10 Feb 2011
Muhlonipheki Xipikara xa Huvo ya Rixaka,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu (NCOP),
Xandla xa Xipikara xa Huvo ya Rixaka na Xandla xa Mutshamaxitulu wa NCOP,
Xandla xa Phuresidente wa Rhiphabuliki, Muhlonipheki Kgalema Motlanthe,Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki,
Khale ka Phuresidente FW de Klerk,
Khale ka Xandla xa Phuresidente Baleka Mbete,
Muhlonipheki Muavanyisinkulu wa Riphabuliki ra Afrika-Dzonga, na swirho hinkwaswo swo hlonipheka hinkwavo va swa vululami,
Vaholobyenkulu vo hlonipheka phirimiya na swipikara swa swifundzankulu swa hina,
Mutshamaxitulu wa Salga, na vurhangeri hinkwabyo bya mimfumo ya miganga,
Mutshamaxitulu wa Yindlu ya Rixaka ya Vurhangeri bya Xintu; tinhloko ta minhlangano ya xiyenge xa 9,
Gavhenara wa Banginkulu, Gill Marcus,
Tinhloko ta swiyenge swa vusirheleri,
Vurhangeri bya swiyenge hinkwaswo ? mitirho, mabindzu, mitlangu na varhangeri va vukhongeri,
Swirho swa minhlangano ya xidipilomati,
MaAfrika-Dzonga kulorhi.
Dumelang, good evening, goeienaand, molweni, thobela.
Inkomu Muhlonipheki Xipikara xa Huvo ya Rixaka na Muhlonipheki Mutshamaxitulu wa NCOP, ku va mi ndzi nyikile nkarhi lowu leswaku ndzi avelana na maAfrika-Dzonga kulorhi na vaendzi va matiko ya misava nkambisiso na Nongonoko wa Magoza wa lembe leri.
Ndzi vitanile Ntshamo lowu wa Nhlenganelo namadyambu nakambe leswaku vanhu hinkwavo, ku katsa swichudeni na vatirhi, leswaku va kuma nkarhi wo titwela hi voxe loko mfumo wa vona wu vulavula hi timhaka leti ti khumbhaka vutomi bya vona.
Hi khensa vatshami va switulu ku va va hi nyikile nkarhi lowu.
Ndzi pfumeleleni nakambe, hi ku yimela mfumo, ndzi amukela Swirho swa Palamende ku va swi vuyile laha eka dorobankulu ro saseka ra Kapa.
Hi tsakela ku khensa maAfrika-Dzonga hinkwavo lava va nga hoxa xandla eka Mbulavulo lowu hi Xiyimo xa Rixaka hi ku tirhisa tindlela ta ntolovelo ta vufambisi bya mahungu, vufambisi bya mahungu byo tanihi hi Facebook na Twitter, xikan?we na ku tihlanganisa hi xiviri.
Switsundzuxo swa n?wina swi pfunile swinene.
Mundzuku ku ta va ku ri 21 wa malembe hi mpfhuka Phuresidente wo rhandzeka wa hina Nelson Mandela a tshunxiwile ekhotsweni.
A ku ri matimu na nkarhi wo hlawuleka etikweni ra hina, leswi swi kombiseke ku hlula ka vanhu va hina eka tihanyi na ntshikelelo wa xihlawuhlawu.
Leswi swi humeleleke eka siku leriya swi lulamisile masungulo ya ku simeka xivono xa hina xa Afrika-Dzonga ra ntshuxeko, ro pfumala xihlawulambala, ro pfumala xihlawuhlawu xa rimbewu, ra xidemokirasi, ra vun?we na ku humelela.
Hi nghenile eka lembe ra vu 17 ra ntshuxeko, hi tiyimiserile ku yisa emahlweni pfhumba ra ku endla leswaku Afrika-Dzonga ri va tiko leri ri humelelaka na ku va na rifuwo, hi ku aka eka masungulo lawa ya sunguriweke hi Phuresidente Mandela.
Loko hi ri karhi hi fungha ku humelela loku, ku hundzisa ku navela loku kunene ka rixaka eka Tatana Mandela na vandyangu wa yena, na ku n?wi navelela ku hatla a hola.
Vaakatiko kulorhi,
Hi fanele ku amukela ntiyiso wa leswaku Phuresidente Mandela, loyi a rhandziwaka hi hinkwerhu ka hina, lavantshwa na lava khale, vavanuna na vavasati, vantima na valungu, a nga ha ri lontsongo.
U ta tshamela ku endzela tindhawu ta vutshunguri hi minkarhi ku ya kamberiwa, leswi swi nga toloveleka eka munhu wa vukhale byo tanihi bya yena.
Hi fanele ku n?wi pfumelela ku va a endla tano hi xindzhuti, na ku nyika vandyangu na xipano xa vutshunguri nkarhi wa ku va va n?wi ongola exihundleni.
Hi n?wi kolota sweswo ku ya hi rirhandzu leri a nga na rona etikweni leri na le ka vanhu va rona, na leswi a nga swi endlela Afrika-Dzonga, Afrika na misava.
Hi khensa vandyangu, Nelson Mandela Foundation na xipano xa vutshunguri eka ntirho lowu wo hlawuleka va wu endlaka, ku va va hlayisa nhenha ya misava, leyi hi tinyungubyisaka ku va yi ri ya hina.
Hi lava ku tshembisa rixaka leswaku Madiba u le ku kumeni ka vutshunguri bya kahle, naswona u tshamisekile.
HI RI KUN?WE HI FIKELERILE SWO TALA
Vaakatiko kulorhi,
Hi ya emahlweni hi humelela hi ku nonoka loko hi ri karhi hi tirhela ku endla tiko leri ri fuweke. Masungulo ya xipolitiki ya tiyile.
Hi simekile xidemokirasi xa Vumbiwa lexi xi hanyaka no tirha hi ku hetiseka.
Hi na swiyenge leswi sunguriweke kahle leswi swi seketelaka xidemokirasi no sirhelela timfanelo ta vaakatiko va hina, tanihi hi Hofisi ya Musirheleri wa Vanhu, Khomixini ya Timfanelo ta Vanhu ya Afrika-Dzonga, Hofisi ya Mukambelatinkota-Angarhelo, Khomixini ya Ntlakuso na Nsirhelelo wa Timfanelo ta Ndhavuko, Vukhongeri na Tindzimi, na Khomixini ya Ndzingano wa Rimbewu.
Ku nga ri na ku tsandzeka, nhlawulo wo angarhela wa tiko wu va kona endzhaku ka ntlhanu wa malembe man?wana na man?wana ku endlela leswaku maAfrika-Dzonga va kota ku tihlawulela mfumo lowu va wu lavaka, lowu wu fambisiwaka hi Khomixini ya Nhlawulo leyi yi Tiyimeleke ya hina leyi yi nga na vuswikoti.
Hi na Palamende leyi yi hanyaka leyi yi endlaka leswaku Vurhangeri byi va na vutihlamuleri.
Hi na Swa Vululami leswi swi tiyimeleke, leswi swi rhwexiweke matimba yo hetisela yo ahlula minkwetlembetano etikweni ra hina. Hi na xiyenge xa mahungu lexi ntshuxeko wa xona wu nga tsariwa eka Vumbiwa.
Eka vukorhokeri bya masungulo, hi le ku humeleleni na kona. Ku tlula 400 000 wa vanhu vo engetela va nyikiwile vukorhokeri bya mati lembe leri hundzeke. Kwalomu ka 81% ya tiko ri kumile gezi loko hi pimanyisa na 63% hi lembe ra 2000.
Tinhlayo ta vugevenga ti yile ehansi eka vugenga byo hlaya, ngopfungopfu vugevenga byo phanga u hlomile, vukhamba byo faya tiyindlu ku yiviwa na bya le mabindzwini ku katsa na vugevenga bya tihanyi, xikombiso, nhlayo ya ku dlaya yi yile ehansi hi 8,6% eka lembe leri hundzeke.
Hi le ku endleni ku cinca eka dyondzo, ku ya hi vumbhoni lebyi byi kombisiweke hi ku tlakuka lokukulu ka mbuyelo wa mapaselo ya matiriki lembe leri hundzeke, na ntsakelo lowu kombisiweke hi lavantshwa eka dyondzo etikweni hinkwaro.
Swirho leswi hloniphekaka,
Ku fika kwalomu ka 15 wa mamiliyoni ya vaaki va Afrika-Dzonga va amukerile tigiranti to huma eka Mfumo. Hi tlakusa Giranti ya Nhlayiso wa Vana ku endlela leswaku vana lava va nga hansi ka malembe ya 18 lava va faneleke ku yi kuma va yi kuma.
Tanihi leswi hi nga ku akeni ka mfumo wa nhluvukiso ku nga ri wa nhlayiso, tigiranti ti ta hlanganisiwa na nghingiriko wa ikhonomi na nhluvukiso wa miganga, ku endlela leswaku vavuyeriwa va nkarhi wo koma va kota ku tihlayisa hi ku famba ka nkarhi.
Swirho leswi hloniphekaka,
Hi tsakisiwa hi ndlela leyi xiyenge xa hina xa timali xi tirhaka ha kona.
Xi kombisile ku va na tshamiseko wa kahle emikarhini leyi ya ha ku va ka kona ya ntshikelelo wa timali na le ka ku wa ka ikhonomi ya misava.
Nkayivelo wa Mpimanyeto wu ta ya ehansi ku suka eka 6,7% ya sweswi wu ya exikarhi ka 3% na 4% hi 2013.
Swivilelo swa mpimo wa cincano wa timali swi tekeriwa enhlokweni.
Ku vumbiwa hi vutshwa ka ku lawula vucincanisi loku ku tivisiwile eka Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Theme ya le Xikarhi lembe leri hundzeke ku le ku tirhisiweni. Vuxokoxoko byin?wana byi ta nyikiwa hi Holobye wa Timali eka Mbulavulo wa Mpimanyeto.
A swi kanakanisi leswaku Khapu ya Bolo ya Milenge ya FIFA ya 2010 yi ve phurojeke yo tsakisa swinene hi 2010.
Eka matiko ya misava, hi hloniphiwile swinene ku va hi joyina foramu ya Brazil-Russia-India-China-South Africa (BRICS). I buloko ya nkoka ya ikhonomi leyi ya ha tlakukaka. Hi languterile nhlengeletano yo sungula ya BRICS hi Dzivamisoko eChina.
Hi tekile xitulu xa hina xo ka xi nga ri xa nkarhi hinkwawo eka Khansele ya Vusirheleli ya Tinxaka ta Vun?we, lexi hi nga ta xi tirhisa ku tlakusa Ajenda ya xi Afrika ku katsa na kurhula na vusirhelelo eAfrika na le misaveni hinkwayo.
Hi suka ekule swinene. Hi fikelerile swo tala, kambe mitlhotlho ya ha ri kona.
Hi ku tirha kun?we hi ta fikelela swo tala swinene.
KU AKA TIKO LERI RI FUWEKE
Vaakatiko kulorhi,
Loko maAfrika-Dzonga yo tala ya tlangela mphakelo wa tiyindlu, gezi kumbe mati, ka ha ri na vanhu van?wana lava va ha swi yimeleke.
Ndzhaka ya malembe xikhume ya xihlawuhlawu, mpfumaleko wa nhluvuko na ntshikelelo wa xikoloniyali swi nge tlheriseriwi endzhaku hi malembe ya 17 ntsena.
Kambe hi le ku yeni emahlweni, hi ri na ku tshemba ka leswaku hi ta fikelela xikongomelo xa hina xa ku tisa vutomi byo antswa bya hinkwavo.
Naswona hi le ku endleni tano hi ku pfuniwa hi vanhu va hina. Hi khensa mavonelo lawa va ya ka emahlweni va hi nyika wona.
Bongokuhle Miya u tsarile eka pheji ya Facebook ya Phuresidente leswaku doroba ra ka vona ra Umzimkhulu ri le ka xiyimo lexi xi nga tsakisiki, ri tele hi tiphayiphi ta nkululo leti ti balekeke, ku hava tiphayiphi to fambisa mati naswona ku na swifuwo leswi swi fambafambaka edorobeni.
U tsarile leswi: Loko Mfumo, lowu wu nga ku tirheni kahle, a wo tekela swinene enhlokweni, hi xihatla tindhawu leti.
Hi mpela, ha pfumela leswaku vukorhokeri byi fanele ku hatlisisiwa.
Mfumo wa hina wa mbulavurisano wu tlhela wu kuma vuxokoxoko hi ku tihlanganisa na vanhu va hina.
Lembe leri hundzeke, hi endzerile miganga yo tala, malokixi na madorobantsongo. Mahungu ya vona i man?we.
Va tsakela nhluvuko lowu wu fikeleriweke, va kombela ku hatlisisiwa ka vukorhokeri no kombisa ku tinyiketela ka vona ku tirha kun?we na mfumo ku fikelela swo tala.
Hi ku landza ntirho lowu wa ha faneleke ku endliwa, hi kunguhatile hi 2009 ku languta eka ntlhanu wa swirhangana. Ku nga dyondzo, rihanyu, nhluvukiso wa miganga no antswisa vun?winyi bya mapurasi, ku yisa emahlweni ku lwisa vugevenga, na ku tumbuluxa mitirho ya kahle.
Hi tirhile kahle eka swirhangana leswi.
Hambiswiritano, hi na swivilelo leswaku mpfumaleko wa mitirho na vusweti swi ya emahlweni hambileswi ku nga va na ku kula ka ikhonomi eka malembe ya 10 lawa ya hundzeke.
Ku herisa swivilelo leswi, hi bohile leswaku 2011 ri va lembe ra ku tumbuluxa mitirho hi ku tirhisa ku cinca ka xiyimo xa ikhonomi ya kahle na ku kula loku angarhelaka.
Hi sungurile Ndlela Yintshwa ya ku Kula leyi yi nga ta letela ntirho wa hina wo fikelela swikongomelo leswi, ku tirha hi milawu ya ku tumbuluxa mitirho ya kahle swi le xivindzini xa tipholisi ta hina ta ikhonomi.
Hi kombela xiyenge xin?wana na xin?wana na bidzu rin?wana na rin?wana, ku nga yi hi vukulu, ku langutana na ku tumbuluxa mitirho. Mpfuno wun?wana na wun?wana i wa nkoka eka goza leri ra rixaka.
Ndzi ta nyika nhlamuselo wo anama wa Nongonoko wa Magoza eka mbulavulo lowu.
Vaholobye va ta tivisa swikongomelo swa vona swa mitirho na vuxokoxoko byo tala ku ya hi xiyenge, eka mimbulavulo ya vona leyi taka ya Vhoti ya Mpimanyeto.
Tindzawulo hinkwato ta mfumo ti ta endla leswaku minongonoko ya tona yi fambelana na ku tumbuluxa mitirho. Swiyenge swa swifundzankulu na swa mimfumo ya miganga naswona swi komberiwile ku endla tano.
Minongonoko ya mabindzu ya mfumo na swiyenge swa nhluvukiso wa timali naswona swi fanele ku fambelanisa mitirho ya swona swinene na ajenda ya ku tumbuluxa mitirho.
Swirho leswi hloniphekaka,
Ndzavisiso wu kombisile leswaku hi nga tumbuluxa mitirho eka tindhawu ta tsevu ta swirhangana. Leswi ku nga nhluvukiso wa switirhisiwa, vurimi, swicelwa na ku vuyeriwa, vumaki, ikhonomi ya swimilwa na vupfhumba.
Hi nge tumbuluxi mitirho leyi hi ri yexe. Hi fanele ku tirha na mabindzu, swa mitirho na miganga ya vahlawuri.
Ntokoto wu komba leswaku ha humelela loko hi tirha kun?we.
Xikombiso xin?we xikulu i xa ntirho lowu wu endliweke hi Vuhlamuri bya Rimba ra Phuresidente eka xipano xa Ntshikelelo wa Ikhonomi ya Matiko ya Misava, lexi katsaka mfumo, mabindzu, swa mitirho na xiyenge xa miganga.
Exikarhi ka leswi xipano xi nga swi fikelela, Afrika-Dzonga ri tivisile xikimi xo sungula xo letela ku yimisa ku tirha leswaku xi ta nyika ndlela yin?wana yo siva ku hungutiwa ka vatirhi.
Ku nghenelela kun?wana ku katsile nseketelo hi timali eka tifeme leti ti nga eku tikeriweni, leswi swi nga sivela ku lahleka ka kwalomu ka 7 000 wa mitirho. Hi khensa xipano eka ntirho lowu wa kahle naswona hi langutela ku tirhisana loku ku nga ta ya emahlweni.
Loko ha ha languta eka xiyenge xa phurayivhete ngopfungopfu ku va yi hi pfuna ku tumbuluxa mitirho yo tala, mfumo wu ta tirha ntirho wa wona hakunene.
Hi tsakile ku tivisa ku simekiwa ka nkwama wa R9 wa mabiliyoni yo pfuna eka mapfhumba ya ku tumbuluxa mitirho yintshwa eka malembe manharhu lawa ya taka.
Hi ku engetela, Khoporexini ya Nhluvukiso wa Vumaki (IDC) yi vekele etlhelo R10 wa mabiliyoni eka malembe mantlhanu lawa taka ku endlela vuvekisi eka migingiriko ya ikhonomi leyi yi nga kotaka ku endla mitirho yo tala.
I ntsako nakambe eka mina, swirho leswi hloniphekaka, ku tivisa R20 wa mabiliyoni ya mpfuno wa xibalo kumbe ku hungutiwa ka xibalo leswaku ku ta tlakusiwa vuvekisi, ndlandlamuxo na antswiso wa xiyenge xa vumaki.
Ku va phurojeke yi ta kuma leswi, vuvekisi bya le hansi byi fanele ku va R200 wa mamiliyoni eka tiphurojeke letintshwa, na R30 wa mamiliyoni eka ndlandlamuxo na antswiso.
Nongonoko wu ta nyika mpfuno wo fikela ka R900 wa mamiliyoni eka mipfuno ya xibalo leyi yi ringaneleke ya vavekisi lavantshwa na R550 wa mamiliyoni ya ndlandlamuxo na antswiso.
Vaakatiko kulorhi,
Xiyenge lexintsongo xa mabindzu i xiphemu xa nkoka xa pfhumba ro tumbuluxa mitirho.
Hi ta ya emahlweni hi nyika mpfuno wa swa timali na wo ka wu nga ri wa swa timali eka mabindzu lamantsongo, ya lexikarhi na lamantsongo swinene (SMME), vurimi bya mpimo lowuntsongo ku katsa na lebyi byi tirhisanaka.
Hi fanele ku tsema tihakelo ta vufambisi, hi sivela ku vuyelela na ku kongomisa switirhisiwa swo tala eka mabindzu lamantsongo.
Hikokwalaho ka sweswo hi lava ku hlanganisa swiyenge swinharhu ku nga Khula, Micro-Finance Apex Fund ya Afrika-Dzonga na mabindzu lamantsongo ya ti-IDC swi va xiyenge xin?we. Pfhumba ra ku hakela ti-SMME hi nkarhi, ku nga se hela 30 wa masiku, ri famba kahle.
Riqingho ra xihatla ro hakela ra Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki ri amukerile kwalomu ka 20 000 wa tiqingho eka lembe ximali leri ri hundzeke, kasi ntsengo wa tihakelo lowu wu endliweke wu ve R210 wa mamiliyoni.
Tindzawulo tin?wana ti sungurile mapfhumba ya tona, xikombiso pfhumba ra Re Ya Patala (Ha Hakela) ra Ndzawulo ya Mitirho.
Hi le ku yiseni emahlweni ku antswisiwa ka milawu ku endlela leswaku swi ta olova ku tsarisa mabindzu na ku tlhela hi tiyisa Nawu wa Mphikizano ku pfulela makete vangheneri lavantshwa.
Swirho leswi hloniphekaka,
Rifumo ra swicelwa swa tiko ra hina i nchumu wa nkoka wa rixaka na ku va ndzhaka leyi kumekaka hi xitalo eka maAfrika-Dzonga hinkwavo, laha Mfumo wu nga muhlayisi wa swona.
Afrika-Dzonga ri na swicelwa swa nkoka, leswi sweswi swi nga eka 2,5 wa tithiriliyoni ta tidolara ta US.
Hi 2009, indhasiteri ya swicelwa yi nghenisile ku tlula 30% wa timali ta tiko ta vuxaviseli bya le handle, na ku thola 2,9% ya vaaki eka lava va nga na nkhikhi eka ikhonomi.
Mimpimanyeto yi komba leswaku swicelwa swa hina swi languteriwe ku va swi tirhisiwa eka ku tlula dzana ra malembe lawa ya taka.
Ku tivuyerisa hi nkarhi lowu, mfumo wu simekile Khoporexini ya Vulavisisi bya XiAfrika, Mabindzu ya Swicelwa na Timali tanihi khamphani ya swicelwa ya mfumo leyi nga ta fambisa ku ceriwa ka swicelwa leswi swi nga swa nkoka swinene.
Irhangana xin?wana xa mfumo eka lembe leri i ku hetisisa na ku wundla maqhinga ya mbuyeriwo tanihi pholisi ya ximfumo ya mfumo, leswaku hi ta sungula ku tshovela mimbuyelo leyi heleleke ya switirhisiwa swa hina.
Vaakatiko kulorhi,
Eka vuhlanganisi, hi tiyimiserile ku cinca swihondzo swa thelevhixini na xiyanimoya ku suka eka pulatifomo ya ku kombetela kunene swi ya eka leyi yi nga antswisiwa ya ku tsala tinomboro, leswi swi nga ta endla xiyimo xa swifaniso na mpfumawulo swi va kahle.
Mitirho yi ta tumbuluxiwa eka vumaki, ku paka, ku hangalasa na ku vekela hi nkarhi lowu.
Muhlonipheki xipikara na Mutshamaxitulu wa Rixaka,
Hi enetiwa hi ku humelela loku ku nga eka xiyenge yx vupfhumba, ngopfungopfu leswi hi tivaka leswaku 16 wa vapfhumba va tumbuluxa ntirho wun?we etikweni ra hina.
Ku tlula 7,3 wa mamiliyoni ya vapfhumba va tile laha Afrika-Dzonga lembe leri hundzeke, loko ku fananisiwa na 6,3 wa mamiliyoni hi 2009. Ku engetela ntlakuko, hi ta tiyisa timakete leti ti nga kona loko hi le tlhelo hi ri karhi hi lava ikhonomi leyi ya ha sungulaka.
Tiko ra hina ri tlhela ri ya emahlweni ri va ndhawu leyi dumeke ya tinhlengeletano ta matiko ya misava.
Hi Mawuwani, hi ta rhurhela nhlengeletano ya xiyimo xa le henhla xa mitlangu eDurban, Ntshamo wa Nhlengeletanokulu ya vu-123 ya Komiti ya Tiolimpiki ta Matiko ya Misava (IOC).
Hi khensa IOC ku va wu hi nyikile nkateko wa ku rhurhela nhlengeletano leyi ya nkoka.
Se hi na tinhlengeletano na tikhonferense ta 95 exikarhi ka 2010 na 2016.
Ku tlakusa nakambe vupfhumba, exikarhi ka swin?wana, hi ta languta eka swilaveko swa vhisa leyi tirhisekaka hi ku olova, hi antswisa tindhawu ta vuphatsamo bya swihahampfhuka eka matikomambe na ku tlhela hi antswisa switirhisiwa swa vupfhumba.
Mayelana na vupfhumba, hi ta ya emahlweni hi hluvukisa xiyenge xa tiindhasiteri ta ndzhavuko, lexi xi nghenisaka kwalomu ka R2 wa mabiliyoni eka nkatsakanyo wa swimakiwa swa laha kaya.
Hi tlherile hi vona nkoka wa mitlangu yo tanihi hi Fesithivhali ya Misava ya Vuyimbeleri bya Jazz eKapa, leyi yi ngheniseke ku tlula R475 wa mamiliyoni eka ikhonomi ya Kapa na ku tumbuluxa mitirho ya 2 000 hi 2010.
Hi lava ku boxa nakambe mitirho leyi yi endliwaka hi Cape Minstreal Carnival leyi tivekaka swinene, leyi yi voningaka dorobankulu leri lembe na lembe hi ti 2 ta Sunguti, yi tlangela ku tshuxiwa ka mahlonga.
Swirho leswi hloniphekaka,
Minongonoko ya hina yo hluvukisa switirhisiwa ya hi pfumelela ku ndlandlamuxa ku fikeleriwa ka vukorhokeri byo sungula na ku antswisa nkoka wa vutomi.
Leswi swi katsa tiphurojeke ta mphakelo wa mati, gezi na tiyindlu.
Ku kumeka ka eneji i swa nkoka eku hluvukiseni ka ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho. Ku tiyisisa ku kumeka ka mphakelo wa gezi etikweni, Eskom yi vekisile ku tlula R75 wa mabiliyoni, ngopfungopfu eka switichi swintshwa swa Medupi, Kusile na Ingula, ku katsa na ku vuyisa vukorhokeri na vuphakeri bya tiphurojeke tin?wana.
Hi fanele ku hlayisa eneji hinkwerhu leswaku hi ta ka hi nga boheki ku tirhisa ku tsema gezi nakambe tanihi hi ndlela yo ri hlayisa.
Lembe leri, hi ta sungula ku xava eneji ku suka eka vaendli va eneji leyi pfuxiwaka, leswi swi nga ta kombisa ku tiyimisela loku hi nga na kona eka eneji yo pfuxiwa.
Swirho leswi hloniphekaka,
Indhasiteri ya vumaki i xihlohloteri lexikulu lexi dumeke xa mikateko ya mitirho. Ku na mindyangu ya 1,2 wa mamiliyoni leyi tshamaka emikhukhwini ya tiko ya 2 700.
Hi lembe ra 2014, 400 000 ya mindyangu leyi boxiweke yi fanele yi ri na vun?winyi bya vutshamo na ku va yi fikelela vukorhokeri bya masungulo.
Hi ta tlhela hi antswisa vukorhokeri bya vutshamo byo rhenta tanihi leswi vanhu van?wana lava va taka emadorobeni va nga tsakeriki ku tshama kona vutomi bya vona hinkwabyo.
Lawa ya fanele ya ri mahungu lawa ya amukelekaka eka vaaki vo tanihi Portia Busisiwe Mrwetyana loyi a nga tsala eka pheji ya Facebook hi ta mpfumaleko wa ku ringanana eBekkersdal, laha ndhawu ya mikhukhu, leyi yi nga hava vukorhokeri, yi nga vandzekana na ndhawu ya vutshamo ya xiyimo xa le henhla leyi nga etlhelo ka patu naswona yi nga na switirhisiwa hinkwaswo.
U vutisile leswaku: Lexi ndzi lavaka ku xi tiva i ku hikwalaho ka yini mi hi khoma ku hambana, ku ri leswaku hi mi nyika tivhoti to fana, HINKWALAHO KA YINI?
Mfumo wu ta tirhisa R2.6 wa mabiliyoni eka vukorhokeri bya mati lembe leri. Exikarhi ka tindhawu leti ti nga rhangisiwa emahlweni i swifundzankulu swa Limpopo, KwaZulu-Natal na Kapa Vuxa laha ka ha ri ku na nhlayo ya le henhla ya vanhu lava va nga hava mati yo tenga yo nwa, hi nga ri ku vekeleni etlhelo tindhawu letin?wana.
Hi tekele enhlokweni swikombelo swo huma eka vapfuneti vo tala va mbulavulo lowu, ku va mfumo wu pfala magoji emapatwini.
Nongonoko wa hina wa Ndlandlamuxo wa Mitirho ya Mfumo (EPWP) ri lava ku tumbuluxa 4,5 wa mamiliyoni ya mikateko ya mitirho, naswona ku tlula miliyoni ya swivandla swa mitirho yi ve yi tumbuluxiwile ku sukela ku sungula ka Xiphemu xa 2. xiphemu xin?wana xa nongonoko xi langutana na ku lunghisa vuhlanganisi bya mapatu ya hina.
Vanhu vo tala va hina va vuyeriwa ngopfu hi EPWP.
Vanhu va kuma mitirho eka nhlayiso wa mapatu, mitlangu, minongonoko yo dyondza ku hlaya no tsala ya lavakulu na ku basisa mapatu.
Nongonoko wa ku hlayisa mapatu, lowu tivekaka hi Zibambele, wu ta hangalasiwa na tiko lembe leri leswaku ku ta tumbuluxiwa mitirho.
Hi ta hluvukisa switirhisiwa leswi swi nga ta tlakusa xiyenge xa hina xa vurimi, loko hi le tlhelo hi ri karhi hi pfuna hi ku tumbuluxa mitirho.
Madamu ya mati, swipelupelu na swikimi swa ncheleto swi ta pfuxiwa hi vutshwa. Swibyariwa, swifuwo ku katsa na madyelo swi ta sirheleriwa hi ku biya darata.
Tiphurojeke leti ti ta ndlandlamuxa ku kumeka ka swakudya na ku tumbuluxa swivandla swa mitirho eka lavo tala, ngopfungopfu vamanana va le matikoxikaya.
Ku tlakusa vutumbuluxi bya hina eka sayense, thekinoloji na ku tumbuluxa mitirho, hi le ku endleni xikombelo za ku rhurhela thelesikopu ya xiyanimoya ya Square Kilometre Array.
Xikombelo se xi endlile 800 ya swivandla swa mitirho ya tikontiraka Kapa N?walungu naswona yi ta tumbuluxa mitirho yin?wana ya 100 lembe leri.
Pfhumba ra hina ro tumbuluxa mitirho ri fanele ri tlhela ri antswisa nhluvukiso wa vantshwa.
Xiyenge xa Rixaka xa Nhluvukiso wa Vantshwa xi le ku burisaneni na swiyenge swa mfumo na swiyenge swa phurayivhete leswaku ku ta nghenisiwa nhluvukiso wa vantshwa eka minongonoko ya swiyenge swa mfumo na ku antswisa mabindzu lamantsongo ya vantshwa na lawa ya fambisiwaka hi vanhu lava tirhaka kun?we.
Vaakatiko kulorhi,
Hi tshemba leswaku ku nghenelela loku hi nga ku vula hi ku komisa ku ta hi yisa emahlweni eku vekeni ka vutumbuluxi bya mitirho ehenhla ka ajenda ya vateki va swiboho hinkwavo laha tikweni.
Vahobyekulu va kombo va hlanganile na vatirhikulorhi va hina hi Ravumbirhi ku va va burisana hi ku tirhisana loku naswona hi na ku tshemba leswaku hi ta humelela.
Muhlonipheki Xipikara na Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Hi ku fambisana hi le tlhelo ka mimbuyelo ya ku tumbuluxa mitirho, hi ta tlhela hi pfuxeta tipholisi leti fambelanaka na ku antswisa vutomi bya vatirhi.
Mfumo, na vatirhisani kulobye va wona, wu le ku languteni hi vutshwa nawu wa valaveri va mitirho na rimba ra pholisi ya ku nyika vukorhokeri bya mitirho ya mfumo.
Leswi swi ta endla leswaku mfumo wu vona leswaku wu na nongonoko wa lava va lavaka mitirho na swivandla swa mitirho.
Phepha ra Xiyimo ra Mfumo ra Mpfuxo wa Nhlayiso wa Vanhu ri languteriwa ku humesiwa lembe leri leswaku ku ta kaneriwa hi rona.
Timhaka leti nga ta kaneriwa ti katsa ku pfuna hi timali na leswi Nkwama wa Rixaka wa Nhlayiso wa Vaakatiko wu nga xiswona, leswi minkwama ya swa mitirho na phenxeni ya xiyenge xa phurayivhete yi nga ta tirhisana ha kona na endlelo hinkwaro, na xiyimo xa mafambiselo lexi xi languteriweke.
Mfumo wu fanele ku thola vatirhi eka swivandla hinkwaswo leswi nga pfuleka. Ndzawulo yo Langutela Matirhelo na Nkambelo yi ta nyika xiviko ku nga se hela tin?hweti ta tsevu.
Muhlonipheki Xipikara na Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Hakunene, hi fambile mpfhuka wo leha ku suka hi 1994. Hi fikelerile swo tala, kambe ka ha fanele ku endliwa swin?wana nakambe, naswona hi ku tirha swin?we tanihi maAfrika Dzonga, hi ta fikelela swo tala swinene!
Ndzi kombela mi ndzi pfumelela ku hlamusela hi swirhangana swin?wana swa mune ku katsa na minongonoko yin?wana.
Xikongomelo xa lembe leri eka dyondzo i ti-T Tinharhu: Teachers, Textbooks and Time (Vadyondzisi, Tibuku na Nkarhi). Hi vuyelela xikombelo xa hina xa leswaku vadyondzisi va fanele ku va exikolweni, etlilasini, hi nkarhi, va dyondzisa ku ringana kwalomu ka tiawara ta nkombo hi siku.
Vufambisi byi fanele ku vona leswaku n?wana un?wana na un?wana u na tibuku hi nkarhi, na ku va hi pfuna vadyondzisi va hina ku endla ndhawu ya kahle yo tirhela leswaku dyondzo ya nkoka yi ta humelela.
Ku landzelerisa ku humelela, lembe leri, hi sungurile nkambelo wa rixaka wa lembe na lembe eka ku hlaya na nyumeresi leswi swi fambelanaka na swa matiko ya misava, swa giredi 3, 6 na 9.
Hi taya emahlweni hi vekisa eka vuleteri bya vadyondzisi, ngopfungopfu eka Tinhlayo na Sayense.
Hi ta languta swinene eku leteleni ka tinhloko ta swikolo, ngopfungopfu leti ti nga eka swikolo leswi swi nga tirheki kahle.
Nkongomelo wa dyondzo ya le henhla wu ta va wa ku ndlandlamuxa mfikelelo ngopfungopfu eka vana va swisiwana.
Leswi swi katsa ku cinciwa ka swikweleti swi va tibasari eka swichudeni leswi swi faneleke swa lembe ro hetelela.
Swichudeni swa dyondzo ya le henhla na vuleteri leswi swi faneleke ku kuma mpfuno wa timali a swi nga humesi xikolofisi.
Hi kombela mabindzu ya mfumo ku va ya va na xiave lexikulu eku hluvukiseni ka vuswikoti na ku hi pfuna ku nyika vuswikoti bya vuthekiniki leswi lavekaka eka ikhonomi.
Denel, Eskom, SAA na Transnet swi seketerile ku leteriwa ka vadyondzi vo tlula 6 000 eka vuswikoti bya nkoka bya xithekiniki na leswi swi yelanaka na vuinjhiniyere lebyi byikayivelaka.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Hi ya emahlweni hi antswisa nhlayo na matirhelo ya maphorisa, ngopfungopfu eka vukorhokeri bya vufokisi, nhlahluvo wa forensiki na vuhlori bya vugevenga.
Hi engeterile maphorisa yo vonaka na yo rindza eka tindhawu leti ti nga ta nghozi. Hi le ku humeleleni eku hunguteni ka ku endliwa swibalesa leswi swi nga ri ku enawini na leswi swi nga enawini.
Tikhoto ta hina ti ya emahlweni ti tirha kahle, na minongonoko ya ku hunguta milandzu leyi saleleke endzhaku eswifundzeni na le ka swifundzankulu yi le ku fambeni kahle.
Hi ta ya emahlweni hi rhangisa emahlweni vugevenga lebyi byi endliwaka eka vavasati na vana, no va seketela hi ku tirhisa tisenthara ta nhlayiso wa Thuthuzela.
Hi ta tirhisana na miganga na swiyenge swa vaaki ku lwisana na ku xavisiwa ka swidzidziharisi na ku swi tirhisa hi vusopfa, leswi swi hlaselaka miganga.
Rendzo ra mina ro ya eka senthara yo tshungula lava xanisiwaka hi swidzidziharisi eMitchells Plain hi Ravumbirhi ri endlile leswaku ndzi swi vona leswaku hi lava matimba yo tala ya ku lwisana na ku tirhisiwa na ku xavisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo ka yi nga ri kahle emigangeni ya hina.
Ndzi lerisile vuthu ra hina ra maphorisa leswaku ri lwisana swinene na vanhu lava xaviselaka vana swidzidziharisi eKapa na tindhawu tin?wana. Nakambe a hi nga pfumeleli venyi va tithavheni va xavisela vana byala.
Nyimpi ya ku lwisana na vukungundzwani yi ya emahlweni na yona.
Yuniti yo Hlawuleka yo lwa na Vukungundzwani yi simekiwile eka Ndzawulo ya Mitirho ya Mfumo na Vufambisi leswaku yi ta ahlula milandzu yo tshinya leyi yi yelanaka na vukungundzwani bya vatirhela mfumo.
Ku humelela ku le ku endlekeni eka vulavisisi byo tala lebyi byi yaka emahlweni.
Ku ringana kwalomu ka R44 wa mamiliyoni yi kumekile ku suka eka vatirhela mfumo lava va nga eku vuyeriweni swi nga ri enawini eka timali ta mpfuno wa tiyindlu, loko ku herisiwa ka vukungundzwani bya tigiranti ku ri karhi ku ya emahlweni.
Hi lerisile Yuniti yo Hlawuleka ya Vulavisisi leswaku yi lavisisa mafambiselo yo ka ya nga ri kahle lawa ya ehleketeleriwaka kumbe vukungundzwani eka tindzawulo to hambana ta mfumo, timasipala na minhlangano.
Hi nga ri ku soleni vulavisisi, byi tiyisisa xiboho xa hina xo tiyimisela ku lwisana na vukungundzwani eka tilevhele hinkwato ta mfumo na ta Mitirho ya Mfumo.
Ntlawa wo Ntirho wa Xiyenge-Nyingi eka Vuxavi lowu rhangeriwaka hi Nkwama wa Timali ta Rixaka, SARS na Senthara ya Vuhlori bya Timali wu le ku kambisiseni hi vutshwa ndlela hinkwayo ya mfumo ya vuxavi ku tiyisisa leswaku timali ta mfumo ti tirhisiwa kahle.
Eka xiyenge xa rihanyo, lembe leri, hi ta tiyisisa ku thoriwa ka vatirhi lava va faneleke lava thwaseke eka swivandla leswi faneleke.
Hi lava varhangeri va tindzawulo lava va nga swi dyondzela, vativinkulu va swa timali, varhangerinkulu va swibedhlela, vatirhi va swa rihanyo va swifundza na vafambisi va titliliniki.
Hi kunguhata ku pfuxa tikholichi ta vuongori ta 105 etikweni hinkwaro leswaku ku ta leteriwa vaongori vo tala.
Nakambe hi le ku kunguhateni ka ku pfula ndhawu ya vutshunguri Exibedhlele xa Akhademi xa Limpopo leswaku ku ta leteriwa madokodela mo tala.
Ku pfuxiwa na ku akiwa hi vutshwa ka swibedhlele na titliliniki swi ta ya emahlweni.
Hi ku landza ku tshikelela ka hina eka rihanyo ra vavasati, hi ta ndlandlamuxa ntalo wa timfanelo ta rihanyo ro tswala na ku nyika vukorhokeri lebyi byi yelanaka na, exikarhi ka swin?wana, swo sivela ku tika, mavabyi ya swa masangu, ku tika ka vana lavantsongo na mathawula ya nkululo eka swisiwana.
Eka nyimpi ya ku lwa na HIV na AIDS, hi pfuxetile minongonoko ya hina na ku tlakusa tindlela to hambana ta nsivelo, ku katsa na ku yimbisiwa ka vaxinuna eswibedhlele, nsivelo wa ntlulelo wa mavabyi ku suka eka manana ku ya eka n?wana na ku tlakusa nkambelo wa HIV.
Nkambelo wu sungurile etikweni hinkwaro. Ku tlula kwalomu ka mamiliyoni ya tlhanu ya minkambelo ya HIV se yi endliwile ku sukela loko ku simekile pfhumba ro kambela hi Dzivamisoko lembe leri hundzeke.
Eka lembe leri hundzeke, ntirho wo hluvukisa pholisi ya Ndzindzakhombo ya Rihanyo ya Rixaka na pulani yo yi tirhisa wu yile emahlweni. Ku nga ri khale mfumo wu ta humesa tsalwa ra pholisi leswaku tiko ri burisana hi yona.
Muhlonipheki Xipikara na Muhlonipheki Mutshamaxitulu wa NCOP,
Hi ta ya emahlweni na Nongonoko wa Nkatsakanyo wa Nhluvukiso wa Miganga lowu kongomisiweke eka tiphurojeke ta ku pfuxeta misava na swikimi swa ncheleto etindhawini leti a ti ri ta matikoxikaya ku katsa na mapurasi lawa ya nga ya vanhu ntsena.
Mfumo wu endlile pfhumba ra Nhlangano wa Rixaka wo Korhokela Vantshwa va le Matikoxikaya leswaku ri pfuna vantshwa va le tindhawini ta le matikoxikaya. Ku fikela namuntlha, ku tlula vantshwa va 7 000 va thoriwile eka nongonoko lowu.
Muhlonipheki Xipikara na Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Mfumo wu pasisile nawu lowu pfuxetaka Bangi ya Poso, lowu wu nga ta pfuna vaaki va le matikoxikaya ku hlayisa mali ya vona na ku tlhela va lomba mali yo sungula mabindzu lamantsongo.
Hikokwalaho hi va hlohlotela ku tirhisa Bangi ya Poso ku tiyisisa nhluvuko.
KU AKA ENDLELO LERI TIRHAKA, RA VUTIHLAMULERI, LERI HUMELELAKA RA MFUMO WA MIGANGA
Swirho leswi hloniphekaka,
Tiko ri ta va na nhlawulo wa vumune wa mimfumo ya miganga ku nga se hela Mudyaxihi. Ku ve na swivilelo swo tala swa mayelana na mifumo ya miganga eka tin?hweti to hlaya leti ti hundzeke.
Ku hela timbilu etindhawini tin?wana swi hetelerile swi vanga switereko, leswi swi kombiseke swiphiqo leswi swi nga kona eka xiyenge lexi.
Hi fanele ku endla leswaku ntokoto wa vanhu wa mimfumo ya miganga wu va lowu tsakisaka, tanihi loko wu khumba mindyangu na vutomi bya vona hi xiviri, siku na siku.
Timasipala tin?wana ti le ku tirheni kahle, naswona tikhanselara tin?wana ti le ku tirheni mitirho ya tona kahle ku ya hileswi ti swi kotisaka swona.
Hi sungurile ndlela yo tisa ku cinca ya mimfumo ya miganga, yo kongomisa, exikarhi ka swin?wana, ku tiyisisiwa ka tindlela ta mafambiselo, malawulelo ya timali na ku khoma kahle vaaki.
Ku lulamisela nhlawulo wa mimfumo ya miganga swi famba kahle.
Ntsariso lowu endliweke vhiki leri hundzeke wu fambile kahle, hikokwalaho hi khensa lava va nga titsarisela. Hi kombela lava va nga hava mapasi leswaku va endla swikombelo ka ha ri na nkarhi, leswaku va ta ka va nga hundziwi hi ntsariso lowu taka n?hweti leyi taka.
Hi ku landza nsimeko wa Pfhumba ra Ntsariso wa Tinhlayo ta Vanhu wa Rixaka eLibode, eKapa Vupeladyambu lembe leri hundzeke, ku tlula 700 000 wa mapasi ya xikombelo xo sungula ya phakeriwile, leswi kombisaka ku tiyimisela lokukulu ka vanhu va hina ku va va kuma tsalwa leri ra nkoka. Loko hi ri ku lulamiseleni nhlawulo lowu, hi tlhela hi tekela enhlokweni leswaku tiko ra hina ri hlaseriwile hi ndhambi leyikulu emavhikini lawa ya ha ku hundzaka, naswona mindyangu yo tala yi khumbekile.
Hi rila na mindyangu leyi yi nga lahlekeriwa hi swirho swa yona. Hi tlhela hi rila na lava va nga vaviseka na lava va nga lahlekeriwa hi tinhundzu ta vona.
MaAfrika-Dzonga kulorhi,
Ndzi pfumeleleni ndzi tirhisa nkarhi lowu ku tivisa leswaku mfumo wu vekele etlhelo R800 ya mamiliyoni ya mpfuno wa xihatla ku pfuna miganga.
Hi ta tlhela na kambe hi veka mali yo tirhana na mpfuxeto wa le ndzhaku ka timhangu na ku aka hi vutshwa eka malembe lama taka.
Hi khensa swiyenge swa mpfuno, minhlangano leyi yi nga riki ya mfumo, swiyenge swa phurayivhete, minhlangano ya tikereke na miganga eku pfuneni lava a va lava ku pfuniwa.
KU AKA AFRIKA YO ANTSWA NA MISAVA YO ANTSWA
Ajenda ya Afrika yi tshama yi ri pholisi ya xikongomelokulu xa hina.
Afrika-Dzonga ri le ka Huvo ya Nhlangano ya Afrika ya Kurhula na Vusirheleri ku ringana malembe mambiri.
Tiko ri ta rhangela xiyenge xa SADC eka tipolitiki, Vusirheleri na Vuhlayiseki ku sukela hi Mhawuri.
Eka ntirho lowu, hi ta ya emahlweni hi hlohlotela mavandla ku va ya tirhisa Ntwanano wa Tipolitiki ta Misava eZimbabwe na ku endliwa ka mepe wa mafambiselo ya nhlawulo.
Hi ta tlhela hi tlakusa xihobo xa ntlimbo wa Malagasy. Hi ta langutela na ku pfuna laha swi kotekaka leswaku hi tiyisisa leswaku xiyimo xa tipolitiki na vuhlayiseki eRhiphabuliki ra Tiko ra Xidimokiratiki ra Congo (DRC) swi tshamisekile leswaku nhlawulo wu ta famba kahle.
Hi tlherile hi hloniphiwa hi ku va hi va xiphemu xa ku kuma switshuxo swa xiyimo xa le Cote d?Ivore, tanihi leswi hi nga xirho xa Phanele ya Xiyimo xa le henhla xa Nhlangano ya Afrika, hi hlawuriwile ku va hi pfuna ku ahlula mitlhotlho ya tiko leriya.
Hi hoyozela mitirho ya Vuthu ra Vusirheleri ra Rixaka ra Afrika-Dzonga, leri hi ku angarhela ri nga rhumela ku tlula masocha ya 2 000 eka mitirho yo tisa kurhula eDRC, Sudan na Central African Republic.
Hi ta ya emahlweni hi nghenelela eku pfuxeni hi vutshwa ka Ntirhisano Wuntshwa wa Nhluvuko wa Afrika hi xikongomelo xo tirhisa mapfhumba ya wona ya switirhisiwa, laha hi rhangelaka nhluvukiso wa Khorido ya N?walungu-Dzonga.
Afrika-Dzonga ri tekele enhlokweni leswi swi nga ku humeleleni eEgypt ku katsa na leswi swa ha ku humelelaka eTunisia.
Hi ya emahlweni hi ri karhi hi xiyaxiya xiyimo, ku katsa na switandzhaku swa kona eMiddle East na Afrika Vuxa.
Hi tshemba swinene leswaku ndlela na vundzeni bya ku tisa ku cinca ku katsa na vumundzuku lebyi matiko lawa ya vandzekaneke ya swi hlawulaka, swi le mandleni ya wona.
Hi ndlela leyi, Afrika-Dzonga ri tisa nseketelo wa rona eka matshalatshala lawa ya kongomisiweke eku sunguriweni na le ku tirhisiweni ka mpfuxeto wa xipolitiki leswi swi nga ta tiyisisa ku tisa ku cinca ko rhula eTunisia na Egypt.
Hi tshemba leswaku ku hava lexi xi nga ta hlwerisa ku humelela ka ku navela ka vanhu va le Palestina ku va va kuma mfumo lowu wu tshuxekeke wa ntshamiseko, va tshamisanile hi ku rhula na Mfumo wa Israel.
Afrika-Dzonga ri vuyelela xikombelo xa rona eka matiko ya misava xa ku hlohlotela mavandla ku va ya ya emahlweni ya hlotana na xitshuxo xo tiya eMiddle East.
Hi bela mavoko vanhu va Sudan ku va va ve na rheferandamu leyi humeleleke, no amukela Mfumo wutshwa wa le Dzongeni ra Sudan.
Lexi i xikombiso xa xitori xa ku humelela xa Afrika. Hi bela mavoko Nhlangano ya Afrika na Vun?we bya Tinxaka ku yi fambisile hi vukheta phurojeke leyi.
Eka xiyimo xa le mahlweni xa matiko ya misava, hi languterile ku rhurhela Samiti ya vutlhanu ya India-Brazil-Afrika-Dzonga lembe leri.
Eka Foramu ya G20, hi ta ya emahlweni hi yimela endlelo ra ntshamiseko wa ikhonomi ya matiko ya misava.
KU AKA RIXAKA LERI TWANANAKA RA XIDEMOKIRESI
Vaakatiko kulorhi,
Ntokoto wa Khapu ya Bolo ya Milenge ya FIFA YA 2010 wu hi dyondzisile xilaveko xa ku amukela hinkwavo leswi swi nga kahle hi tiko ra hina.
Mujeko wa Afrika-Dzonga wu hundzuke nchumu wa nkoka endyangwini wun?wana na wun?wana.
Mfumo wu ta aka eka leswi hi ku tiyisisa leswaku ku vekeriwa mijeko eswikolweni na le ka miako ya mfumo ku tlakusa mimfungho ya hina ya rixaka na vutitivisi.
Hi kombela vanhu hinkwavo va hina ku va va dyondza risimu ra rixaka na ku ri yimbelela kahle, hi ku tinyungubyisa.
Hi ta simeka nongonoko wa ku tlangela tinhenha ta rixaka na ku tlakusa Ndlela ya Ndzhaka ya Rixaka, ku fundzha vanhu lava va nga pfuna swinene eku tshuxeni ka tiko ra hina.
Swirho leswi hloniphekaka,
Hi vonile matimba ya ntlangu tanihi nchumu wo hlanganisa no aka rixaka etikweni ra hina.
Hinkwerhu ka hina hi fanele ku seketela xipano xa Proteas lexi ku nga ri khale xi nga ta va xi kha xi tlanga eka Khapu ya Misava ya 2011 ya ICC, na xipano xa Springboks lexi xi nga ta teka rendzo ro ya eNew Zealand ku ya sirhelela Xidlodlo xa hina xa Khapu ya Misava ya Rugby ya 2007.
Hi tlhela hi navelela xipano xa rixaka xa bolo ya mavoko mikateko loko xi tlanga eka Khapu ya Bolo ya Mavoko ya Misava hi Mawuwani. Hi ta xi seketela hi ku hetiseka.
Ndzi pfumeleleni ndzi teka nkarhi lowu ndzi xeweta un?wana wa vatlangi va vuswikoti swinene va khirikhete, Makhaya Ntini, loyi a nga muyeni wa hina wo hlawuleka madyambu lawa. U pfunile ngopfu eka khirikhete ya laha tikweni na le matikweni ya misava.
Afrika-Dzonga ri ta va na ku hlayiwa ka vanhu ra vunharhu endzhaku ka xihlawuhlawu lembe leri. Hi khensa Makhaya Ntini ku va a pfumerile ku va muyimeri wa pfhumba leri ra nkoka.
Muhlonipheki Xipikara na Muhlonipheki Mutshamaxitulu,
Hi tshama hi tiyimiserile ku aka mfumo lowu wu lavaka leswaku ku tirhiwa.
Ndzawulo ya hina ya Vulanguteri bya Matirhelo na Nkambelo yi ta fambisa no langutela mitirho ya tindzawulo ta mfumo hi vukheta, loko va sungula vutumbuluxi bya mitirho.
Hi amukela ntirho wa Palamende wa ku langutela ku landzeleriwa ka xikombelo xa ku rhangisa ku tumbuluxiwa ka mitirho hi mfumo.
Vaakatiko kulorhi,
Xikongomelo xa hina xi le rivaleni. Hi lava ku va na tiko leri mamiliyoni yo tala ya maAfrika-Dzonga ya va ka na mikateko ya mitirho ya kahle, leyi yi nga na switirhisiwa swa ximanguvalawa na ikhonomi leyi hanyaka na laha nkoka wa vutomi wu nga ehenhla.
Hinkwerhu hi na vutihlamuleri bya ku tirha hi matimba ku endlela leswaku leswi swi humelela.
Un?wana na un?wana u fanele ku ehleketa leswi a nga pfunisaka xiswona eka pfhumba ra mitirho hi ku tumbuluxa mikateko ya yena na van?wana.
Loko hi endla tano, hi fanele ku kuma nhlohlotelo ku suka eka murhandziwa wa hina Nelson Mandela loko a vulavula na rixaka hi nkarhi wo vekiwa exitulwini hi 1994, a hi tsundzuxa hi ta xilaveko xa ku tirha kun?we.
U te:
Ha swi twisisa na sweswi, leswaku a ku na rendzo ro olova ro ya entshuxekweni.
Hi swi tiva kahle, leswaku ku hava na un?we wa hina loyi a nga ta humelela loko a tirha a ri yexe.
Hikokwalaho hi fanele ku tirha swin?we tanihi vanhu va vun?we, eka ndzivalelano wa rixaka, ku aka rixaka, ku tumbuluxiwa ka misava yintshwa.
A ku ve na vululami bya hinkwerhu.
A ku ve na kurhula ka hinkwerhu.
A ku ve na mitirho, swakudya, mati na munyu swa hinkwerhu.
Un?wana na un?wana a tivi leswaku miri, mienhleketo na moya wu?wana na wun?wana swi tshuxiwile ku va swi ti tirhela hi swoxe.
Inkomu.
Issued by: The Presidency
