza ku andlala tin’wana ta tindlela leti madyambu lawa.
Marendzo ya le tsungeni wa malwandle ya ta hungutiwa naswona lava kombelaka pfumelelo wo endla tano va fanele ku bumabumela hi matimba ni ku humesa vumbhoni bya leswaku tiko ri ta vuyeriwa njhani.
Vukulu bya ntlawa wa vurhumiwa byi ta hungutiwa swinene ni ku ringanisiwa.
Swipimelo swin’wana swa tikhomferense, swakudya, ku titsakisa na mintlangu swi ta endliwa.
Swakudya swa swirho eka vhoti ya mpimanyeto leyi rhurheriwaka hi tindzawulo ta mfumo ePalamende, endzhaku ka mimbulavulo ya mpimanyeto a swi nga ha vi kona.
Holobye wa Timali u ta tivisa tindlela tin’wana na vuxokoxoko byin’wana eka mbulavulo wa vhoti ya mpimanyeto hi ti 24 ta Nyenyankulu.
Vafambisinkulu na tibodo ya tiejensi ta tikhamphani ta mfumo na tiSOC ti fanele ku teka tindlela to yelana.
Ndzi tlhela ndzi rhamba Vaphirimiya va swifundzhankulu swa nkaye ku katsa na vameyara ku endla tanihilaha hi anakanyaka hakona loko hi sungula ku lwa ni ku tirhisa mali hi vusompfa eka mfumo.
Ndzi kholwa leswaku Palamende na xiyenge xa vululami swi ta khutazeka ku landzelela vuhumelerisi bya tindlela leti fanaka.
Vaakatiko kulorhi,Xilo xikulu xo durha, lexi hi rhandzaka ku khutaza Palamende leswaku yi xi langutisisa, i ku ya emahlweni hi va na mintsindza yimbirhi, Pitori tanihi ntsindza wa vufambisi bya mfumo, na Doroba ra Kapa tanihi ntsindza wa huvo ya milawu.
Hi kholwa leswaku mhaka leyi yi fanele ku hoxiwa tihlo hi Palamende ku nga ri khale.
Vaakatiko kulorhi,
Hinkwerhu hi na swo tala leswi faneleke ku endliwa ku cinca xiyimo xa ikhonomi na ku hunguta ku tirhisa mali hi vusompfa. Hi ta famba eku tikeriweni nkarhi wo leha, kambe loko ikhonomi yi vuyelela, hi ta tinyungubyisa hikuva hi endlile leswi a swi fanele ku endliwa.
Vaakatiko kulorhi,
Ndzi rhandza ku mi vikela hi mintirho leyi endliweke n’waxemu.
Eka Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka hi Nyenyenyani 2015, ndzi tivisile kungu ra swilo swa nkaye ro hlamula ku nonoka ka nkulo wa ikhonomi.
Kungu ra swilo swa nkaye ri na leswi:
- Ku nyika timhaka ta vurimi na swiendliwa swa le mapurasini matimba;
- Ku yisa vumaki bya swicelwa emahlweni kumbe ku tlakusa nxavo wa rifuwo ra swicelwa;
- Ku humelerisa hi ku hetiseka ka Kungu ra Goza ra Pholisi ya Vumaki leswaku yi va ni nkucetelo wa xiyimo xa le henhla;
- Ku pfula vuswikoti bya tiSMME, tikhooparethivhi, na mabindzu ya le malokhixini na le matikoxikaya.
- Ku ololoxa mintlhotlho ya eneji;
- Ku tisa ntshamiseko eka makete ya vatirhi;
- Ku hlohlotela vuvekisi bya mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo;
- Ntlakuso wa ikhonomi ya le lwandle;
- Ku humesela ehandle tindhawu leti lavaka vuhundzuluxi, nyanyulo ni ku andlala ikhonomi;
- Sayense, thekinoloji na vutumbuluxi bya swilo swintshwa
- Mati na nkululo
- Switirhisiwa swa vutleketli
- Andlalo wa burodibende
- Tikhamphani ta mfumo (tiSOC).
Hi endlile ku humelela ko nyawula eku humeleriseni ka kungu leri.
Ku humelela ku endliwile ku tisa ntshamiseko eka vuphakeri bya gezi. A ku se va na gezi ro siyerisana ku sukela hi Mhawuri n’waxemu leswi nga tisa ku koka moya eka mindyangu na swa vumaki.
Mfumo wu vekisile makume R83 biliyoni eka Eskom, leyi nga pfumelela nhlangano lowu ku ya emahlweni wu endla vuvekisi eMedupi na Kusile, loko yi ya emahlweni na phurogireme ya yona ya matimba yo tshamisisa xiyimo xa Eskom.
Tiyuniti to engetela ku suka eka xitichi xa gezi xa Ingula ti ta hlanganisiwa hi 2017, hambileswi tin’wana ta tona ti nga ta sungula ku nghenisiwa embiteni ya gezi nan’waka.
Ku pfuleka ka vunyingi ka ku titsarisa ku nyika mphakelo wa Phurogireme ya Vutumbuluxi bya Gezi ro Tiyimela hi Roxe leri Pfuxetiwaka ku koka mahlo ya vuvekisi bya R194 biliyoni.
Pfhumba leri i xikombiso xo tiya xa hilaha mfumo wu nga endlaka xinakulobye na mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo ku nyika swintshuxo swo khomeke eka mintlhotlho leyi tiko ra hina ri nga langutana na rona.
Hi 2016, mfumo wu ta hlawula vaphakeri lava nga humelela va vahumelerisi va malahla vo tiyimela hi voxe.
Xikombelo xa Migangiso xi ta tlhela xi humesiwa eminkarhini yo sungula leyi nga pfuleka ya mphakelo wa gasi ku ya eka tibidi ta gezi.
Phurogireme yo ndlandlaxa eneji ya nyutliliya yi tshama yi ri xiphemu xa eneji leyi katsaneke ya mundzuku.
Kungu ra hina i ku humelerisa 9 600 wa timegawatsi ta eneji ya nyutliliya eka malembe ya khume lama landzelaka, ku engetela ku fambisa Pulanti ya Gezi ya Nyutliliya ya Koeberg.
Hi ta kambela makete ku kuma nxavo wa ntiyiso wo aka tipulanti ta nyutliliya ta manguvalawa.
Yimani ndzi tshikelela leswaku hi ta humelerisa nyutliliya ya xiyimo hi magoza lawa tiko ri nga kotaka ku ma fikelela.
Vaakatiko kulorhi,
Mfumo wa hina, hi ku tirhisa Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki, wu tivisile swikhutazo swo hlaya emalembeni yo hlaya lama hundzeke swo nyanyula vuvekisi eka sekithara ya swa vumaki ngopfungopfu sekithara ya malapi, madzovo na swifambo.
Ku humelela ku endliwile eka swiyenge leswi.
Swikhutazo swa xiyenge xa swifambo swi kokile mahlo ya vavekisi vo tlula R25 biliyoni emalembeni ya ntlhanu lama hundzeke. Hi amukela vuvekisinkulu ku suka eka Mercedes, General Motors, Ford, Beijing Auto Works, the Metair group, BMW, Goodyear na VW.
Sekithara ya swiambalo yi tlhele yi tshamiseka nakambe endzhaku ka ku tikeriwa emalembeni yantsongo lama hundzeke.
Tikhamphani ta matikonyingi to fana na Nestle, Unilever Samsung na Hisense na tona ti tiyisisile Afrika-Dzonga tanihi habu ya vumaki ya rhijini.
Ti tshikile ni ku ndlandlamuxa vuvekisi bya tona etipulantini tintshwa.
I ntiyiso leswaku ku humelela loku endliweke eka swa vumaki i xikombiso xa leswaku tiphurogireme ta nkhutazo ti tirha hi ku hetiseka naswona ti koka mahlo ya vavekisi.
Vaakatiko kulorhi,
Ndzi tivisile hi ta tiphurogireme ta mpfuxeto wa vurimi n’waxemu. Hi tivisile phurogireme ya Tiphaki ta Vurimi, leyi kongomisiweke eka ku ndlandlamuxa vutinghenisi bya van’wamapurasi lavantsongo eka migingiriko ya swa vurimi.
Ku aka ku sungurile eka tiphaka ta vurimi ta ntlhanu, ku nga: Westrand eGauteng, Springbokpan N’walungu-Vupeladyambu, Witzenberg eKapa Vupeladyambu, Ncora eKapa Vuhumadyambu na Enkangala eMpumalanga.
Tiphurogireme ta vurimi ti fanele ni ku nyika van’wamapurasi va vavasati matimba. Ndzi pfumeleleni ndzi tivisa muhumeleri wa N’wamabindzu wa Xisati wa lembe ra 2015, Manana Julia Shungube, ku suka eka masipala wa Nkomazi eMpumalanga.
Muchaviseki Xipikara na Muchaviseki Mutshamaxitulu,
Mpfuxeto wa misava wu tshama wu ri xivangelo xa nkoka tanihiloko hi karhi hi hundzuluxa swilo.
Ndzi vulavurile hi pholisi ya 50/50 n’waxemu, leyi vulavulaka hi timfanelo to karhi ta vanhu lava tshamaka ni ku tirha emapurasini.
Migangiso ya 27 yi kumekile ku suka eka van’wamapurasi va mabindzu naswona mune wa yona ya karhi ya humelerisiwa eKapa Vuhumadyambu na Free State.
Ndzi tlhele ndzi tivisa hi ta Nawumbisi wa Vulawuri bya Vun’wini bya Misava lowu nga ta veka mpimo etimhakeni ta vun’wini bya misava ku fika eka mpimo wa le henhla wa 12 000 wa tihekitara, naswona wu ta yirisa vahlapfa ku va ni vun’wini bya misava. Va ta pfumeleriwa ku va ni vulombi bya misava nkarhi wo leha. Mpfapfarhuto wa Nawumbisi lowu wu ta andlariwa eka Khabinete eku sunguleni ka ntsevu wa tinhweti ta lembe.
Hi tlhele hi tivisa hi ku pfula nakambe ka swikoxo swa misava eka vanhu lava nga kotangiki ku endla tano hi siku ro hetelela ra 1998. Nhlayo ya swikoxo swintshwa leswi endliweke a yi fika kwalomuya ka 120 000 wa magidi hi N’wendzamhala n’waxemu.
Vaakatiko kulorhi,
Tanihihilaha hi tivaka hakona, swifundzhankulu swa ntlhanu swi khumbhekile swinene hi dyandza, mavito ya swona i N’walungu Vupeladyambu, KwaZulu-Natal, Free State, Limpopo na Mpumalanga.
Mfumo wu nyika xintshuxo eka miganga leyi khumbhekaka. Dyandza leri nga kona eka vunyingi bya swifundzhankulu swa hina ri tisa ku getsela ka meno. Swifuwo swi le ku feni naswona xiyenge xa vurimi xi le ku tikeriweni swinene. I ntiyiso leswaku hi hanya eminkarhini yo tika swinene.
Mfumo wu ta ya emahlweni wo pfuna van’wamapurasi ni ku tlhela wu yisa vukorhokerhi bya mati hi mathangi emigangeni.
Ndzi pfumeleleni ndzi tirhisa nkarhi lowu ku bumabumela pfhumba ra minhlangano ya vaakatiko ra Operation Hydrate na yan’wani ya mphakelo wa mphalalo wa mati emigangeni yo hlaya leyi nga ku xanisekeni.
Ku akiwa ka switirhisiwa swa mati swi tshama swi ri mhaka ya nkoka leswaku hi ta kota ku ndlandlamuxa mfikelelo eka vanhu va hina na vumaki.
Xiphemu xo sungula xa phurojeke ya Ndlandlamuxo ya Mati ya Crocodile na Mokolo endhawini ya Lephalale eLimpopo xi le ku tirheni hi ku hetiseka. Xi ta phakela 30 miliyoni ya tikhubikili ta tisentimitara ta mati hi lembe.
Ku tlakusiwa ka khumbi ra Damu ra Clan William eKapa Vupeladyambu swi vula ku tlakusiwa ka xiyimo xa damu leriya hi 13 wa timitara leswaku ri ta kota ku phamela mati yo engetela.
Ku lwa ni ku tirhisa mati hi ndlela ya vusompfa, Ndzawulo ya Timhaka ta Mati na Nkululo yi sungurile tiphurogireme to letela vantshwa va khumentlhanu wa magidi tanihi vatirhi va swa mavoko.
Manana Xipikara, Manana Mutshamaxitulu,
Eka ku antswisa vuxaka bya vatirhi, hi amukela ntwanano lowu fikeleriweke na vanakulorhi eka Khansele ya Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Rxaka na Vatirhi (NEDLAC) eka nawu wa muholo wa le hansi wa rixaka.
Minkanerisano yi ya emahlweni hi xiyimo xa laha muholo wa le hansi wu nga fanela ku va wu va kona.
I swa nkoka ku tshikelela leswaku muholo wa le hansi wa rixaka wu fanele ku humelerisiwa hi ndlela leyi wu nga yiseki ehansi vutumbuluxi bya mintirho, ku humelela ka mabindzu lamantsongo kumbe ndlandlamuko wa ikhonomi leyi yaka emahlweni.
Ha khutazeka hi swiviko swo huma eka NEDLAC leswaku rimba ro tshamisekisa makete ya vatirhi hi ku hunguta vulehi byo kombisa ku vilela ni ku herisa madzolonga hi nkarhi wa magoza yo kombisa ku vilela ri le ku fikeleriweni.
Hi twile swivilelo swa vatirhi mayelana ni Nawu lowu Hundzuluxiweke wa Xibalo lowu ndzi wu sayineke hi N’wendzamhala, endzhaku ka loko wu pasisiwile hi Palamende.
Mfumo wu le ku endleni ka nkanerisano na COSATU hi mhaka leyi naswona xintshuxo xi ta fikeleriwa.
Nakambe minkanerisano yi ya emahlweni exikarhi ka swiyenge swa mfumo, leyi rhangeriweke hi Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vaaki na Timali ta Tiko, mayelana na ku hetisisa pholisi ya vusirheleri bya vaaki leyi ndlandlamukeke.
Vaakatiko kulorhi,
Malembe yangari yangani lama hundzeke, sekithara ya migodi a yi yimile hi nhloko ngopfungopfu eka swicelwa swa pulatinamu.
Xiyimo lexi se xa antswa naswona hi rhandza ku hoyozela van’wamabindzu na vatirhi eka magoza lawa va ya tekeke ku antswisa xiyimo lexi.
Mhaka yin’wana leyinene eka sekithara ya migodi i Xiboho xa Varhangeri xo Hlayisa Mintirho lexi sayiniweke hi swiyenge leswi khumbhekaka eka xiyenge xa migodi hi Mhawuri 2015.
Hi kombela mintlawa leyi ku humelerisa ntwanano lowu ni ku ya emahlweni va fikelela tindlela to hlayisa mintirho.
Hi kombela hi matimba eka van’wamabindzu nakambe leswaku ku hlongola vatirhi ku nga vi mhaka yo sungula loko va hlangana ni ku tikeriwa.
Vaakatiko kulorhi,
Hi 2014 hi simekile maendlele yo tiveka ya mbuyelo wa Phakisa Big Fast ni ku yi humelerisa eka ikhonomi ya le lwandle, rihanyo, dyondzo na sekithara ya migodi.
Nkombo wa mabiliyoni ya tirhandi yi vekiwile etlhelo ya switirhisiwa swa tiphoto tintshwa, endzhaku ka ku amukeriwa ka modele wa Xinakulobye xa Mfumo na Mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo ya nhluvukiso wa switirhisiwa swa tiphoto hi Nhlangano wa Tiphoto ta Rixaka ta Transnet.
Vaakatiko kulorhi, hi khumbhekile hi leswaku Afrika-Dzonga a ri ri hava swikepe etikweni leri rhendzeriweke hi 3 000 wa tikhilomitara ta lwandle.
Hi ku tirhisa xiphemu xa ikhonomi ya le lwandle xa Operation Phakisa, hi le ku ringeteni ku ololoxa ntlhotlho lowu.
I ntsako eka mina hikuva swikepe swimbirhi swo rhwala mindzhwalo yo tika swi tsarisiwile ePort Elizabeth, lexa vunharhu xi tsarisiwile eDorobeni ra Kapa ehansi ka mujeko wa Afrika-Dzonga.
Mhaka yin’wani leyinene ya nhluvuko wa Operation Phakisa i ku simekiwa ka xitirhisiwa xo hlayisa mafurha kona laha Dorobeni ra Kapa, leswi tisaka vuvekisi bya R660 miliyoni.
Vupurasi bya swiharhi swa le matini swi vonaka swi ri ndhawu ya nkoka ya ntlakuko eka xiphemu xa ikhonomi ya le lwandle ya Operation Phakisa.
Kwalomuya ka R350 000 ya vuvekisi bya mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo byi nyiketiwile eka sekithara ra vupurasi bya tinhlampfi. Mapurasi ya nkaye ya tinhlampfi ya le ku endleni ka vuhumelerisi. Mapurasi lawa ya kumeka eKapa Vuhumadyambu, KwaZulu-Natal, Kapa Vupeladyambu na Kapa N’walungu.
Hi ya emahlweni hi hlohlotela miehleketo yintshwa eka phurogireme ya Kungu ra Swilo swa Nkaye leswi faneleke ku endliwa.
Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji yi ta veka etlhelo mali ya Vutumbuluxi Byintshwa, ku nga xinakulobye xa vahu na nkwama wa mabindzu ya mfumo nay o ka ya nga ri ya mfumo lexi kongomisiweke eku cinceni ka vutumbuluxi bya miehleketo byi va bya xibindzu eka mabindzu ya mfumo na yo ka ya nga ri ya mfumo.
Mfumo wu ta landzelerisa ku humelerisiwa ka xiphemu xo sungula xa ku hangalasiwa ka burodibende ku hlanganisa switirhisiwa swa mfumo swo tlula 5 000 eka nhungu wa timasipala ta swifundzha enkarhini wa malembe yanharhu.
Mali yo fika R740 miliyoni eka malembe yanharhu yi vekiwile etlhelo emhakeni leyi.
Vaakatiko kulorhi,
Ntirho wo tala wo endliwile eka sekithara ya nhluvukiso wa vanhu n’waxemu.
Mfumo wu hlamurile etimhakeni ta nkayivelo wa timali mayelana ni ku ngeteriwa ka timali ta tiyunivhesithi hi tandza wa tiphesente, tanihilaha ku twananiweke hakona ehlengeletan’wini ya swichudeni na swandla swa tichanselara n’waxemu.
Holobye wa Timali u ta nyika vuxokoxoko bya nkayivelo wa mali ya dyondzo eka Mbulavulo wa yena wa Mpimanyeto.
Ndzi thorile Khomixini ya Ndzavisiso wa Xinawu etimhakeni ta dyondzo ya le henhla. Hi khutaza swiyenge hinkwaswo leswi khumbhekaka ku tirhisana na Khomixini leyi ni ku tiyisisa ku humelela ka yona.
Etimhakeni ta rihanyo, nhlayo ya malembe ya rihanyo ya maAfrika-Dzonga ya xinuna na xisati yi yile ehenhla swinene ku ya eka 62 wa malembe loko hi katsa rimbewu hi ku angarhela, leswi ku nga ntlakuko wa nhungu na hafu wa malembe ku suka 2005.
Ku tirhisiwa ka pholisi ya HIV hi 2009 swi tisile ku ndlandlamuxiwa ka vukamberi bya HIV hi eka vanhu vo tala swinene ni ku tshunguriwa ka 3.2 miliyoni wa vanhu lava hanyaka na xitsongwatsongwani lexi.
Leswi swi tisile ku antswa swinene evuton’wini bya vanhu na rihanyo ro leha eka vanhu lava hlaseriweke hi xitsongwatsongwani lexi.
Hi lemuka xiphemu lexi tlangiweke hi vanakulorhi eka Khansele ya Aids ya Afrika-Dzonga lexi rhangeriweke hi Xandla xa Phuresidente.
Goza ra hina leri landzelaka i ku pfuxeka mapfhumba ya mpfuxeto ngopfungopfu eka vantshwa. Holobye wa Rihanyo ku nga ri khale u ta tivisa pfhumba ra matimba emhakeni leyi.
Ndzi tsakile ngopfu ku tivisa leswaku khamphani ya mirhi ya mfumo, Ketlaphela, yi simekiwile. Khamphani leyi yi ta hoxa xandla eka mphakelo wa mirhi yo lwa na xitsongwatsongwani eka Ndzawulo ya Rihanyo ku suka lembe ximali ra 2016/17.
Hi hala tlhelo, Phepha ro Basa ra Ndzindzakhombo ya Rihanyo ya Rixaka ri humesiwile hi N’wendzamhala naswona ri kongomisiwile eka ku antswisa rihanyo ra hinkwerhu laha Afrika-Dzonga.
Vaakatiko kulorhi,
Nhlawulo wa mimfumo ya miganga wu ta khomiwa exikarhi ka tinhweti tinharhu endzhaku ka ti 18 ta Mudyaxihi, ku nga siku ra nhlawulo lowu nga hundza.
Hi khutaza vaakatiko hinkwavo lava nga ni malembe yo tlula 18 ku titsarisela ku hlawula eku ntsariso wo sungula wa le ku heleni ka vhiki, ku nga ti 5 na ti 6 Nyenyankulu 2016.
Ngopfungopfu, hi khutaza vantshwa lava nga ta khoma malembe ya 18 nan’waka, ku titsarisela hi xitalo xa vona enkarhini lowo sungula leswaku va ta kota ku vhota.
Kungu ra hina ra mpfuxeto wa mfumo wa xifundzha wa Tlhelela eku Sunguleni ri simekiwile hi Ndzhati 2014 naswona 2015 ri vile lembe ra vuhumelerisi bya matimba.
Eka xiphemu xa vumbirhi xa vuhumelerisi, mfumo wa le xikarhi wu ta tinyiketa eka tindlela to kambisisa matirhelo na vutihlamuleri hi matimba.
Leswi swi katsa Marendzo yo ya eka timasipala handle ko tivisa, ku hoxa tihlo eka tindlela ta nkhuluko wa switirhisiwa na vukorhokerhi, ku humelerisiwa ka swibumabumelo swa swiviko swa vulavisisi bya vugevenga bya xinawu, marendzo ya tiphurojeke leti hakeleriwaka ta Switirhisiwa swa Timasipala, na ku nghenelela loku ngetelelekeke hi xikongomelo xo pfuna timasipala leti nonohweriwaka.
Kungu ra swilo swa khume ra swirhangani swa magoza ya Tlhelela eku Sunguleni ri tumbuluxiwile ku komba ndlela ya xiphemu lexi landzelaka.
Kungu leri ri katsa ku tlakusiwa ka hilaha miganga yi nga hoxaka xandla hakona, leswi nga ni nkoka ku endla leswaku miganga yi tisa mavonele ya yona eka ntokoto wa vona wa matirhelo ya mfumo wa miganga.
Ndzi tekile khale rendzo ro ya exitichini xa mathekisi na tibazi xa Marabastad ePretoria hi Musumbhunuku ku ya vulavula na vakhandziyi na vaxavisi lavo ka va nga ri va ximfumo.
Vunyingi bya swivilelo na timhaka leti boxiweke ti khumbha vukorhokerhi bya timasipala.
Va vula leswaku masipala wa Tshwane wu fanele ku basisa ndhawu ni ku lunghisa tiphayiphi ta nkululo leti tshovekeke. Vaxavisi va vurile leswaku va lava ku hakela naswona va tiyimiserile ku endla tano.
Va ndzi lemukisile leswaku vanhu vanyingi eElandspoort va kuma tindlu ta tiRDP kambe ematshan’wini yo tshama eka tona, va ti xavisa kumbe va tirhentisa eka vanhu van’wana.
Manana Baloyi, loyi a fambisaka xibindzwani, u vilerisiwa hi vanhu lava nga dzidzihatiwa hi swidzidziharisi swa Nyaope naswona lava yivaka swixavisiwa eka vaxavisi.
Vakhandziyi van’wana va vurile leswaku ndzi fanele ku teka rendzo ro ya eKwaggafontein, khale ka KwaNdebele ndzi ya vona ku pfumaleka ka vukorhokerhi. Ndzi ta teka rendzo ro ya endhawini leyi ku nga ri khale.
Ndzi tlhele ndzi kota ku vulavula na vahlapfa lava vuleke leswaku va yima etilayinini siku na siku ku endla swikombelo swa maphepha eka Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya. Hi ta ya emahlweni hi endzela miganga ku twa swivilelo na miehleketo ya vona. Timhaka leti nga ta boxiwa emarendweni lawa ti ta landzelerisiwa hi tindzawulo leti faneleke.
Vaakatiko kulorhi,,
Vukorhokerhi bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga byi le ku hundzukeni naswona byi amukerile endlelo ra Tlhelela eku Sunguleni eka vufambisi bya vona byo aka nhlangano lowuya hi vuntshwa ni ku antswisa matirhelo eswitichini hinkwaswo swa maphorisa leswi nga tirheki hilaha swi languteriweke hakona.
Hi lemuka hi timbilu leti tshovekeke, leswaku 57 wa maphorisa va dlawile ku fika namuntlha enkarhini wa lembe ximali wa 2015/16. Hi sola vugevenga lebyi hi matimba swinene.
Hi khutaza maphorisa ku tisirhelela loko va hlaseriwa naswona leswi a va swi endli va ri karhi va tirhisa nawu.
Vaakatiko kulorhi,
Tikonkulu ra Afrika ri tshama ri ri milon’weni ya hina etimhakeni ta ntirhisano wa pholisi ya matikomambe.
Afrika-Dzonga ri yi le emahlweni ri seketela ku rhula na vusirheleri na ikhonomi ya vun’we bya rhijini hi ku tinghenisa eka mapfhumba ya Nhlangano wa Afrika na Nhlangano wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika.
Hi yile emahlweni hi pfuna matikoakelani ku ololoxa timhaka ta vona, xikombiso i Lesotho na South Sudan.
Vuthu ra Vusirheleri ra Rixaka ra Afrika-Dzonga ri yimerile tiko ra hina hi vurhena bya xiyimo xa le henhla eka ntirho wo tisa ku rhula etikweninkulu leri. Ha tinyungubyisa hi masocha ya hina swinene. Va ta bombisa vuswikoti bya vona ePort Elizabeth ku sukela ti13 ku fikela ti 21 ta Nyenyenyani, ku nga ntlangu wo Siku ra Vuthu leri Hlomeke.
Ntwanano wa matiko ya BRICS ya Bangi ya Nhluvukiso Leyintshwa kumbe Bangi ya BRICS yi simekiwile naswona bangi leyi yi languteriwile ku pasisa tiphurojeke ta yona to sungula hi Dzivamusoko nan’waka.
Hi tinghenelerisile eka Samiti ya India-Africa ku katsa na Foramu ya Ntirhisano exikarhi ka Afrika na China tanihiloko hi ri karhi hi tiyisa xinakulobye lexa nkoka swonghasi.
China yi tivisile vuvekisi bya US$50 biliyoni laha Afrika-Dzonga ri nga ta vuyeriwa hi US$10 biliyoni YA switirhisiwa, vumaki na nhluvukiso wa vuswikoti.
Eka ntirhisano wa N’walungu-Dzonga, hi yile emahlweni na mimbhurisano na Nhlangano wa Europe (EU) tanihi nhlangano lowu nga nakulorhi wa vuxavisi na muvekisi wa matikomambe lokulu.
Ku tlula 2000 wa tikhamphani ta EU ti na mabindzu ya tona eAfrika-Dzonga, leswi tumbuluxeke mintirho yo tlula 350 000 wa mintirho.
Vuxaka bya Afrika-Dzonga na United States of America na Canada byi ya emahlweni byi tiya, ngopfungopfu etimhakeni ta ikhonomi, rihanyo, dyondzo, eneji, mati, vuhlayiseki na vusirheleri ku aka vuswikoti, na ku nyika vavasati matimba.
Ku pfuxetiwa ni ku ndlandlamuxiwa ka Nawu wa Nkarhi na Nkulo wa Afrika (AGOA) swi nyika nkarhi na ndhawu wa ndlandlamuko wa vumaki na vun’we bya rhijini. Timhaka hinkwato leti saleke handle mayelana na AGOA ti le ku landzeleriweni.
Vaakatiko kulorhi,
Hi rhandza ku navelela van’wamatsambu hinkwavo lava fikeleleke ku nghenela Mintlangu ya Tiolimpiki leyi nga ta va kona eRio de Janeiro.
Hi khutaza ku ti nghenisa eka tiphurogireme to hlaya leti kongomisiweke ku tlakusa xiyimo xa mahanyelo lawa ngetelelaka rihanyo na ku aka rixaka.
Leswi swi katsa Siku ra Mffuxelelo ra Rixaka, Siku ra Mintlangu na Ndhavuko ra Nelson Mandela; Siku ra Rihanyo ra Mfambo wa Misava, Mintlangu ya Nsuku na Siku ra Nhluvukiso wa Golufu ra Andrew Mlangeni.
Vaakatiko kulorhi,
Komiti yi simekiwile yo hlanganyeta ku tinghenelerisa ka van’wandhuma va hina va vutshila eka migingiriko yo aka rixaka etikweni.
Komiti ya Van’wandhuma lava Hanyaka yi fambisiwa hi mutsari, Tatana Welcome Msomi hi ku tirhisana na muyimbeleri wa ndhuma Manana Letta Mbulu, tanihi xandla xa mutshamaxitulu.
Nakambe i ntsako eka hina leswaku tiqambhi na vatlangi va switori va yingiserile swirilo swa hina ku va nyandza yin’we, leswi swi endlile leswaku va simeka Federexini ya Vumaki bya Vutumbuluxi ya Afrika-Dzonga. Hofisi ya Phuresidente yi simekile Xipano xa Ntirho wa Vumaki bya Vutumbuluxi ku seketela vatumbuluxi va hina.
Vaakatiko kulorhi,
Ku humelerisa swikongomelo swa hina swo tumbuluxa mintirho, ku hunguta ku pfumaleka ka ndzingano ni ku tlhelerisa endzhaku ka mindzelekano ya vusweti, hi fanele ku va na ndlandlamuko wa ikhonomi leyi kuluka hi xihatla.
Eka NDP, hi vekile mpimo wa ndlandlamuko wa 5% hi lembe, leyi a hi tshembhile ku yi fikelela hi 2019.
Hi ku tekela enhlokweni swiyimo swa ikhonomi lexi ndzi xi boxeke eku sunguleni, swi le rivaleni leswaku a hi nge swi koti ku fikelela ndlandlamuko walowo hi nkarhi lowu a hi tshembha leswaku hi nga wu fikelela hi wona.
Swiyimo leswo tika swa laha kaya ni le matikweni ya misava swi fanele swi hi nyika matimba yo endla matshalatshala ha kambirhi, hi tirha kun’we tanihi swiyenge hinkwaswo. Emhakeni leyi, i swa nkoka ku teka magoza lama tiyeke ku susa swirhalanganyi leswi sivelaka ndlandlamuko wa ikhonomi ya laha kaya.
A hi nga swi koti ku cinca swiyimo swa ikhonomi ya misava, kambe hi nga endla swinyingi ku cinca swiyimo swa laha kaya.
A hi tirheni swin’we ku cinca xiyimo. Swa koteka.
Ndza khensa.
