Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka hi Muchaviseki Jacob G Zuma, Phuresidente wa Riphabliki ra Afrika-Dzonga hi nkarhi wa Ntshamo wa Nhlanganelo wa Palamende, eKapa
Xipikara xa Huvo ya Rixaka,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu (NCOP),
Xandla xa Xipikara xa Huvo ya Rixaka na Xandla xa Mutshamaxitulu wa NCOP, Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa,
Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki, Muavanyisinkulu Mogoeng Mogoeng na swirho hinkwaswo swo hlonipheka swa vululami,
Vaholobye na Swandla swa Vaholobye,
Vaholobyenkulu na Swipikara swa Tihuvo ta Milawu ta Swifundzankulu,
Mutshamaxitulu wa Nhlangano wa Mfumo wa Muganga wa Afrika-Dzonga,
Tinhloko ta Mihlangano ya Xiyenge xa 9,
Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Rixaka ya Varhangeri va Xintu,
Phuresidente wa Huvo ya swa Vuavanyisi ya MaMuslim na varhangeri hinkwavo va mihlangano ya vupfumeri,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Dok. Frene Ginwala,
Tinhenha ta Valwelantshuxeko
Swirho swa mihlangano ya xidipilomati,
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Riperile, good evening, sanibonani, molweni, dumelang, goeie naand, lotjhani, ndimadekwana,
Ndza khensa Manana Xipikarana na Manana Mutshamaxitulu nkarhi lowu ndzi nyikiweke wona wo vulavula na ntshamo wa nhlanganelo wa Palamende.
N'wana wa tiko ra hina wo tiveka ngopfu, Phuresidente Oliver Reginald Tambo, a ta va a ri na malembe ya 100 lembe leri, loko a ha hanya.
Murhandza tiko loyi wo ka a nga tilaveli swa yena ntsena [u nyiketele] vutomi bya vuntswatsi bya yena eka ku lava ntshuxeko wa tiko ra hina na vanhu va rona a nga karhali. U siyile ndzhaka leyi nga heriki eka MaAfrika-Dzonga hinkwawo, naswona ku nga ri ntsena eka nhlangano wa yena, ANC.
Hi ku n'wi xixima, hi hlambanyile lembe ra 2017 ku va, Lembe ra Oliver Reginald Tambo. I lembe ra vun'we eka nghingiriko hi MaAfrika-Dzonga hinkwawo loko hi karhi hi yisa swin'we Afrika-Dzonga emahlweni.
Hi ni ntsako ku rhurhela swirho swa ndyangu wa ka Tambo madyambu lawa, Tat. Dali Tambo na nsati wa yena Rachel, na jaha ra vona, Oliver Tambo Junior.
Hi tlhela hi tsundzuka hi rirhandzu ra Mama Africa, Miriam Makeba, loyi a endleke matimu loko a vulavula na Nhlangano wa Matiko ya Misava hi 1963, a kombela nghingiriko wo lwa na mfumo wa xihlawuhlawu.
Hi amukela hi ntsako ntukulu wa yena wa nhwanyana, Zenzile Makeba Lee, na ntukulu-xinghuwenghuwe wa mufana, Lindelani.
Vaakatikokulorhi,
Eka lembe leri ra vu 23 ra ntshuxeko wa hina, xikongomelo xa hina xi tshama ku ri mbalango wa Afrika-Dzonga ra vun'we, xidemokirasi, nkaxihlawularimbewu, nkaxihlawulambalo na ra ku humelela.
Hi ku leteriwa hi Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP), hi le ku akeni Afrika-Dzonga leri faneleke ku ntshuxeka eka vusweti, nkandzingano na vupfumalantirho.
Loko swivangelo swa ikhonomi ya matiko hinkwawo swi tshama swi nga tshembisi, swikombiso i swa leswaku hi nghenile eka nkarhi wo antswisa. Hi langutela mpimo wa ku kula ka ikhonomi ka 1.3% hi 2017 ku landza nkumbetelo wa 0.5% hi 2016.
Hambiswiritano, ikhonomi a yi le ku kuleni hi ku hatlisa loku ringaneke ku tumbuluxa mitirho leyi hi yi lavaka. Ku na vanhu va hina van'wana, ku katsa na vantshwa, lava va nga riki ku tirheni malembe yo tala.
Hi mhaka ya xivangelo lexi hi bohile ku kongomisa eka tindhawu ta nkoka ti nga ri tingani leti hlanganisiweke tanihi Kungu ra Timhaka ta Kaye ku hlohlotela ku kula leswaku ikhonomi yi ta tumbuluxa mitirho leyi laveka swinene.
Tindhawu leti kongomisiweke ti katsa vutumbuluxivumaki, magodi na ku hungutiwa ka ore, vurimi na ku phurosesiwa ka swikumiwa swa vurimi, eneji, mabindzunyingi lamatsongo, ya le xikarhi na lamatsongo swinene (tiSMME), ku fambisa nkwetlembetano wa le ntirhweni, ku koka mahlo ya vuvekisi, ku kurisa ikhonomi ya le lwandle na vupfhumba.
Hi tlhele hi engetela tindhawu leti nghenelelanaka to fana na sayense na thekinoloji, mati na Switirhisiwa swa mbhasiso, switirhisiwa swa vutlaketli na ku sunguriwa ka tindlela ta vuhlanganisi.
Ndzi ta tsakela ku nyika xiviko eka ntirho lowu endliweke eka tin'wana ta tindhawu leti eka lembe leri hundzeke.
Ku tirhelana loku hi ku sunguleke lembe leri hundzeke exikarhi ka mfumo, bindzu na vatirhi, loku tivekaka tanihi matshalatshala ya CEO, ku vile ku pfuna swinene. Hi kotile ku lulamisa yin'wana ya mitlhontlho ya le makaya, swin'we.
Hi papalatile hi vuswikoti ku yisiwa ehansi ka mipimo ya swikweleti, leswi a swi ta va na khumbho wukulu eka ikhonomi ya hina.
Mbangu wa vanhu va hina lava ringaneleke ku tirha wu le ku kombeni ka swikombiso swa ntshamiseko, hikokwalaho ka ntirhisano wa mitlawa ya vanhu. Ndlela leyi mihlangano yi tikhomeke na ku tirha hakona hi nkarhi wa mikanerisano ya miholo eka xiyenge xa pulatinamu ngopfungopfu, yi fanele ku beriwa mandla.
Ku langutisa eka mhaka yin'we swi tlhele swi kombisiwa vhiki leri loko ku fikeleriwa ntwanano eka muholo wa mpimohasi wa rixaka na le ka tindlela to tshamisekisa vuxaka bya vathori na vathoriwa.
Leswi swi landzela xikombelelo lexi ndzi xi endleke eka Mbulavulo Phuresidente na Rixaka hi ti 14 Khotavuxika 2014.
Hi khensisa Xandla xa Phuresidente na ntlawa wa Huvo ya Vatirhi na Nhluvukiso wa Ikhonomi wa Rixaka eka ntirho lowu na ku va navelela swa kahle eka ntirho lowu wa ha lavaka ku endliwa.
Vaakatikokulorhi,
Ku engeteriwa ka vukorhokeri bya masungulo eka vanhu ku yile emahlweni eka lembe leri hundzeke hilaha hi landzeleriseke hakona vutomi byo antswa eka hinkwavo. Ku fikela sweswi, kwalomu ka mindyangu ya nkombo wa timiliyoni va hoxeriwile gexi ku suka eka xitichi xa gezi naswona sweswi se va na gezi.
Ku humelela ka ntirho wa minongonoko ya ku Aka na Mahlayiselo ya Eskom ku pfunile ku tiyisisa ntshamiseko na ku herisa ku tima gezi hi ku siyerisana.
Ntirho wu le ku yeni emahlweni ku tiyisisa vusirheleri bya eneji. Eneji leyi pfuxetiwaka yi vumba xiphemu xa nkoka xa nhlanganelo wa eneji, leyi tlhelaka yi katsa na ku tumbuluxiwa ka gezi ku suka eka gasi, nyutliliya, dyambu, moya, mati na malahla.
Mfumo wu tiyimiserile eka Nongonoko wa Vuhumelerisi bya Gezi ro Tiyimela wo angarhela naswona hi le ku ndlandlamuxeni ka nongonoko ku ya eka swihlovo swin'wana swa eneji ku katsa na malahla na gasi, ku engetela eka eneji leyi vuyelerisiwaka.
Eskom yi ta sayina mitwanano yo xava gezi leyi saleleke endzhaku ya eneji leyi pfuxetiwaka hi ku fambisana na tindlela ta nkumo.
Mfumo wu le ku tirheni swinene ku tiyisisa mphakelo wa mati yo tala lowu tshembekaka eka tindhawu to hambanahambana ta tiko ku seketela ku kula ka ikhonomi loko wu karhi wu tlakusa mfikelelo eka timasipala ta le makaya na leti nga sirhelelekangiki.
Eka matshalatshala yo hunguta ku lahlekeriwa hi mati, laha eka timasipala tin'wana ti hundzuka kule nhlayo-xikarhi ya rixaka, leyi sweswi yi nga eka 37%; kwalomu ka vantshwa va vupfumalantirho va 10 000 va le ku leteriweni tanihi vapulambara, athizene na vayimeri va mati. Vo tala va ta thoriwa lembe leri ku fikelela ntsengo wa 15 000.
Hi rhamba timasipala ku seketela nongonoko wa ku Lwa na ku Pfuta.
Hi ya emahlweni hi aka swikolo swa ximanguva lawa, hi siva swivumbeko swa ridaka na miako yin'wana yo ka yi nga fanelangi hi ku tirhisa Pfhumba ro Hatlisisa Mphakelo wa Switirhisiwa swa Swikolo. Leswi swi nyika vana va hina xindzhuti.
Ntsengo wa swivumbeko swo ka swi nga fanelangi swa 173 se swi herisiwile ku sukela hi 2011. Ntsengo hinkwawo, wa 895 wa swikolo swintshwa sweswi wu nyika ndhawu yo dzondzela ya kahle eka vana va hina.
Ntlakuso wa vuvekisi, mfumo wu tumbuluxile InvestSA, vhengele ro tirhela swilo swo tala swa vuvekisi etikweni hinkwaro naswona wu ta pfula tisenthara ta swifundzankulu eKwaZulu-Natal, Gauteng na le Kapa-Vupeladyambu.
Mahungu ya le rivaleni eka tindzawulo ta mfumo leti khumbekeke. A ku fanelangi ku va na ku hlwela loku nga fanelangiki naswona a ku fanelangi ku va na milawu yo tikisa yo ka yi nga fanelangi. Kusuka eku nyikeni tilayisense ku ya eku nyikeni tivhisa, hi fanele hi endla leswaku swi olova ku endla bindzu eAfrika-Dzonga.
Vaakatiko kulorhi,
Phuresidente Oliver Reginald Tambo a ri mudyondzisi wa metse na sayense. Hi mukhuva wolowo mfumo wu ta rhangisa metse na sayense ku tlula emasungulweni lembe leri, hi ku n'wi tsundzuka.
Ha khutaziwa hi mivuyelo ya swikambelo swa misava hinkwayo swa sweswi.
Mivuyelo eka Mitolovelo ya Dyondzo ya Metse na Sayense ya misava hinkwayo na Ntlawa wa le dzongeni na Vuxa bya Afrika ya Nandzeleriso na nkoka wa swa dyondzo yi kombisa leswaku matirhele ya vadyondzi va Afrika Dzonga ya le ku tlakukeni.
Exikarhi ka matiko lawa ya nghenaka, Afrika-Dzonga ri kombisile ku antswa ku kulu ka mikutlunya ya 87 eka metse na mikutlunya ya 90 eka sayense.
Leswi swa khutaza swinene, tanihileswi hi nga laviki vana va hina ku va va salela endzhaku.
Vuvekisi bya hina eka sayense na thekinoloji byi le ku tswaleni mihandzu.
Tanihileswi Afrika-Dzonga, hi ku seketeriwa hi vatirhisani va rona va nhungu va Afrika, ri humeleleke eka bidi yo rhurhela thelesikopu ya Square Kilometre Array (SKA), nhluvuko wa nkoka se wu endliwile eku akeni ka phurojeke ya sayense leyikulu swinene na ku dya mihandzu ya yona.
Swin'we na mulandzeri wa yona, thelesikopu ya MeerKAT, phurojeke ya SKA yi ya emahlweni yi endla minyikelo ya nkoka eka nhluvukiso wa ikhonomi ya vanhu eAfrika-Dzonga.
Hi ku tirhisana swin'we na vumaki, Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji yi le ku simekeni qhinga ra thekiniloji ro lulamela ndhawu yo karhi ra thekinoloji. Leswi swi tiyisisile leswaku thelesikopu ya MeerKAT ya R2 biliyoni yi akiwile hi 75% ya swilo swa laha kaya.
Leswi swi endlile ku tumbuluxiwa ka mitirho eKapa-N’walungu na ku cinca ka ikhonomi hi ku tumbuluxiwa ka mitirho ya athizeni na mahlayiselo, na ntlakuso wa sayense tanihi ku hlawula ka ntirhovutomi.
Eka switirhisiwa swa magondzo, SANRAL yi sungurile xiphemu xa makungu xa phurojeke ya R4.5 biliyoni ku antswisa gondzo Moloto ra sweswi.
Gondzo ra Moloto na xiporo swi le ku akiweni hi xikongomelo xo tiyisisa vuhlayiseki bya vatirhisi va gondzo na ku tlhela ku herisiwa, tinghozi leti koxeke vutomi bya vo tala.
Hi nkarhi wa 2016, Afrika-Dzonga ri tlhele ri sayina ntwanano wa ntirhisano na China ku aka Moloto Rail Development Corridor.
Hi 2014, hi simekile operation Phakisa Big Fast Results Methodology eka swiyenge swa ikhonomi ya lwandle, rihanyo, dyondzo na migodi. Xikongomelo a ku ri ku kuma tiphurojeke ta nkoka ti nga ri tingani laha hi nga fikelelaka ku kula eku simekiweni ka NDP.
Tiphurojeke hinkwato ti le ku fambeni kahle.
Masocha ya le matini ya Afrika-Dzonga na wona ya nghenelerile eka phurojeke ya Operation Phakisa naswona ya le ku tilulamiseleni ku rhurhela miehleketo ya garaji ya mfumo ya swikepe swa mfumo hinkwaswo eSimon’s Town, ku katsa na mahlayiselo na ku lunghisa swikepe swa mfumo, hi ku tirhisa vutirhisani Navy/ARMSCOR/Denel bya Afrika-Dzonga lebya ha ku tumbuluxiwaka.
Hi langile vupfhumba tanihi vufambisi bya ntirho wa nkoka. Hi mukhuva wolowo ha tsaka leswaku tinomboro ta ku fika ka vapfhumba va hina eka nkarhi wa Sunguti ku fikela Hukuri 2016 ti tlakukile ku fikela eka timiliyoni ta kaye, ntlakuko wa ku hundzanyana eka miliyoni wa lava fikeke ku suka hi 2015. Leswi swi yimela ku kula ka 13% ka ku fika ka vapfhumba.
Mfumo wu fambisa hi vuswikoti minongonoko yo vevukisa vusweti yo fana na Phurogireme ya Mitirho ya Mani na mani leyi Ndlandlamuxiweke (EPWP). Hi ku engetela, malimpfuneto ya vanhu sweswi yi fika kusuhi na 17 miliyoni wa vanhu, vo tala va vona i vadyuhari na vana. Mindyangu yo tala a yi nga ta swi kota ku xava swakudya loko a ku nga ri na mudende.
Ku sukela hi 2014 EPWP, yi tumbuluxile ku tlula timiliyoni timbirhi ta swivandlanene swa mitirho ku ya eka ku fikelela xikongomiso xa timiliyoni ta tsevu ta swivandlanene swa mitirho hi ku hela ka Nyenyankulu 2019. Eka swivandlanene swa mitirho leyi tumbuluxiweke, ku tlula miliyoni yi tekiwile hi vantshwa.
Hi nkarhi wa 2015/2016, ku tlula 61 000 wa swivandlanene swa mitirho yi tumbuluxiwile hi ku tirhisa phurogireme ya swa mbango yo fana na ku Tirhela Mati, ku Tirhela Tindhawu leti tshamaka ti karhi ti tsakama, ku Tirha hi Ndzilo na ku Tirhela Tiikhosisiteme. Ku tlula 60% wa vavuyeriwa a ku ri vantshwa.
Mfumo, hi ku tirhisana na vaaki wu le ku lweni na swiphiqo swa vanhu leswi hangalasaka miganga, swo fana na ku tirhisa swidzidziharisi na swipyopyi hi ndlela yo ka yi nga ri kahle. Ku suka eSoshanguve ku ya eRosettenville kumbe eKwaMashu ku ya eCape Flats, miganga ya tikeriwa hikwalaho ka swidzidziharisi.
Handle ka ku sindzisa nawu, ku nyikiwa ka vukorhokeri bya vutshunguri na nsivelo swi tlhela swi va swa nkoka.
Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu yi le ku akeni ka tisenthara ta vutshunguri ta mani na mani tintshwa eka swifundzankulu leswi ku nga hava switirhisiwa swoleswo, eKapa-N’walungu, N’walungu-Vupeladyambu, Limpopo, Free State na le Kapa-Vuxa.
Hi ku tirhisana swin'we hi nga hlayisa vantshwa va hina ku suka eka swidzidziharisi.
Eka timhaka ta rihanyo, Ndzindzakhombo wa Rihanyo wa Rixaka (NHI) i phurojeke ya hina yikulu eka hinkwato leyi kongomisiweke eku fambiseni ka Afrika-Dzonga ku ya eka Angarhelo wa Rihanyo wa Matiko ya Misava.
NHI yi ta simekiwa eka nkarhi wa malembe ya 14 hi swiphemu swinharhu.
Hi le xikarhi ka xiphemu xosungula, lexi ku nga xiphemu xo lulamisela, lexi sunguleke hi 2012.
Vaakatikokulorhi,
Hi vavisekile swinene hi mafu yo tala ya vavabyi va miehleketo eGauteng.
Vavabyi va miehleketo hi van'wana va swirho leswi nga sirhelelekangiki swinene swa muganga, lava lavaka nsirhelelo ku suka eka Mfumo hi woxe na miganga hinkwayo. Ndzi lerisile Holobye wa Rihanyo ku tiyisisa leswaku swibumabumelo swa Mulavisisi wa swivilelo wa Rihanyo swi simekiwa hi xihatla na hi ku hetiseka handle ko siya swin'wana.
Hi amukela swibumabumelo swa Mulavisisi wa swivilelo wa Rihanyo leswaku ku na xilaveko xa xihatla ku xopaxopa Nawu wa Rihanyo, 2003 (Nawu wa 61 wa 2003) na Nawu wa Nhlayiso wa Rihanyo ra Miehleketo, 2002 (Nawu wa 17 wa 2002) hi xikongomelo xa leswaku matimba na mitirho yin'wana swi vuyiseriwa eka Holobye wa Rihanyo.
Nakambe, hi rhumela ku chavelela ka hina ko suka etimbilwini eka mindyangu na maxaka hinkwawo ya vafi.
Mfumo wu ta nyika nseketelo leswaku mindyangu yi nga langutani na ku tikeriwa loku yi ri yoxe. Holobyenkulu wa Gauteng na Holobye wa Rihanyo se va nyikile ku tiyisisa loku.
Ntirho wo tala swinene wu endliwile eka lembe leri hundzeke eku simekiweni ka Kungu ra Timhaka ta Kaye na minongonoko ya hina hinkwayo. Vaholobye va ta vika ku ya emahlweni minongonoko hi nkarhi wa tivhoti ta mpimanyeto.
Swirho leswi chavisekaka,
Sweswi ndzi tsakela ku vulavula hi swirhangana swa hina swa lembe leri hi yimeleke.
Ntshuxeko wa swa tipolotiki wu ri woxe a wu helelangi handle ka ntshuxeko wa ikhonomi.
Oliver Tambo u vulavurile erivaleni mayelana na xikongomelo lexi eka nhlengeletano ya lembexidzana ya Vandla ra Makhomonisi ra Afrika-Dzonga eLondon hi 1981.
U te:
“Xikongomelo xa nyimpi ya hina eAfrika-Dzonga, hilaha swi vekiweke hakona eka Tsalwa ra Ntshuxeko, xi katsa ntshuxeko wa ikhonomi. A swi ehleketeki ku va ntshuxeko wu va na nhlamuselo handle ko tlherisela rifuwo ra tiko eka vanhu hinkwavo.
“Ku pfumelela matimba ya ikhonomi leyi nga kona ku hlengeleta mitswalo ya vona yi helerile i ku cheleta timitsu ta matimba ya xihlawuhlawu na ku tirhisiwa hi ndlela yo ka yi nga ri kahle, naswona a swi yimeli hambi ndzhuti wa ntshuxeko.
“Hikokwalaho i xiphemu xa nkoka xa qhinga ra hina leswaku hi fanele hi amukela nhlulo ku tlula xidemokirasi xa swa tipolotiki ta ximfumo; naswona nsusumeto wa hina ku ya eka ntshuxeko wa rixaka wu fanele wu katsa ntshuxeko wa ikhonomi.”
Xana hi vula yini hi cinco wa ikhonomi ya vanhu wo hetiseka?
Hi vula ku cinca ka nkoka eka xivumbeko, tisisiteme, mavandla na tipheteni ta vun'winyi, mafambiselo na vulawuri bya ikhonomi hi ku seketela MaAfrika-Dzonga hinkwawo, ngopfungopfu lava sweleke, vunyingi bya vona ku nga Vantima na vamanana, hilaha swi hlamuseriweke hi vandla leri fumaka, leri endlaka pholisi ya mfumo wa xidemokirasi.
Malembe ya makumembirhimbirhi eka ntshuxeko na xidemokirasi xa hina, vunyingi bya vanhu vantima va ha pfumala matimba ya swa ikhonomi. A va korwisiwi hi mikumo ya swa ikhonomi ku suka eka ntshuxeko.
Vangwa exikarhi ka miholo ya ndyangu wa le xikarhi ya lembe na lembe ya mindyangu leyi rhangeriweke hi vantima na vakanetani va vona va valungu ri tshama ri hlamarisa swinene.
Mindyangu ya valungu yi hola kwalomu ka ntlhanu ku tlula mindyangu ya vantima, hi ku ya hi Tinhlayohlayo SA.
Xiyimo hi mayelana na vun'winyi bya ikhonomi xi tlhela xi kombisa swa miholo ya mindyangu.
Ntsena 10% ya tikhamphani ta 100 ta le henhla leti nga eka Johannesburg Stock Exchange ti nga na vun'winyi bya MaAfrika-Dzonga va vantima, ti humeleleke swinene hi ku kongoma, hi ku tirhisa tikhodi ta ku nyika matimba eka vantima, hi ku ya hi Xikimi xa Ku nyika matimba xa Rixaka.
Rivilo ra cinco etirhweni, ku simekiwa ka tipholisi ta endlelo ro lulamisa hilaha swi lavekaka hakona hi Nawu wa Ndzingano wa Matholele, 1998 (Nawu wa 55 wa 1998) na wona wu tshama wu nonoka.
Hi ku ya hi mahungu ya 2015/16 lawa ya rhumeriweke eka Khomixini ya Ndzingano wa Matholele, vuyimeri bya valungu eka tilevhele ta mafambiselo ta le henhla byi fikile eka 72% loko vuyimeri bya vantima byi ri eka 10%.
Vuyimeri bya Makhaladi byi yime eka 4.5% naswona MaIndiya eka 8.7%.
Xiviko xi yisa emahlweni xi vula leswaku MaAfrika-Dzonga ya valungu, ngopfungopfu vavanuna, va nyikiwa tilevhele ta le henhla ta ku thoriwa, ntlakuso na mikateko ya vuleteri loko va pimanisiwa na mitlawa leyi thoriweke.
Eka levhele ya rimbewu loko swi ta eka levhele ya vufambisi, vavanuna va tshama va ri ehenhla eka 67.6% naswona vamanana va ri eka 32.4%.
Ntumbuluko wa vuxisi bya vun'winyi na tiphetheni ta vurhangeri wu lava ku lulamisiwa. Ku nga ka ku nga vi na ku kota ku yisa emahlweni ka ikhonomi yihi na yihi loko vunyingi byi nga katsiwi hi ndlela leyi. Eka mikanerisano ya mina na van'wamabindzu, va amukerile swileriso swa cinco lowu.
Namuntlha hi sungula hi vuntshwa cinco wa ikhonomi ya vanhu wo hetiseka. Hi vula leswaku hi fanele ku endla ku tlula ku vulavula, ku ya eka minongonoko leyi koteka.
Mfumo wu ta teka xiave eka ikhonomi ku fambisa ku cinca koloko. Eka mhaka leyi, mfumo wu ta tirhisa hi ku hetiseka, vulawuri bya swa maqhinga lebyi nga kona eka Mfumo.
Leswi swi katsa milawu, swinawana, ku nyika tilayisense, mpimanyeto na nkumo xikan'we na matsalwa ya timfanelo ya ku Nyika matimba eka Ikhonomi ya Vantima ko Angarhela ku kucutela mahanyelo ya swiphemu swo ka swi nga ri swa mfumo na ku fambisa cinco.
Mfumo wu tirhisa R500 biliyoni hi lembe wu xava tinhundzu na vukorhokeri. Ku engetela eka leswi i R900 biliyoni ya mpimanyeto wa switirhisiwa. Mipimanyeto yoleyo yi fanele ku tirhisiwa ku fikelela cinco wa ikhonomi.
Tanihi masungulo, swinawana swintshwa leswi endlaka swiboha eka van'watikontraka letikulu ku nyika kontraka ya 30% ya bindzu eka mabindzunyingi ya vun'winyi bya vantima se swi hetisisiwile naswona swi gazetiwile hi ti 20 Sunguti.
Hi ku tirhisa swinawana na tiphurogireme toleto, mfumo wu ta kota ku tirhisa matimba yo xava ya Mfumo ku nyika matimba eka mabindzunyingi lamatsongo, mabindzunyingi ya le makaya na ya le malokixini, mitlawa leyi thoriweke na ku tlakusa nhluvukiso wa vumakelo bya laha kaya.
Mitlhontlho ya nkoka yimbirhi leyi hi langutanaka na yona i tilevhele ta le henhla ta mianakanyiso eka ikhonomi na mitwanano na mihlangano, leyi humesaka vangheneleri lavatsongo na ku sivela ku nghena ka van'wamabindzu lavatsongo na vamaki va vantima.
Vulawuri bya mphikizano byi endlile ntirho wa kahle swinene ku vhumbhunula mihlangano na ku yi xupula ku va yi tlula nawu.
Lembe leri hundzeke ndzi sayinile ku va nawu, swihlawulekiso swo khoma mihlangano na mitwanano naswona wu sungurile ku tirha hi ti1 Mudyaxihi. Wu na xigwevo xo ya ejele ku fikela eka malembe ya 10.
Sweswi se hi tlakusa migingiriko ya hina ku tirhana na ntlhontlho wun'wana, ku wu boxa mianakanyiso ya ikhonomi, laha ntlawa lowutsongo wu lawulaka timakete to tala.
Hi nkarhi wa lembe leri, Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Ikhonomi yi ta tisa nawu eka Khabinete lowu nga ta lava ku antswisa Nawu wa Mphikizano,1998 (Nawu wa 89 wa 1998).
Wu ta, eka swin'wana swilo, lulamisa xilaveko ku va na ikhonomi yo tala leyi katsa hinkwavo na ku hunguta tilevhele ta le henhla ta vun'winyi na vulawuri leswi hi swi vonaka eka tisekithara to tala. Kutani hi ta andlala nawu ku va wu tekeriwa enhlokweni hi Palamende.
Hi ndlela leyi, hi lava ku pfula ikhonomi eka vangheneleri vantshwa, hi tlherisela endzhaku mikateko ya MaAfrika-Dzonga eka ikhonomi naswona hakunene hi pfuna ku endla ikhonomi yi cincacinca swinene, yi phikizana na ku katsa hinkwavo. Lexi i xivono xa hina xa cinco wa ikhonomi wo hetiseka.
Vaakatikokulorhi,
Mfumo wu nghenelela hi ku hiseka eka sekithara ya nhundzu, se wu nyikile ku tlula mune wa timiliyoni ta tindlu ku sukela hi 1994.
Sekitara leyi etikweni ra hina yi na nkoka wa kwalomu ka R7 mathiriliyoni, loko sekithara leyi pfuniweke yi ri na nkoka wa R1.5 mathiriliyoni.
Hambiswiritano, ehansi ka 5% ya sekithara yi na vun'winyi na ku fambisiwa hi vanhu vantima naswona ngopfungopfu MaAfrika. Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Vativi va swa Nhundzu wu ta kandziyisiwa hi Ndzawulo ya Vutshamiso bya Vanhu ku va vanhu va nyika miehleketo hi xikongomelo xo tumbuluxa sekithara yo katsa swinene hinkwavo na vuyimeri, ku ya eka cinco wa ikhonomi wo hetiseka.
Exikarhi ka swirhangana swa nkoka lembe leri, mfumo wu ta tlhela wu lulamisa ku hlwela loku tlakukaka na ku salela endzhaku eku tsariseni na le ku nyikiweni ka mapapila ya vun'winyi eka vavuyeriwa va tiphurojeke ta tindlu leti seketeriweke hi swa timali hi mpfuno wa tinhundzu.
Vaakatikokulorhi,
Hi vula nakambe leswaku cinco wa ikhonomi wo hetiseka wu fanele ku famba ku hundza eka swikimi swa vun'winyi bya minkavelo ntsena.
A hi ta tsakela ku vona vanhu vantima va nghenelela hi ku kongoma eka bindzu, va va vinyi va vumakelo. Hikokwalaho, nhluvukiso wa nongonoko wa Vamaki va Vantima i wa nkoka.
Ku sukela eku sunguleni nongonoko wu seketeriwile hi van'wamabindzu vo tlula 22.
Mfumo wu na mikateko yin'wana eka tiphurojeke ta mahlayiselo ya nhundzu ya Ndzawulo ya Mitirho.
Ndzawulo yi ta vekisa kwalomu ka R100 miliyoni lembe leri eka minongonoko ya mahlayiselo na tinhundzu ta nkoka ku endla mahlaluko ya ximanguvalawa. Yi ta tlhela yi ya emahlweni yi endla mitswariso ku suka eku hiriseni ka mahlaluko ya vun'winyi bya mfumo na tinhundzu ta ndzhati wa ribuwa, leswi nga ta vuyerisa tiSMME ta vun'winyi bya vantima.
Mfumo wu ta tlhela wu ya emahlweni ku landzelela tipholisi leti lavaka ku anamisa ku nghenelela ka vanhu vantima na tiSMME, ku katsa na leta vun'winyi bya vavasati na vantshwa, eka sekitara ya mahungu na vuhlanganisi bya thekinoloji.
Hi tiyisisa vantshwa leswaku ku hungutiwa ka nxavo wa datha i swa le henhla eka tipholisi na makungu ya hina.
Vaakatikokulorhi,
Migodi yi tshama ku ri longo ra ikhonomi ya hina na muhori wa vucincanisi na matikomambe wa nkoka.
Hi amukela ku antswisiwa ka mixavo ya xixavisiwa, leswi vangeke ntlakuko eka swihumelerisiwa swa mayini. Leswi swi tshembisa swa kahle eka vumaki.
Tsalwa ra timfanelo ra Mayini sweswi ri le ku xopaxopiweni. Tsalwa ra timfanelo ri lava ku tekela enhlokweni mfanelo leyi amukeriweke ya matiko hinkwawo ya Mfumo ku va wu tifuma eka switirhisiwa swa petiroliyamu na swicelwa hinkwaswo eka rhiphabuliki.
Ri tlhela ri kongomisiwa eku pfuneni tiko ku herisa xihlawulambala eka vun'winyi bya bindzu ra migodi. Leswi swi ta pfuna ku tiyisisa ku kota ku yisa emahlweni ka bindzu leri.
Hi tshemba leswaku mikanerisano exikarhi ka mfumo na bindzu eka tsalwa ra timfanelo yi ta tswala mihandzu leswaku phurosese yi ta hetisisiwa.
Hi ta ya emahlweni hi landzelela ku nghenelela ka mfumo ko kongoma emigodini. Nawumbisi wa Afrika-Dzonga wa Khamphani ya Migodi wu ta nyikiwa Khabinete na Palamende kwala lembeni.
Nawumbisi wa Antswiso wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Petiroliyamu na Swicelwa wu tlheriseriwile ePalamende leswaku timhaka ta mayelana na phurosese yo tihlanganisa na vaaki leyi sunguriweke hi tihuvo to endla milawu ta xifundzankulu ti ta lulamisiwa.
Hi tshemba leswaku wu ta phurosesiwa na ku vuyiseriwa ku va wu ta hetisisiwa handle ko hlwela ngopfu leswaku swivilelo mayelana na ku kanakana loku humesiweke hi bindzu ku lulamisiwa.
Mfumo wu ya emahlweni wu tirha na vakhumbheki van'wana ku lwa na ku tirha emayini ko ka ku nga ri enawini ku hlayisa vutomi na ku sivela ku ngungumerisiwa ka tinsimbhi na tidayimani to saseka.
Hi tlhela hi ya emahlweni hi veka ntshikelelo wukulu eka rihanyo na vuhlayiseki bya vatirhi va le migodini, leswi swi nga swa nkoka swinene eka ku kota ku yisa emahlweni sekithara ya migodi. Hi ku tirhisana na tikhamphani ta migodi hi nga tiyisisa leswaku vutomi byi sirhelelekile hi mikarhi hinkwayo.
Nghozi ya nhlomulo leyi humeleleke eMugodini wa Lily eMpumalanga eku sunguleni ka 2016 i yo sungula ya muxaka wa yona leyi hi nga yi tokota ku sukela ku sungurile xidemokirasi.
Mindyangu yi le ku vavisekeni swinene na nsiveleko.
Vaakatikokulorhi,
Swi ta tika loko swi nga koteki, ku fikelela ndzivalelano wa ntiyiso ku fikela loko xivutiso xa misava xi lulamisiwa.
I tihekitara ta nhungu wa timiliyoni ntsena ta misava ya swirin'wa leti hundziseriweke eka vanhu vantima, leswi ku nga ntsena 9.8% ya 82 miliyoni wa tihekitara ta misava ya swirin'wa eAfrika-Dzonga.
Ku tlhele ku va na ku ya ehansi ka 19% eka mindyangu leyi khumbhekaka eka vurimi ku suka eka 2.9 miliyoni hi 2011 ku ya eka 2.3 miliyoni wa mindyangu hi 2016.
Hi vurile kungu ra hina ra ku tirhisa Nawu wo Phakela Misava hi vuntshwa, 1975 (Nawu wa 63 wa 1975) ku landzelela mpfuxeto wa misava na ku phakela nakambe misava, hi ku tlherisela Nawumbisi ePalamende ku va yi wu tekela enhlokweni hi mhaka ya leswaku wu nga ha tshuka wu tsandzekile ku hundza eka mufambisi wa swa vumbiwa.
Leswi swi endliwile hi ku hoxa xandla ka vaaki loku nga ringanelangiki hi nkarhi wa phurosese ya wona.
Hi tshemba leswaku Palamende yi ta kota ku tirha hi ku hatlisa ku fikelela swilaveko leswaku nawu wu ta hetisisiwa ku humelerisa cinco.
Ku pfuriwa nakambe ka swikoxo swa misava naswona swa ha yimisisiwile hikuva Nawu wa Antswiso wa Timfanelo ta ku Tlherisela Misava, 2014 (Nawu wa 15 wa 2014) wu hlambanyiwile ku va wu nga ri enawini hi Khoto ya Vumbiwa.
Khoto ya Vumbiwa yi kumile leswaku phurosese yo tihlanganisa na vaaki leyi a yi fambisiwa hi NCOP na tihuvo to endla milawu ta xifundzankulu tin'wana, a yi fikelelangi swipimelo leswi vekiweke eka Vumbiwa.
Ku ya emahlweni, mfumo wu ta ya emahlweni wu simeka minongonoko yin'wana yo fana na nongonoko wa ku Tiyisa Timfanelo ta Vuxaka ta Vanhu lava Tirhaka eka Misaveni, wu tlhela wu tiveka tanihi nongonoko wa 50-50.
Eka nongonoko lowu, vatirhi va le mapurasini va hlangana swin'we eka bindzuxinawu nakambe na n'winyi wa purasi, khamphani yintshwa yi tumbuluxiwile naswona vatirhi na n'winyi va hundzuka vinyi vo nhlanganela.
Ku fikela sweswi, swiringanyeto swa 13 se swi pfumeleriwile, swi vuyerisa mindyangu leyi tshamaka emapurasini ya 921 hi nkoka wa R631 miliyoni. Hi hoyozela varimi na vatirhi va le mapurasini eka ku sungula swilo swintshwa loku.
Xa nkoka ngopfu, hi kombela vakoxi va misava ku amukela misava ematshan'weni ya ndziriso wa swa timali. Ku tlula 90% wa swikoxo sweswi se swi hakeriwile hi ku tirhisa ndziriso wa swa timali, leswi nga pfuniki phurosese na switsanana. Swi yisa emahlweni nkayivelo wa misava. Swi tlhela swi langutela ehansi ku nyika matimba ya ikhonomi.
Mfumo wu tibohile ku seketela varimi va swipurasani va vantima.
Ndzi kumile memorandamu ku suka eka Nhlangano wa Varimi va Vantima va Afrika-Dzonga lava vulaka leswaku lembe ra 2017 ri fanele ku va lembe ra mbuyelo wa swa timali ra varimi va swipurasani va vantima.
Hakunene, mfumo wu ta simeka mbuyelo wa swa timali ku seketela nongonoko wa varimi va swipurasani va vantima va 450.
Hi khutaza vamanana vo tala ku anakanya hi vurimi. Ndzi na, tanihi n'wendzi wo hlawuleka namuntlha, Murimi wa Manana wa Lembe ra 2016, Vanecia Janse ku suka eka masipala wa Koukamma eKapa-Vuxa.
Vaakatikokulorhi,
Varimi va hina va hundzile eka nkarhi wo tika lembe leri hundzeke hikokwalaho ka dyandza.
Ku fikela sweswi, ntsengo lowu kunguhatiweke wa R2.5 biliyoni wu endliwile wu va kona ku nyika swifuwo swakudya, switirhisiwa swa mati, ku bora, ku nyika switirho na ku pfuxeta tiboro, mixavo ya fandisi na ku nghenelela kun'wana.
Ku yisa emahlweni, Koporasi ya nhluvukiso wa vumakelo na Bangi ya Misava va nyikile nkwama wa kwalomu ka R500 miliyoni eka varimi lava tikeriwaka ku fambisa switirhisiwa swa xikweleti xa vona na nseketelo hi tiloni to olova eka mulombi.
Vaakatikokulorhi,
Phuresidente Oliver Reginald Tambo a ri muyimeri wa timfanelo ta vamanana.
Hi ta ya emahlweni landzelerisa ku nyika matimba ka vamanana eka tiphurogireme ta mfumo hinkwato.
Mfumo wu ta ya emahlweni wu rhangisa mfikelelo wa vamanana eka swivandlanene eka ikhonomi naswona, ngopfungopfu, eka ku hakelela bindzu na xikweleti.
Lowu i ntshuxeko lowu tinhenhakazi ta Nyimpi vo fana na mufi Dora Tamana wa le Gugulethu, kwala Kapa, va lweleke swona. Ndza tsaka ku va na jaha ra yena, Mongezi Tamana, tanihi n'wendzi namuntlha.
Vaakatikokulorhi,
Hi N'wendzamhala 2015, swichudeni swa le yunivhesiti swi vurile swivilelo swa swona mayelana na ndhurho wa dyondzo ya le henhla.
Swi kombetile kahle leswaku xikweleti lexi tlhandlekelanaka na tihakelo leti tlakukaka hi ku hatlisa a swi endla swi tika eka lava va humaka emindyangwini leyi nga na mali yitsongo ku nghena na ku tshama eka sisiteme ya dyondzo ku fikela loko swi heta tidyondzo ta swona.
I mhaka ya xivangelo lexi leswaku loko swichudeni swa yunivhesiti swi kombisile swivilelo swa xiviri mayelana na ku nga katsiwi etiyunivhesiti, mfumo wa hina lowu hlayisaka wu hlamuleke hi ndlela ya kahle hi ku teka vutihlamuleri byo hakela ntlakuko wa tihakelo ta lembedyondzo ra 2016.
Mfumo wu tlhela wu hakela swikweleti hinkwaswo leswi a swi kolotiwa hi swichudeni leswi nga eka Xikimi xa Mpfuno wa swa Timali xa Swichudeni swa Rixaka (NSFAS) na ku engetelela nkatsiwo wa nhlayo yikulu ya swichudeni leswi nga si tshamaka swi va kona.
Hi nkarhi wa ku andlariwa ka Xitatimende xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Nkarhi wa le Xikarhi, mfumo wa hina wu tivisile tindlela to engetela leti kongomisiweke eku endleni dyondzo ya le henhla yi fikeleleka eka swichudeni swo tala swa mindyangu ya miholo ya le xikarhi.
Mfumo wu nyikile timali ku tiyisisa leswaku ku hava xichudeni lexi muholo wo hlanganela wa ndyangu wa xona wu fikaka eka R600 000 hi lembe xi nga ta langutana na mitlakuko ya tihakelo etiyunivhesiti na tikholichi ta TVET hi 2017.
Swichudeni hinkwaswo leswi ringaneleke ku kuma NSFAS naswona leswi amukeriweke hi tiyunivhesiti na tikholichi ta TVET, swi ta hakeleriwa. Xikweleti xa yunivhesiti xa swichudeni leswi ringaneleke ku kuma NSFAS eka malembedyondzo ya 2013, 2014 na 2015 swi lulamisiwile. Ntsengo hinkwawo, mfumo wu rhangisile nakambe R32 biliyoni eka masungulo ya mfumo ku seketela dyondzo ya le henhla.
Hi le ku tiyisiseni leswaku swichudeni swa hina leswi ringaneleke swi nga dyondza handle ko chava leswaku swikweleti swi ta swi sivela ku hetisa tidyondzo ta swona.
Eka malembe lawa ya saleke ya vulawuri lebyi, tipholisi ta hina ti ta hlamula hi ku kongoma eka swivilelo leswi landzelaka leswi swichudeni swi swi vekeke erivaleni:
Xo sungula, swichudeni swi kombisile xivilelo leswaku vunavelo bya NSFAS bya
R122 000 byi le hansi swinene. Hi ta fanela ku langutisa eka mhaka leyi hi xikongomelo xo tlakusa vunavelo hi ku ya hi swiphemu eka nkarhi lowu taka.
Xa vumbirhi, swichudeni swi kombisile leswaku ntsengo wo helela wa dyondzo eka tiyunivhesiti tin'wana wu le henhla ka mpfuno lowu NSFAS wu wu nyikaka.
Hi xivangelo xexo, swichudeni swa NSFAS leswi dyondzaka eka tiyunivhesiti tin'wana leti hakerisaka tihakelo ta le henhla swi hetelela swi va na xikweleti lexi hlengeletekaka. Tiphurosese leti sunguriweke hi mfumo wa hina se ti le ku langutiseni ka mhaka leyi na yona.
Swirho swo chaviseka na MaAfrika-Dzonga kuloni, swichudeni na vatswari va swona va fanele ku twisisa leswaku swilaveko swa vukorhokeri swo fana na mati, mbhasiso, nhluvukiso wa vuhlangi wa masungulo na vutlaketli bya mani na mani bya kahle na swona swi lava ku lulamisiwa, swi famba swin'we na mfikelelo wa nkoka wa dyondzo ya le henhla na vuleteri.
Kambe ku tiboha ka hina ku kuma swintshuxo swa nkarhi wo leha eka ku hakelela muholo wa vanhu hi ku angarhela, na dyondzo, ngopfungopfu, a swi kanakanisi.
Tanihi tiphurosese leti hi ti sunguleke ti lavaka ku fika emakumu, to fana na Khomixini ya Heher, Xipano xa Vaholobye, ku tihlanganisa hi vuenti na swichudeni, yunivhesiti na Dyondzo na Vuleteri bya Ntirho wa Xithekiniki vurhangeri na vaakatiko, hi ta kuma switirhisiwa ku nyika nhlamuselo ya tipholisi ta hina.
Ndzi rhamba vakhumbheki hinkwavo ku nghenelela eka tiphurosese leti nga sunguriwa leswaku ku nga vi na vonelo leri nga twiwangiki.
Ku hava miehleketo ya kahle leyi faneleke ku siyiwa. Xikan'wekan'we loko tisekithara letikulu ta muganga wa hina ti pfumela eka leswi nga ta endliwa, mfumo wa hina wu ta teka magoza ku rhangisa switirhisiwa ku swi simeka hi ku ya hi swiphemu.
A hi tihlanganiseni ku kuma swilaveko swa xihatla na ku avela switirhisiwa swa hina swo pimiwa hi ndlela leyi faneleke. A hi kuriseni ku tiyimela na ku ya emahlweni hi moya wa vun'we.
Vaakatikokulorhi,
Ku lwa na vugevenga i xirhangana xa le maninginingini. Maphorisa ya ta tlakusa ku vonaka ka wona, ya yisa emahlweni ku humelela ka tipheteni ta ku va yisa laha va lavekaka kona leti tirhisiweke hi nkarhi wa Pfhumba ra Nguva ya Khisimusi yo Hlayiseka.
Va ta tlhela va tirhisi vuswikoti byin'wana byo hlawuleka, byo fana na mitlawa yo hlamula ya maqhinga na tiyuniti ta ku nghenelela ka rixaka, ku pfuna eku lulamiseni ka tindhawu ta swiphiqo swa vugevenga bya le henhla.
Hi kumile mahungu ku suka eSoshanguve vhiki leri hundzeke ya leswaku vugevenga byi nyanyile eBlock L na leswaku mitlhakiso na ku yiva swi le henhla. I miganga yoleyo leyi faneleke ku endla vutirhisano byo tiya na maphorisa ku tiyisisa leswaku swigevenga a swi xanisi vaaki.
Tindlela tin'wana to lwa na vugevenga etikweni hinkwaro ti ta katsa ku tumbuluxiwa ka tiyuniti to hlawuleka, ti kongomisa eka vugevenga bya mayelana na swidzidziharisi, madzolonga ya mathekisi na swibamu na ku kurisa ku tirhisiwa ka swipfuno swa vulavisisi swo fana na vuthala bya swikambelo swa sayense.
Maphorisa ya ta tlhela ya tlakusa ku tirhisiwa ka nhlayisaswitiviwa swa DNA eka vutitivisi bya vaehlekeleriwa.
Hi khutaza vaaki ku tirha na maphorisa ku tiyisisa miganga leyi hlayisekeke.
Vaakatikokulorhi,
Hi amukela ku ya ehansi ka swihumelelo swa ku hlotiwa ka timhelembe ku sukela hi Nhlangula 2015, leswi ku nga swo sungula eka malembekhume. Leswi swi vangiwa hi matirhelo yo hlanganela yo hetiseka hi tiejensi to landzelerisa milawu.
Vaakatikokulorhi,
Rin'wana ra maqhinga yo lwa na vugevenga i ku tiyisisa leswaku lava va humesiweke ejele a va ha endli vugevenga nakambe.
Vukorhokeri bya swa Makhotso byi ya emahlweni byi tirha hi matimba ku hundzula makhotso ya va tisenthara ta ndzulamiso hi ku nyika vukorhokeri byo hambanahambana. Hi xivangelo xexo, tilevhele to landzelela pharoli na swipimelo swa ku ringeta swi antswile ku fika eka mfungho wa matimu wa 98%.
Tiko ri tlhele ri endla nhluvuko wa kahle eku hunguteni tinomboro ta vana eka tisenthara ta swa ndzulamiso.
Vaakatikokulorhi,
Ntlakuso wa mfikelelo eka vululami wu nyikiwile nhlamuselo yo engetelela lembe leri hundzeke loko Rhavi ra Khoto ya le Henhla eLimpopo yi pfuriwa hi Hukuri.
Khoto ya le Henhla ya Mpumalanga yi ta hetisiwa eka lembeximali leri. Ku sungula ku tirha ka tikhoto ta le henhla letimbirhi swi vula leswaku sweswi hi fikelerile xikongomelo xa Khoto ya le henhla eka xifundzankulu xin'wana na xin'wana etikweni.
Vaakatikokulorhi,
Nyimpi yo lwa na vukungundzwana yi ya emahlweni. Exikarhi ka Yuniti ya Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka, Yuniti ya ku Tekeriwa Nhundzu yi hetisile 389 wa milandzu yo tekeriwa ya ntsengo wa R349 miliyoni.
Va kumile swileriso swo khoma timali swa 326 swa ntsengo wa R779 miliyoni.
Ntsengo wa R13 miliyoni wu vuyiseriwile eka milandzu leyi vatirhi va mfumo va khumbhekeke eka vukungundzwana na milandzu yin'wana leyi yelanaka eka lembe leri hundzeke.
Vaakatikokulorhi,
Oliver Tambo u tumbuluxile matitwele yan'wana ya pholisi ya matiko mambe ekusunguleni ka 1977 loko a vulavula ro sungula na Nhlangano lowu fumaka wa Angola MPLA leswaku:
“Hi lava ku hanya hi ku rhula na vaakelana va hina na vanhu va misava eka swipimelo swa ndzingano, nhlonipho wo ringana na xipfuno xo ringana”.
Afrika-Dzonga ri xiximiwile ku fambisa Muganga wa Nhluvukiso wa Matiko ya le Dzongeni wa Afrika (SADC) ku sungula hi Mhawuri 2017. Hi ta tirhisa milawu ya vutshamo ku hatlisisa ku simekiwa ka Qhinga ra Vumaki ra SADC.
Hi le ku hatlisiseni ajenda ya mpfanganiso hi ku tirhisa nsimeko wa SADC-COMESA-East African Community Free Trade Area.
Hi ta ya emahlweni na ku nghenelela ka hina eka matshalatshala ya hina yo lamula, mapfhumba yo hlayisa ku rhula, matshalatshala yo endla ku rhula eLesotho, Democratic Republic of Congo, Burundi, Mozambique, South Sudan, Somalia na Libya. Vuthu ra Vusirheleri ra Rixaka ra Afrika-Dzonga ri yimela tiko kahle eka swikongomelo swo hlayisa ku rhula.
Ku yisa emahlweni, bindzu na vatirhisani va khale eVupeladyambu va tshama va ri vanyikeri va nkoka eka ikhonomi ya hina.
Hi ta ya emahlweni hi tirhisana na United States na ku tirha swin'we eka timhaka ta ntsakelo wo ringana wo fana na ku pfuxetiwa ko helela ka ku Kula ka Afrika na Nawu wa Mikateko.
Hi tekela enhlokweni vuxaka bya hina na China. China hi rin'wana ra vatirhisani va nkoka swinene na nkoka wa swa maqhinga ya Afrika-Dzonga. Hi amukela China ‘tanihi mfumo na vulawuri byi ri byoxe lebyi yimelaka China hinkwaro’.
Afrika-Dzonga ri vula nakambe xiyimo na ku tiboha ka rona eka ‘Ntwanano wa hina na China ri helerile’ naswona hi tekela enhlokweni Taiwan tanihi xiphemu xo tatisa xa China.
Eka levhele ya vutirhisani bya tikonkulu, Joint Africa-European Union (EU) Strategy ku tshama ku ri rimba ra nkarhi wo leha ra nkoka wa ntirhisano wo yisa emahlweni.
Ntwanano wa vutirhisani bya ikhonomi na EU wu sungurile ku tirha hi Ndzati 2016, hi mukhuva wolowo wu nyika mikateko ya mfikelelo eka makete wuntshwa wa swikumiwa swa Afrika-Dzonga.
Kwalomu ka swikumiwa hinkwaswo swa Afrika-Dzonga, kwalomu ka 99% swi ta kuma ntsakelo wa mfikelelo wa makete eka EU.
Kwalomu ka 96% wa swikumiwa swi ta nghena eka makete wa EU handle ko hakerisiwa xibalo xa ntolovelo kumbe ku aleriwa ka ntalo.
Southern African Customs Union Mercosur Preferential Trade Agreement na yona yi nghenerile eka ntirho, yi nyika ntsakelo wa mfikelelo eka ku tlula 1 000 swikumiwa. Lowu i ntwanano lowu tlakusaka bindzu ra Dzonga-Dzonga.
Vutirhisano bya bindzu bya hina na tirhijini tin'wana byi le ku tswaleni mihandzu. Bangi ya Nhluvukiso Wuntshwa ya BRICS yi rhekhodile nhluvuko lowu khutazaka.
Hi amukela xiboho xa Tiphuresidente na Mfumo wa Goa BRICS ku tumbuluxa Ejensi yo Pima ya BRICS leswaku hi ta pfunana eku hleleni tindlela ta ikhonomi ya hina.
Hi tlhela hi tsakisiwa hi mitwanano na vatirhisani va hina va BRICS eka ndhawu ya vurimi. Hi ta simeka mitwanano exikarhi ka muhumelerisi na muxavi eka ku rhumela ematikwenimambe ka tinxakaxaka ta tinyawa, mimangwa na nguluve ku ya eIndia.
Hi ta tlhela hi rhumela ematikwenimambe tithani ta 20 000 ta nyama ya homu eChina hi lembe ku ringana nkarhi wa malembe ya 10.
Hi ta ya emahlweni hi landzelela ku lulamisiwa ka sisiteme ya misava hinkwayo hikuva xivumbeko xa sweswi xi tekela ehansi vuswikoti bya matiko lawa ya ha hluvukaka ku hoxaka xandla na ku vuyeriwa loku twalaka.
Lembe leri ri fungha lembexidzana ya vu 50 ya ku tshama ka Palesitina.
Ndlandlamuxo wa vutshamo bya MaIsrael wu tekela ehansi matshalatshala ya matiko hinkwawo lawa ya kongomisiweke eku kumeni ka xintshuxo xa mimfumo yimbirhi na ntwanano wa mfumo wa Palesitina na Israel. Hi navela ku vula nakambe nseketelo wa hina eka ndlela Palesitina.
Hi ndlela leyi fanaka, hi tshemba leswaku ku amukeriwa nakambe ka Morocco eka Nhlangano wa Matiko ya Afrika ku ta tirha tanihi xihatlisisi ku ololoxa mhaka ya Western Sahara.
Mi ngo ndzi tatisa leswaku Afrika-Dzonga ri ta tirhisa Siku ra Mavuthu lawa ya Hlomeke hi ti 21 Nyenyenyana 2017 ku fungha ku tlangela lembexidzana ra ku lwela ka nhlomulo ka SS Mendi, loku dlayeke masocha ya 646 hi 1917.
Vaakatikokulorhi,
Vumbiwa ri nyika timfanelo to ringana na xindzhuti eka MaAfrika-Dzonga hinkwawo. Nhlangano wa Matiko wu tivisile 13 Khotavuxika tanihi Siku ra Lemukiso wa Alibino ra Matiko hinkwawo. Hi fanele hi tirhisa siku leri ku nyika lemukiso na ku herisa xihlawuhlawu kumbe ku vavisa loku vaakatikokulorhi lava nga na Alibino va hlanganaka na kona eka tindhawu tin'wana.
Hi tlhela hi tshikelela leswaku vanhu lava nga na alibino na vona i vanhu ku fana na munhu wihi na wihi un'wana. Mahanyelo yo va xanisa ya fanele ku hela. Xikholwakholwana mayelana na alibino xi fanele ku fika emakumu.
Ndzi ni ntsako ku tivisa Man. Nomasonto Mazibuko, mufambisinkulu wa Muganga wa Alibino wa Afrika-Dzonga, un'wana wa vaendzi va mina vo hlawuleka.
Ntlawa wa mitlangu wu lahlekeriwile hi un'wana wa vana va wona wo rhandzeka, Joost van der Westhuizen eku sunguleni ka vhiki leri. Ntlawa wa vunanga sweswinyana wu lahlekeriwile hi vayimbeleri va gospel, Sifiso Ncwane na Lundi Tyamara, xikan'we na muyimbeleri wa maskandi, Nganeziyamfisa.
Hi hundzisele ku chavelela ka hina eka ku lahlekeriwa hi vanhu lava vo tiveka ngopfu lava hoxeke xandla eka mitlangu na vutshila bya tiko.
Vaakatikokulorhi,
A hi hlanganeni eku fambiseni ka cinco wa ikhonomi yo hetiseka hi endlela tiko ra hina.
Hi marito ya Phuresidente Tambo.
“Hi ku tirhisana swin'we tanihi MaAfrika-Dzonga kuloni, hi na wona matimba yo cinca tiko leri ku va tiko ra swo tala eka hinkwavo, laha milorho yo chavisa ya xihlawuhlawu yi nga ta va xitsundzuxo lexi titivaleke xa khale ka hina.”
Ndzi khensa swinene nkateko lowu.
