6 Hlakola 2009
Mohumagadi Sepikara sa Seboka sa Maloko a Palamente;
Modulasetulo wa Komiti ya Lekgotla la Setšhaba la Diprofense;
Motlatša Mopresidente;
Motlatša Sepikara le Modulasetulo wa Komiti ya Lekgotla la Setšhaba la Diprofense;
Moahlodimogolo Langa;
Motlatša Mopresidente wa peleng wa Repabliki ya Afrika Borwa le Mopresidente wa ANC;
Ditonakgolo tša Diprofense;
Maloko a Kabinete le Mohumagadi Sepikara sa Lekgotlapeamelao la Diprofense;
Moahlodimogolo wa peleng le Basepedišamodiro ba Palamente;
Bahlomphegi, Baambasadara le Makomišenara a Godimo le baemedi ba dinaga tša ntle bao ba re etetšego;
Baetapele ba ba hlomphegago ba Mekgatlo ya Dipolotiki le Maloko a Palamente, Baetapele ba Setšo;
Mmeyara wa toropokgolo ya Cape Town;
Baetapele ba sedumedi le Baemedi ba Setšhaba;
Makhomoreite le bagwera;
Baeng bao ba hlaolegilego:
Ke ikwa ke hlomphilwe go alela Tulokopanelwa ye ya Repabliki ya Afrika Borwa polelo, mo mathomong a kopano ya mafelelo ya Palamente ya Boraro ya Temokrasi.
Ke ema mo pele ga batho ba Afrika Borwa ka boikokobetšo sebakeng se ke ilego ka swanelwa ke go swara maemo a godimodimo ka mo nageng e le ditlamorago tša moswananoši tšeo di tšweletšego sephethong sa mokgatlo wo o bušago sa go lokolla Mopresidente wa peleng mošomong.
Ke maikarabelo a ka, mo dikgweding di se kae go eta pele Bophethišo bja Setšhaba go phethagatša morero wo o fihleletšwego ke African National Congress ka dikgetho tša 2004 ka go hloma motheo wa tiragatšo wa ka morago ga dikgetho gore go thome go šoma.
Gore re kgonne mo dikgweding tše hlano tša go feta go netefatša neeletšano ya go hloka dikgohlano le tšwetšopele mo tshepetšong ya mmušo, re leboga tielelo ya tshepetšo ya molaotheo yeo e bontšhwago ka tšhomišano ya maloko a Bophethišo – a kgale le a mafsa – le letsogo leo le sa tekatekego la balaodi ba makala a mmušo.
Ge re lebelela morago mo mengwageng ye lesomehlano ye e fetilego, ke rata go leboga boikgafo le go šoma ka maatla ga Bapresidente Nelson Mandela, Thabo Mbeki la banna le basadi bao ba bapetšego karolo ya bona mo bolaoding bja sekepe sa mmušo ka tlase ga temokrasi: mo go Bophethišo le tiragatšo, makgotlapeamelao go kgabaganya ditikologong tše tharo tša mmušo le lefapha la boahlodi, ba šušumetšwa ke kganyogo ya go kaonafatša boleng bja bophelo bja maAfrika Borwa ka moka.
Godimo ga tše ka moka, ke ema pele ga lena ka boikgantšho le boitshepo bja gore Afrika Borwa ye re e ketekago lehono – e ikamologanya le dikarogano, dintwa le kgethologanyo ya mengwaga ye 15 ya go feta – ke setšweletšwa sa mešomo le maitapišo a basadi le banna ba Afrika Borwa go tšwa mahlakoreng ka moka a naga.
MaAfrika Borwa a ka moka a emetše tshepo le kgotlelelo tšeo di hlalošago naga ya rena.
Mo gare ga sehlopha sa MaAfrika Borwa a a ikgethilego go na le Maloko a Palamente ya rena ao ka go hloka mahlatse go tloga ka Hlakola ngwageng wa go feta re ilego ra swanelwa ke go laelana le bona la mafelelo. Bona ba akaretša Brian Hunting, Billy Nair, Ncumisa Kondlo, John Gomomo, Joe Nhlanhla, Cas Saloojee, John Schippers le Jan van Eck.
Mo go bona, ke rata gape go tsenyeletša Helen Suzman, MoAfrika Borwa wa go ikgetha ka nnete yo a emetšego tekatekano ya Palamente ya rena ye mpsha mo diphapošeng tša Palamente ya kgale.
Ke bona ba le ba bangwe ba go rata naga ye bao ba swanetšwego ke go abelana ditumišo ge re bolela ka se – le ge madimo a ikonomi a ka šwahlaganya mabopo a rena – le ge go se iketle ga seemo sa dipolotiki go etela menagano ya rena ka moka ka go fapana – naga ya rena e maemong a mabotse.
Le ge go le bjalo, ga se ra swanela go nyatša dihlohlo tše re lebaganego le tšona. Go se iketle ga seemo sa ikonomi lefaseng ka bophara go bontšha kotsi ye kgolo ya ikonomi ya rena ge go etla tobong ya mešomo le boleng bja bophelo bja batho ba rena.
Ka tlhago, go se iketle ga phetogo dipolotiking go ka tliša dipotšišo tše ntši go feta dikarabo tše di lego gona.
Ka go realo, ba bangwe ba rena re ka gakantšhwa ke maphoto a lebekanyana a boso bja ledimo la re gogela tebanyong memoya ya go se iketle ya ikonomi le kgakanegong ya sepolotiki.
Fela sa rena leeto la tshepo le kgotlelelo.
Re ka no re gape ka tiragalo ya go se tlwaelege ya pheletšo, mahlakore a mantši a lenaneotshepedišo la molaotheo a ile a lekwa kua moragonyana, ka moka a tšweletše ditekong go utolla temokrasi ya kgotlelelo ye e phethagetšego.
Temokrasi ya rena e phelegile. E maatlafala letšatši le letšatši, e thekgwa ke Molaotheo woo o sa lekanywego gabonolo mo lefaseng.
Ka kgonthe, maatlafalo ya tshwaragano ya sepolotiki nakong ye phadišano ya dikgetho ye ka moka re dumelelanago gore di swanetše go ba le seriti le khutšo – ye ke netefatšo ye e tletšego ya tšwelopele le tsenelelo ya temokrasi ya rena.
Ke batho ba Afrika Borwa bao ba netefaditšego kgatelopele ya yona, ebile ke bona bao batla šireletšago temokrasi ya rena mo mengwageng ye e tlago.
Mohumagadi Sepikara le Mohlomphegi Modulasetulo, ntumeleleng mo boemong bjo go hlohleletša maAfrika Borwa a go ba le maswanedi go ingwadišetša go kgetha mo dikgethong tša bosetšhaba le diprofense tše di tlago gore re kgone go bopa bokamoso bja rena ka borena.
Se re swanetše go se dira letšatši le lengwe le le lengwe la mošomo mo dikantorong tša mmasepala pele lenaneo la bakgethi le tswalelwa. Gape re swanetše go šomiša boingwadišo bja go ikgetha bja mafelelo a beke bjo bo beakantšwego ke Khomišene ye e Ikemego ya Dikgetho (IEC) ya Afrika Borwa gosasa le ka Sontaga, 7 le 8 Hlakola.
Ke swanetše gape go tšea sebaka se go šupetša gore ke tla mo matšatšing a mmalwa a tlago ka feleletša dikopano le Khomišene ya Dikgetho le Ditonakgolo tša Diprofense gomme ka bega letšatši la dikgetho.
Maloko a a lompheagago;
Re kolota bogona bja rena bjalo ka temokrasi bathong ba Afrika Borwa, bao ka la 27 Moranang 1994 ba beilego bokamoso bja bona ka matsogong a bona.
Mo tirong yeo ye bonolo fela ye bohlokwa ya go thala letlakala la go bouta go mmušo wa batho ka moka ba naga ya rena, re furaletše wa kgale wo o bego o sa re sware bjalo ka batho.
Bjale, go a swanela mo tiragalong ye go keteka ngwaga wa bo 20 wa Phethišo ya Pego ya OAU ya Komititebanyamodiro ka Borwa bja Afrika Potšišong ya Afrika Borwa ye e amogetšwego ka Phato, 1989 – ye e tsebjagokudu ka Pego ya Harare.
Boithomedi bjo bo hlomile motheo wa tumelelano ya lefase ka bophara, ka thušo ya Dinaga tše di Kopanego ka kgopelo ya ditherišano mo Afrika Borwa.
Mo Afrika Borwa, e sedimošitše gape ka bokagare bja khonferense ya 1989 ya Bokamoso bja Temokrasi – e kopanya batho bao ba ratago naga ya bona go tšwa mahlakoreng ka moka a naga.
Tše ka moka di re fihlišitše tshepedišong ya ditherišano tšeo di tswetšego dikgetho tša mathomo tša temokrasi ka 1994.
Ka go realo, e swanetše go tlotla mohu Mopresidente wa African National Congress, Oliver Reginald Tambo ka go thoma le go otlela magareng ga makgotla a kontinente le a lefase ye e bilego tšhupatsela ya tharollo ya khutšo go dintwa tša naga ya rena.
Boithomedi bjoo bja tlhohleletšo go beakanya tlhako yeo e tla nyakago khutšo le poelano, mo lefelng la dintwa le dikgohlano e fetoletše mahube a maaka a mengwaga ye lekgolo ya go feta bobotseng: e lego, thumo ka 1909 ya Tumelelano ya Semmušo ya Bosetšhaba ye phafošitšego Yunione ya Afrika Borwa.
Ge tumelelano ye e hlalošitše lefase le le ipheditšego la Afrika Borwa bjalo ka ge re le tseba lehono, le be theilwe godimo ga kgatelelo ya bosemorafe le karogano.
Bjale, mengwaga ye 15 ka gare ga temokrasi, re ka bolela gore letšhogo lela, go se šireletšege le go hloka maikemišetšo ga mengwaga ye 100 ya go feta di tswetše khutšo ya moswananoši gare ga balaodi ba makoloneale di be di sa thekgwe ka mabaka fela, bonneting di be di sa bewe gabotse.
Matšhogo ao le go se šireletšege di ile tša tswala kgwabo ya mengwaga. Ka go realo, re tlotla morwa yo bogale wa batho ba rena, Solomon Kalushi Mahlangu yo a ilego a hwa thapong mengwaga ye 30 ya go feta, hlogo ya gagwe e emišitšwe ka boikgantšho ka tsebo ya gore madi a gagwe a tla nošetša mohlare wa tokologo.
Ntumeleleng go leboga Lucas Mahlangu, morwarre wa Kalushi yo a emetšego lapa la ga Mahlangu.
Solomon Mahlangu o be a tšwetša pele setšo sa bahlabani ba mengwageng ya maloba, magareng ga bona re bala bao ba bego ba le tlase ga Kgoši Cetshwayo yo a hlokofetšego ka 1879 ba fentše sešole sa Brithane kua Isandlwana, ba šireletša tokologo ya batho ba setlogo ba naga ya rena le taolo ya lefase la bona. Mengwaga ye lekgolo masometharo (130) e ile, re ka no thakgafatša kholofelo le kgotlelelo tšeo di tladitšego dipelo tšeo tša go ba le sebete.
Mo mafelong a go ithuta, kgwabo ka seboka sehleng sa go tonya sa marega ka morago ga go ganetšwa ga mokgatlo wa tokologo le go lahlelwa kgolegong ga boetapele bja wona.
Sehlopha sa baithuti ba sebete se tšwile mokgatlong wa NUSAS go ithomela Mokgatlo wa Baithuti ba Afrika Borwa (SASO) mengwageng ye 40 ya go feta.
Molokong wo go na le baetapele ba maloba ba SASO, bao ba akaretšago: Strini Moodley, Profesa Barney Pityana, Steve Biko, Onkgopotse Tiro, Harry Nengwekhulu, Themba Sono, Mapetla Mohapi, Mosioua Lekota, Johnny Issel le Mthuli ka Shezi. Ka kholofelo ye e makatšago mo nakong ya tlhobogo, re a batlotla. Ka go realo, re leboga motswala wa Onkgopotse Tiro, Pat Tlhangwana.
Ka mantšu a re rata gape go leboga mohu Ephraim Mogale, Mopresidente yo a thomilego Mokgatlo wa Baithuti ba Afrika Borwa (Cosas) le bagwera ba gagwe mengwageng ye 30 ya go feta.
Mo segopotšong sa baithuti ba mengwageng ya maloba go dutše molaetša wa go obamela, woo lenyora la tokologo le tsebo le fišago dikgara tša bafsa le go feta pele.
Molaetša wa ditiro tša bogale bja bona o kwagala ka nnete lehono go no swana le mengwaga e mentši ya go feta, wa gore re swanetše go godiša magomo a dibaka tše re nago le tšona; gore ka kgonthe, ka mantšu a Lengwalo la Tokologo, bula kutšwana “mabati a go ithuta le setšo”!
Re biletša mekgatlo ye le baetapele go gatelela moya wa kholofelo le sebopego yeo e hlohleleditšego katano ya tokologo le ge dilo ka moka di bedi bonala di sa kgahliše; go se tšweletše maikarabelo ao a beilwego magetleng a rena go tšwetša pele dikganyogo tše bontši bo ineetšego ka baka la tšona, ba gana go tlengwa ke diemapele le maima/mohlako.
Bjale, Mohumagadi Sepikara le Mohlomphegi Modulasetulo, re swanetše go ipotšiša gore: na ditiro tša rena di hlalošitše tsela ya botšo bja setšhaba sa Afrika Borwa mo mengwageng ye lesomehlano go tloga ka matswalo a temokrasi, le ka moo re kaonafaditšego tlholo ya tlhabollo le seriti sa batho go tloga ka taolelo ya temokrasi ya 2004!
Lehono re na le tshepedišo ya temokrasi ye e šomago gabotse, ye e theilwego godimo ga dintlha tša nnete tše di lego pepeneneng le go lokologa, ka mafelo a a balegago a kgatha tema ga setšhaba le mafelo ao a ikemetšego ao a angwago ke Molaotheo go thekga temokrasi.
Mo mengwageng ye, re kaonafaditše dibopego tša pušo. Re agile tshepedišo ye e phelegilego ya dikamano tša mebušo go kgabaganya mahlakoreng ka moka, le tomagano ye e kaonafaditšwego magareng ga yona.
Ka kgonthe, mmušo o ka ikgantšha ka gore re fetotše palo ya peakanyo ya ditirelo tša setšhaba, yeo ka gohlegohle e nyakilego go nepa semelo sa setšhaba sa rena.
Le ge go le bjalo, ge basadi ba sa bopa 34% mo maemong a godimo a ditirelo tša mmušo, se se sa hlaelela go tebanyo ya tekatekano ye re ipeetšego yona.
Mo maemong a lekgotlapeamelao la bosetšhaba le diprofense, ditaetšo tše tša gore naga e tla re ngwageng wo kemedi ya basadi ya feta 32% ye e fihleletšwego ka 2004, le 40% ye e fihleletšwego ka dikgetho tša pušoselegae tša 2006.
Re holofela gore mekgatlo ka moka ya dipolotiki, ge e ntše e feleletša mananeo a yona a dikgetho, e tla dira gore seabe sa yona go se, e be maitapišo a go se ikhole.
Le ge go bile le kgatelopele go 0,2%, seemo ga se kgahliše gakaalo go lebeletšwe batho ba go se itekanele bao ba thwetšwego ke mmušo, ye e lekanyetšwago le 2% ye re ipeetšego yona.
Dipalong tše ka bobedi, makala a poraebete a šaletše morago kudu.
Ditekanyetšo tše dintši di beilwe madulong go kaonafatša go šoma gabotse ga ditirelo tša setšhaba, go akaretšwa taolo ya ditšhelete, Thusong Services Centres le dikgopolo tše mpsha tša go tliša ditirelo, izimbizo le boetapele bja bjale bjo bo tiilego bja Kgoro ya Merero ya Selegae.
Le ge go le bjalo, go gontši go swanetše go dirwa go kaonafatša setšo sa ditirelo le tlhahlo ya bašomi ba mmušo, kudu bao ba lego kua tlase bao ba lebanego thwii le setšhaba.
Bjale ka ge Maloko a a Hlomphegago le ka lemoga, mmušo wa rena o bile le dintwa kgahlanong le bomenetša, ye nngwe ya mafelo a bohlokwa a a šeditšwego.
Se se bonagetše, gare ga tše dingwe, mo peamelaong, melao le taolo ye e bušago bašomi ba mmušo go no swana le bao ba swerego maemo a sepolotiki, tšhomišanommogo ya setšhaba le dikgwebo tša setšhaba, gammogo le megala ya twantšho ya bomenetša.
Go ka no ba gape gore tshepedišo ya thibelo le kotlo ya bomenetša ga sešo tša lekana, fela go tloga botibong bja tebelelo ya ditshepetšo tša mmušo, re ka no ikhomotša ka gore melato ye e fetago ye 70% ya bomenetša ye e begilwego mo ditlabelong tša tshedimošo e tsebja ka lebaka la ge mmušo o hweditše diphošo tše di dirwago ebile o šoma kgahlanong le tšona.
Makala a poraebete le wona a lebane le ditlhohlo tše. Mafelelong, tlhohlo e ba mabapi le taolo; bjalo ka ge e le mabapi le tshwaro ye e swanago.
Maloko a a Hlomphegago;
Ke a tshepa ka moka re dumelelana gore go iketla ga setšhaba sa rena go itshamile, kudu, mo go kgatelopele ye re e dirago go godiša lehumo la setšhaba le go netefatša gore dipuno tša kgolo ya ikonomi di abelanwa ke batho ka kakaretšo.
Go tlwaelegile gore, morago ga go ema felo go tee ga ikonomi mengwageng ya moragonyana ya bo 1980 le ya mathomong ya bo 1990, Afrika Borwa e itemogetše nako ye telele ya kgolo ya ikonomi go tloga ge go ngwala ga dipalopalo go thomile ka 1940.
Mo Ngwagasomeng ya Mathomo ya Tokologo, kgolo ya ikonomi e lekantšhitše 3% ka ngwaga, ebile se se kaonafaditšeditšwe go 5% ka ngwaga ka tekanyo go tloga ka 2004 go fihla 2007.
Mola moreki a lla, ka baka la namelelo ya mošomo le meputso, le infleišene le ditswalwa tša tlase, e ralokile karolo ya yona mo go se, re hlohleletšwa ke kgoeletšo ya dibaka tša go tšwetša pele kgodišo ye e yago pele.
Tše di akaretša, mohlaleng wa mathomo, tswalo ya godimo ya peeletšo ya makala a mmušo le a poraebete. Mo mantšung a, mengwageng ye mehlano ye e fetilego re be re eme mo go 16% ya tlhamo ya tšhelete ya peeletšotlengwa bjalo ka dipersente tša Palomoka ya Ditšweletšwa tša mo Gae (GDP). Seo e bile koketšo ya lebelo peeletšong yeo lehono palo ye e emego go 22%, kgauswinyana le 25% ye re beakantšego go e fihlelela ka 2014. Se ke ditlamorago tša mananeo a maikemišetšo a mmušo go godiša thoto ya setšhaba.
Gape ke dipoelo tša molaotshepedišo wa go kaonafatša boemo bja dipeeletšo bja makala a poraebete, le go kgokaganya lenaeotshepedišo la tšhelete ya setšhaba le la ditšhelete ka mokgwa wa go godiša phihlelelo ya ditirelo le go fokotša morwalo wa infleišene mola ka lehlakoreng le lengwe re netefatša ikonomi ye e sa tekatekego ebile e tielela.
Šedi mo go bopeng gape ga ikonomi ya dilwana tše nnyane mo ngwagasomeng wa go feta, le maitapišo, kudu go tloga ka 2004 go tloša mehuta ya diemapele go kgolo go bile le seabe se se kgahlišago.
Mo ga se mo re ka rego Boithomedi bja go Akgofiša Kabelano ya Kgolo (AsgiSA) e a diragatšwa, go netefatša gore diemapele ka moka bjalo ka tšhitišo ya tšwelopele ya meago, tomagano ya lenaneotshepedišo la diintaseteri le mananeo, tlhohlo ya mabokgoni, go laolega ga dilo tše di sa šuthego le go šoma gabotse ga ditirelo tša mmušo di a begwa ka mokgwa wa šedi le wa maleba.
Ikonomi ya rena e fetogile yeo e bulegilego, ebile go tloga ka 1994 e ile ya lomaganywa le tshepetšo ya lefase ka moka. Mafelo a rena a ditšhelete ke mohlala wo mobotse wo o re šireleditšego mo madimong a ikonomi ya lefase.
Magomo a phihlelelo setšhabeng sa rena a feta ka moo re bego re lebeletše. Ikonomi ya rena e dula e botile kudu dimaene le tša temo ka diromelwantle. Ka ntle le lefapha la ditirelo, ga se ra bona kgolo ye e lekanego mo go mafapha a bohlokwa, kudu a go hlama.
Se se ra gore, kgolo ya diromelwantle ga se ya ba godimo go swana le dinaga tše re ipapetšago le tšona. Bofokodi bjo ke bjona bo rwalago maikarabelo a poelamorago a Akhaonte ya Bjale kudu ge re tsene maemong a godimo a kgolo.
Le gona ka baka la gore re na le tswalo ya tlase ya tšeo di bolokilwego, re ile ra swanelwa ke go bota dikelo tša ditšhelete tša lebakanyana go lefela poelamorago gammogo le mananeo a peeletšo.
Tše ke ditlhohlo tše naga ya rena e netefatšago go di hlagiša.
Tlhobaboroko ye bohlokwa ke potšišo: ke eng seo kgolo ya ikonomi e swanetšego go ba ka sona? Lehumo le hlolwa go kaonafatša boleng bja maphelo a batho.
Se se ra go re, potšišo ya gore ekaba kgolo ye e abelanwago ka go lekana e swanetše e bope kokwane ya tlhokomelo ka moka ya ikonomi.
Kabelano ya dipoelo tša kgolo e swanetše go hlaloša gore nwelelo ya mošomo, e netefatša gore go na le mošomo wo mokaone.
Ka kgonthe ke rekhoto ya boikgantšho ya gore magareng ga 1995 le 2003, ikonomi e hlotše tekano ya mešomo ye e ka bago milione le seripa; gape seo se sa tlwaelegago, mešomo ye e ka bago 500 000 ka ngwaga magareng ga 2004 le 2007.
Nakong ye re sa tšwago go bolela, la mathomothomo go tloga phihlelelong ya temokrasi, mešomo ye mentši e hlotšwe go feta palo ya batho ba bafsa ba ba thomago go tsena mo go tša mediro, go fokotša palo ya tlhokego ya mešomo go tloga go 31% ka 2003 go fihla go 23% ka 2007.
Ke nnete, se ga se sa swanela go re tloša boitlamong bja go tšwela pele go botšološa taba ya boleng bja mešomo ye, go akaretšwa ditokelo le dipoelo tšeo bašomi ba ka ipshinago ka tšona.
Go abelana dipoelo tša kgolo go swanetše go akaretša tiragatšo ye e akgofišwago ya tirišotokišo, ye e akaretšago thekgo ye e theilwego kudu Maatlafatšo ya Bathobaso Ikonoming.
Se ga se modirwana wa se se bitšwago direrwa tša semorafe. Bonneteng naga yeo e sa netefatšego go tsenyokarolo ya setšhaba sa yona ka moka mo maemong ka moka a modirwana wa ikonomi e ya go šoma gabotse mo go sa belaetšego ka tlase ga bokgoni bja bona bja nnete.
Lebaka la gore makala a poraebete a sa šaletše morago ka go fetola palo ya ditulo tša taolo le tša batho bao ba hlamilwego ka bokgoni, mo tlhabollong ya tša kgwebo bjalobjalo, di dira naga ya rena kolobe ya mašalamorago mo ngwathelanong ya kgolo ya godimo.
Go abelana dipoelo tša kgolo gape go ra karolo ya go šoma gabotse le ka tshwanelo ga mmušo o diriša tšhelete ya setšhaba go bjalo ka setlabelo sa kabo le kabelano ya morwalo wa go aba diphalo tša setšhaba.
Maloko a a Hlomphegago ba tla tseba bontši bja tshedimošo ya ditaba tše di amanago le moputso wa leago. Le ge go le bjalo, ke tla fa mehlala e se mekae gape go swantšha sa semelo sa kgatelopele ye re dirilego le ditlhohlo tše re lebanego le tšona.
Mmušo o lemogile ka pelobohloko gore bodiidi bjo bo kwešago bohloko bo sa ikadile mo setšhabeng sa gaborena; le maemo a go hloka tekatekano a godimo kudu.
Mo mengwageng ye lesomehlano re dirile ka maatla go lwantšha tlhokofalo ye ka moputso wa leago. Go tsopola mošomo wo o dirilwego ke sehlopha sa dirutegi sa Yunibesithi ya Stellenbosch, se etilwego ke Profesa Servaas van der Berg:
“Sa mathomo, bodiidi go ditekanyetšo tša ditšhelete di theogile kudu go tloga tshokologong ya ngwagakgolo. Phokotšego e hlotšwe kudu ke koketšego ye kgolo ya thušo ya ditšhelete tša leago go tloga ka 2002 go ya pele. Kaonafalo ye bonwa mo go phihlelelo ya ditirelo tša motheo – kwelotlase ye kgolo ya dithoto ebile e latetše kwelotlase ya bodiidi go ditekanyetšo tša ditšhelete. Sa bobedi, le ge phokotšego ya bodiidi bja ditekanyetšo tša ditšhelete bo theogile gagolo, palogohle ya go se lekalekane e oketšegile ka bo1990. Sa boraro, go fetogafetoga mo go hlolago bodiidi le go se lekalekane ga diphetogo go huetša lenaneotshepedišo la seo se letetšwego…Bodiidi bo theogile go tloga ka neeletšano, fela …go se lekalekane ga se gwa kaonafatšwa.
(Poverty Since the transition: What we know, p.8: van der Berg et al, August 2007)
Mo tabeng ye ya tlhobaboroko, banyakišiši ba tšwelapele go lekola:
“…Magareng ga malapa ao a akaretšago bana (ba hlalošitšwego bjalo ka bao bal ego mengwageng ye 17 go fase), palo ya malapa ao a begago gore ngwana o ile a wa ka baka la go swarwa ke tlala (go tloga ka godimo ga dipersente tše 31 go fihla ka dipersente tše 16) magareng ga 2002 le 2006. Se se šišinya gore maemo a bodiidi a oketšegile ka mo go makatšago, kudu gare ga batho bao ba itemogelago maemo a godimo a kganetšo ya bophelo bjo bokaone. Dipalopalo tša tlala magareng ga bana di fokoditšwe ka seripa mo mengwageng ye mene.”
(Poverty since the transition: What we know, p.25: van der Berg et al, August 2007)
Ka kgonthe, ditekolo di tiišetšwa ke dinyakišišo tša rena, tše di laetšago gore bodiidi kudu mo mafelong a Bathobaso le Bammala e wetše fase, bonnyane ka baka la dipoelo tša kelo ya godimo ya mešomo le phihlelelo ya dithušo tša leago. Ge palo ya batho bao ba amogelago tšhelete ya thušo e be e le dimilione tše 2,5 ka 1999, ka 2008 e oketšegile go dimilione tše 12,4.
Se se dirwa ke koketšo ye kgolo ya phihlelelo go Tšhelete ya Thekgo ya Bana, ye e oketšegilego go tloga go bafepša ba dikete tše 34 go tloga ka 1999 go fihla go dimilione tše 8,1 ka 2008.
Bjalo ka karolo ya seabe mo mogolong wa bao ba hlokago, tebanyo ya dibaka tša mešomo tše milione ka Lenaneo le le Tlhabolotšwego la Mešomo ya Mmušo e fihleletšwe ka 2008, ngwaga pejana ga ge go beakantšwe mo taolelong ya 2004. Se se hlotše kgonagalo ya go oketša kudu lenaneo go kaonafatša boleng bja lona.
Mabapi le phihlelelo ya malapa go ditirelo tša motheo, dipalo di ipolelela. Mohlala, phihlelelo ya meetse go hlweka, e kaonafaditšwe go tloga go 62% ka 1996 go ya go 88%, mohlagase (58% go ya go72%); le dintlwana tša boithomelo (52% go ya go 73%).
Bohlatse bja tšhelete ya leago bo bonala gape mo kaonafatšo ye kgolo ya phihlelelo ya ditirelo tša motheo tša maphelo. 95% ya maAfrika Borwa gabjale ba dula tekanong ya dikilometara tše 5 tša ditirelo tša maphelo; ebile re begelwa gore dikliniki ka moka gabjale din a le meetse a go hlweka. Thibelamalwetši ya bana e oketšegile ka 85%, le dipego tša malaria di wetše tlase.
Re a hlohleletšega gape ka gore dinyakišišo mabapi le dipalopalo tša HIV di laetša taolego le phokotšego ye nnyane ya phetetšo.
Go tšwela pele, lenaneo la rena la kalafi ya antiretroviral ga se lona fela le legolo mo lefaseng; fela le a gola ka dinako tšohle, ka balwetši ba go feta 690 000 ba ba thomilego kalafi ya antiretroviral go tloga mola lenaneo le le thomago.
Le ge ditirelo tše ntši di sa dule di na le dihlare, bašomi ba maemo a maleba, le thekgo ya ka mehla ya ditirelo tša motheo bjalo ka meetse a dithepe a a hlwekilego le mohlagase. Mo go tše dingwe tša tšona, taolo e a fokola le mekgwa ya bašomi e nyaka go kaonafatšwa.
Mo go tša thuto, re bone kwelotlase ya tekano ya morutiši le moithuti; ke phihlelelo ya mang le mang go ingwadiša sekolong sa poraemari; le kaonafalo ya baithuti bao ba tšwelelago dithutong tša mmetse, go tsopola mehlala e se mekae.
Gape, maitapišo a mantši a tseneleditšwe go kaonafatša meago mo mafelong ao go itlhakelwago.
Ee, re a tseba gore palo ya bao ba tlogelago sekolo kua dikolong tše di phagamego le mafelong a go ithutela mešomo e godingwana ka moo go sa amogelegego, ebile tshepetšo ya thuto e tlo tliša mehuta ya mabokgoni ao a nyakwago ke setšhaba.
Go tlaleletša, diphetogo mo tšhomong, go ruta le ithuta ka bobedi ga tšona di laetša phegelelo ye e belaetšago ya dikarogano tša leago tša nakong ya go feta.
Sa go tlaba, moo thuto e hlokegago kudu go thuša go roba setlwaedi se sa bodiidi, ke moo meago, bokgoni bja tiragatšo le barutiši ga di kgahliše.
Mananeo a tša tlhabollo a mmušo le wona a kaonafaditše thoto ya bahloki, ka sebopego sa dintlo – ka dintlo tše dimilione tše 2,6 tša go thekgwa ka mašeleng tšeo di abilwego.
Re swanetše go hlagiša gore lenaneo puetšo ya lefase gammogo le thekgo ya ka morago ga pušetšo e ka be e ile ya sepetša ka pejana le gona bokaone.
Go tše ka moka, re a ikgantšha ka kaonafatšo ya mananeo a rena a tlhabollo. Eupša re ka se ikgotsofatše fela ka phetogo ya bontši.
E ka ba ka go thuto, maphelo, dintlo, meetse le dintlwana tša boithomelo, potšišokgolo ye e e re tshwenyago letšatši le letšatši ke gore re ya go kaonafatša bjang boleng bja ditirelo tše! Mo go se re sa na le tsela yeo re swanetšego go e šepela.
Maloko a a Hlomphegago;
Modu wo wa bosenyi o dula o le mothopo o mogolo wa go se šireletšege ga maAfrika Borwa. Maitemogelo a letšatši le letšatši, mo go bahloki le baagišane bao ba nago le sa bona, ke se sengwe sa letšhogo la kgonagalo ya tlhaselo.
Mo mafelong a setšhaba le a poraebete, kgonagalo ya ditlamo tšeo di ohamolago didirišwa ka bomenetša ka mehla ke mothopo wa pelaelo ye kgolo.
Ee, palomoka ya bosenyi, ye e ilego godimo ka 2002, e theogile. Dipalopalo ka moka di ka fiwa go tiišetša se.
Eupša re a tseba gore phokotšego ga se ya sepela ka lebelo ka moo go lekanego, le 7-10% ye re ipeetšego yona mo mafapheng a a fapanego a dikopano tša bosenyi. Lebaka la gore ditiragalo tša bohlakodi bja dikgoka bja ka dintlong le dikgwebong di oketšegile; le bosenyi kgahlanong la basadi le bana ga se bja šutha ka kelo ye e lemogegago, ke taba ye e belaetšago.
Se se šupa bofokodi go boagišane bja rena, kudu ka go aga tswalano ya thekgano ya setšhaba ye e tla thušago go thibela le go lwantšha bosenyi. E tšweletša le mabofokodi a tshepetšo ya toko ya bosenyi, go tloga ka nyakišišo ya bosenyi go ya go fihla poetšong ya seemo ya basenyi. E tšweletša gape mabofokodi a go šoma ka tshwanelo a tšhepetšo ya kgorotsheko, ka sethekniki le meago ye mengwe le taolo.
Tše ke dilo tše di dirago gore go be le diphetogo mo tšhepetšong ya toko ya bosenyi.
Gape, ge re fetleka ka go se rapeletše, re swanetše go se tšeiše phefo taba ya gore se re lekolago ke tshepetšo ye e ipshinago ye e sa kago ya itemogelwa mo nageng ya rena.
Se ke ka baka phetogo ye mafelo a a e sepetšego, mabapi le botšo bjo bo theilwego go setšo sa ditokelo tša botho, dipalopalo tša batho, le tshepetšo ya go rwala maikarabelo.
Eupša a re se keng ra iphora: ka ge bophelo bja rena bja leago, bjalo ka phetogo bo sa le mo kgatong ya tielelo. Re sa na le tsela ye telele ye re swanetšego go e sepela.
Ke na le bonnete bja gore Maloko a a Hlomphegago re kwana gore botho bja go fa bja temokrasi ya rena bo swanetše go hwetša go ntšha maikutlo go fihlela mo re tla fago tsebe setšhaba seo kwago bohloko.
Mabapi le se, ka lekgotlapeamelao, ditumelelano tša boditšhabatšhaba, taolo le masolo, re netefaditše gore maitapišo a nnete a a dirwa go kaonafatše seemo sa bana, basadi, batho ba go se itekanele le ba bagolo.
Ka masolo a boemedi le ka baka la tšhomišanommogo re agile mekgatlo ye e emetšego dihlopha tše di kwago bohloko, re kaonafaditše temogo mo ditabeng tše di ba amago, gape re tšwela pele go hlohleletša go tšea kgato mabapi le dipelaelo tše.
Ke ntlha ya pego ya boikgantšho ya gore, go fa mohlala, malapa ao a hlokometšwego ke basadi a amogetše kabo ye kgolo go feta ye e lekanego ya tšhelete ya leago go akaretšwa le tlhokomelo ya tša maphelo; ebile gare ga mananeo ao a atlegilego e bile a masolo a thibelamalwetši ya bana le phepo.
Le ge go le bjalo, phihlelelo ya mešomo e boima go basadi ba dinagamagaeng, bafsa le batho ba go se itekanele. HIV e ikadile kudu mo basadi ba bannyane. Dintwa kgahlanong le basadi le bana di godimo kudu.
Tše ka moka ke mešomo ya nako ye e tlago.
Mohumagadi Sepikara le Mohlomphegi Modulasetulo;
Tše bjale ke tše dingwe tša dikaonafatšo tše temokrasi e di tlišitšego; le kgatelopele ye mmušo e e dirilego ka go phethagatša taolelo ya bakgethi.
Ga go na kganetšo ya gore, ka tekanyetšo ye nngwe le ye nngwe, kgatelopele ye e dirilwego go tloga ka 1994 e a kgahliša. Eupša gape ga go na kgonono ya gore ditlhohlo di dula e le tše kgolo.
Bjale go a swanela gore re ikgopotše ka tebeledišo ya taelo ya kholofelo le kgotlelelo, tšwelopele le phetogo, ka Mopresidente wa maloba Nelson Mandela, mo kanegelophelong ya gagwe ya Long Walk to Freedom:
“Ke sepetše tsela yeo ye telele ya tokologo. Ke lekile go se šuthe; ke gatile gampe mo tseleng. Eupša ka utolla sephiri sa gore ka morago ga go namela mmoto o mogolo, motho ke gona a humanago gore go na le meboto ye mentši ye a swanetšego go e namela. Ke tše nako mo go khutša, go utswa pono ya bobotse bja lefelo leo le ntukulogilego, go lebelela morago bokgole bjoo ke bo fihlilego. Eupša nka khutša fela lebakanyana, gobane tokologo e tla le maikarabelo, ebile ga ke na go diega, gobane mosepelo wa ka wo motelele ga se wa fela.”
Mo dikgweding tše mmalwa go tloga bjale, batho ba naga ya rena ba tla ba ba bolela boetapele bjo ba nyakago bo tšwetša pele mošomo wo wa go se ikhole wa molwedi yo mogolo yo wa tokologo le bahwetši ba bangwe ba temokrasi.
Bjalo ka ge mokgwa wa rena wa go dira dilo o ka fapana, dinepo tše re swanetšego go di filhlelela di beilwe gabotse le ka go se gakantšhe ka gare ga Molaotheo: go hlola setšhaba se se kopanego, aa go hloka bosemorafe, sa go se kgetholanye go ya ka bong, sa temokrasi le katlego.
Mengwageng ye tshela ya go feta, baetapele ba kopane go Samiti ya Kgolo le Tlhabollo gomme ba fihlelela sephetho sa mešomo ye ka moka re swanetšego go e dira go kaonafatša boleng bja maphelo a maAfrika Borwa, kudu go fokotša tlhokego ya mošomo le bodiidi ka seripa ka 20014. Tše di akaretša:
* go hlola mešomo ye mengwe, mešomo ye mekaone ya batho ka moka ka tswalo ya godimo ya peeletšo, mananeo a mešomo ya mmušo, tšhomišanommogo le maano a lefapha, thekgo ya selegae, tlhatlošo ya dikgwebo tše nnyane le thekgo ya tirišano.
* go bega tlhohlo ya peeletšo ka go kaonafatša dilo tše di bolokilwego, go beakanya gabotse didirišwa mo go matlotlo a botšofadi le ao a bolokilwego go šomišwa ge go hlokega, dintlo, seabe sa mafapha ditšheleteng le maatlafatšo ya bathobaso ikonoming;
* go kaonafatša tekatekano, gohlabolla mabokgoni, hlola dibaka tša ikonomi le go oketša ditirelo; le
* tiro le tiragatšo ya selegae ya tlhabollo, go akaretšwa kabelo ya meago le phihlelelo ya ditirelo tša motheo.
Ke na le bonnete, bja gore, bjalo ka karolo ya gape tlaleletšong ya, dinepo tše maAfrika Borwa di ka se fapane gakaalo mabapi le hloko ya go kaonafatša tshepetšo ya rena ya thuto; go abela gabotse, tlhokomelo ye e swanago ya maemo ya maphelo; tlhabollo ya dinagamagae le netefatšo ya tšhireletšego ya dijo; le go maatlafatša ntwa kgahlanong le bosenyi le bomenetša.
Ke bolela dilo tše e se ka gobane ka moka di na le dipelaetšo goba gore go di tseba go tla re thuša gore re alafe malwetši ka moka a setšhaba sa rena. Eupša ke kgethile go dira bjalo go gatelela ntlha ya gore Afrika Borwa ga e fokole dikganyogong tša bodiidi. Tlhohlo ya rena ke hlalošetša dikganyogo tše mananeong le diporotšekeng gore go be le tiragatšo ye e swanetšego.
Dikganyogo tše di abelanwa gabotse ke batho ka moka, bjalo ka ge go hlagišitšwe Dinepo tša Tlhabollo ya Mileniamo tša Dinaga tše di Kopanego.
Gape batho lehono ba lebagane le kotsi ya gore phihlelelo ya dinepo tše go ka boetšwa morago ka mengwaga ye mentši, ge e ka se be mengwagasome, bjalo ka ditlamorago tša mathata a ikonomi ye e meditšego lefase.
Ye, mo bogodimo, e thomilego bjalo ka mathata a ditšhelete magareng ga baadimiši ba se kae ba ditšhelete e thuntšheditšwe ka mokitlaneng wa lefase, ye e nago le ditlamorago tša go šiiša tša tšweletšo le bogwebi.
Re ka no ganana le megabaru, bja lebakanyana le go hloka šedi ga balaodi ba dikhamphani tše kgolo tše di wešitšwego ke mathata. Re ka no ganetša mananeotshepedišo a mebušo yeo e tlošitšego mahlo a bona mo kgweleng gomme ba dumelela go tša ka dikgoka ga mebaraka ye e sa laolwego go tliša tshenyo ya mahlomola mo tshepetšong ya ditšhelete. Re ka dira tše ka moka; gomme re tla lokišwa ka mo go phethagetšego.
Le ge go le bjalo, mošomo wa rena wo bohlokwa ebile o potlakilego ke go amogela ditlamorago tša ditlhabollo tše mo ikonoming le tikologong ya rena, le go tla ka dikarabo tše di tla fokotšago seabe sa tšona kudu mo mafapheng a a kwelego bohloko a setšhaba sa rena.
Se re se tsebago ke gore tikologo ya taolo mo nageng ya rena le mananeotshepedišo ao a lego kgahlanong le tekanyetšo ye e ipušeletšago tše re ithuetšego tše di re thušitšego go efoga seabe se sešoro sa mathata.
Eupša ka moka re a lemoga gore, ka baka la ge re lomagantšwe le ikonomi ya lefase, nyakego ya diromelwantle e theogile; phihlelelo ya ditšhelete le kelo ye e tsenago ya matlotlo e fetogile go ba ye mpe; nyakego ye nnyane e akgofišitše theogo ya tšweletšo; tlholo ya mešomo e amegile gampe ebile mafapheng a mangwe go lokollwa mošomong go fetogile nnete.
Maima a a kopane le nako ye infleišene le dikelo tša tswala di sa lego godimo kudu.
Ge di kopantšwe, ditlhabollo tše di laetša bobe go matlotlo a re nyakago go oketša kabo ya ditirelo le go diragatša diprotšeke tša meago. Ka go realo, re ile ra gapeletšega go fokotša ditetelelo tša rena mabapi le kgolo le tlholo ya mešomo.
Re a tseba gape gore Afrika Borwa e amegile gannyane ge e bapetšwa le dinaga tše dingwe. Ka kgonthe, ka nako ye ba bangwe ba itemogelago seswantšho sa mathata a tša kgwebo, Afrika Borwa le kontinente ka bophara mogau wa kgolo, le ge e nanya.
Mabapi le se, Maloko a a Hlomphegago, ke thabile go bega gore dikamano magareng ga Mopresidente le baetapele ba bašomimmogo ba tlhabollo ba go fapana, re kwane ka moka go loga leano le le ka thušago go nyenyefatša seabe sa kotsi ye ya setšhaba sa rena. Sehlophatšhomo se se swaraganego le kgakgathi ye se sa le mošomong o motona; le mafapha a a ikadilego a dikarabo a sa le dipoledišanong:
Sa mathomo, mmušo o tla tšwela pele go šoma le diprotšeke tša peeletšo tša setšhaba, mo boleng bo okeditšwego ka R690 bilione mo mengwageng ye meraro ye e tlago. Mabapi le se, mo go kgonegago, re tla hwetša ditsela tša boitlhamelo tša go kgoboketša tšhelete.
Se se tla akaretša thekgo ya tlhabollo ya ditšhelete le go adima tšhelete go tšwa go dikgwebo tša boditšhabatšhaba, gammogo tšhomišanommogo le lekala la poraebete gomme ra phatlalatša didirišwa tše di laolwago ke bašomi bjalo ka ditšhelete tša botšofadi.
Sa bobedi, re tla oketša mananeo a mešomo mo makaleng a mmušo. Ka letsogong le lengwe, maano a go katološa mešomo ka makaleng a go swana le a maphelo, bodirelaleago, thuto le mafapheng a tsenyeletšo ya molao di tla tšwela pele. Ka go le lengwe, re tla kitimiša tlhagišo ya kgato ye e latelago ya Lenaneo la Katološo ya Mešomo ya Setšhaba.
Sa boraro, dikgato tšeo di ka tšewa gape mo lekaleng la poraebete go thibela go nanya ga peeletšo le mapheko ao a sa rego selo le ditsela tša tšweletšo goba mafelo a tšweletšo.
Karolong ya wona, mmušo o tla fetola botlhagiši bja ditšhelete le ditlabelo tša tlhohleletšo go thuša go lebana le ditlhohlo makaleng a a fapanego, gape go hlohleletša tlhabollo ya mafelo a ditšhelete go thuša difeme tše di lego kgatelelong ka baka la kotsi ye.
Dikimollo mo go hlokago mešomo di tla hlagišwa, go akaretšwa maikhutšo a mateletšana, koketšo ya tlhahlo, mešomo ya nakwana le ya go abelana. Se se tla kopanywa le phetišo ya lesolo la Boikgantšho bja Afrika Borwa (Proudly South African) le magato a boima mo go ditšwantle tše di sego molaong.
Sa bone, mmušo o tla bešeletša le go godiša tšhelete ya tša tlhabollo, go akaretšwa le go tšwela pele go godiša phihlelelo ya tšhelete ya thekgo ya bana ba mengwaga ye 18 le go fokotša mengwaga ya tokelo ya go hwetša phenšene ya botšofadi go ye 60 go banna.
Go tlaleletša, re tla phatlalatša kutšwana Setlamo sa Leago sa Tlhakodišo ya ba ba Tlaišeilego le magato a tšhireletšego ya dijo gape go šetša bao ba sa šireletšwago ke Sekhwama sa Inšorense ya go se Thwalwe, goba bao ba feditšego manamane.
Re tla tšwela pele gape go theeletša ka šedi ditlhohlo tša maitshwaro a go se ikemišetše mo karolong ya a mangwe a ditirišano. Mabapi le se, re rata go tlotla Khomišene ya Phadišano ka letsogo la yona la go tia leo ba le bontšhago go netefatša gore basenyi ba a ngwalwa.
Re holofela gore setšhaba se tla kaonafatša maemo a sona go šoma go netefatša, gareng ga tše dingwe, gore ge ditefelo tša dibeeletšwa di theoga, dipoelo di kwa ke setšhaba.
Ditekanyetšo tše tša semeetseng di tla sedimošwa ke molawana wa lenaneotshepedišo la le lego kgahlanong le tekanyetšo ye e ipušeletšago ya tša ditšhelete. Le ge go le bjalo, re tla netefatša gore maemo a kadimo a mmušo a hlokometšwe le gogo tšwetšwa pele. Se gape hlaloša phokotšego ye kgolo mo sekolotong sa mmušo ge ikonomi e ka boa ya ba ye botse.
Maitapišo a rena a tla sedimošwa ke kamogelo ya ditekanyetšo go šireletša tikologo le go pebofatša ya seabe sa phetogo ya tša boso di ka thuša ka tlholo ya mešomo.
Dikopanong tša G20 gammogo le dipoledišano le dinaga tše di fapanego, mmušo wa rena o ile wa goeletša tsenelelo ya maswanedi le bonako kudu mo dinageng tšeo di hlabologilego mo bothata bjo bo thomilego ebile e lego mpe le go feta. Re dumela gore nako e fihlile ya go maatlafatša taolo ya mo gae le bookamedi bja tshepetšo ya ditšhelete; fela go feta mo, tlhokomelo ya semolao ye e tiilego le kgato ya maemo a lefase ga di phemege.
Re swanetše go šireletša bobjohle bja tshepedišo ya bogwebi ya lefase, e feleletša ditherišano tša bjale tša Doha Round wa ditherišano ta lefase tša bogwebi, go netefatša gore thušo ya tlhabollo ga e senywe.
Dithuto tša go obamela go tšwa maitemogelong a ke gore re hloka tšhomišanommogo ya go tia magareng ga batšeakarolo ba ikonomi mo gae le lefase ka bophara, e sego fela go lweša seabe sa mathata a ikonomi; eupša go bea madulong ditekanyetšo tšeo di tla bea pepeneneng poeletšo ya se.
Mo nageng ya rena, re tla thoma mo go ditshepišong tše bjalo ka tsela ya bea setšhaba sa rena mo kgolong ye kgolo le tsela ya tlhabologo. Botelele bja nako ya go fihlelela phihleleo ye kgolo e ka no ba e katološitšwe ka mogongwe. Fela ga re na kgonono ya gore nako yeo e tla fihla go se goye kae.
Mabapi le se, ka moo re beago naga ya rena go šomiša dibaka tša moswananoši tše di tlilego ka lehlakoreng le rena, go tla ba bohlokwa kudu. Ke bolela mo ka Sebjana sa Lefase sa 2010 gammogo le Sebjana sa Lekgotlakopano mo dikgweding dise kae go tloga bjale. Go tloga ka mapatlelo, dinamelwa, magato a tšhiteletšego, ditaba tša bodulo, go fihla go maphelo le maano a bofaladi – go tiišetša boitshepo bja kwano ya gore papadi ya boditšhabatšhaba ya rena e tla ba phadišano ye e atlagilego.
Gape re dumela gore, morago ga go atlega makgetlo a go latelana a mahlano, sehlopha sa naga sa kgwele ya maoto gabjale se itokišetša ka boitshepo go šoma go feta ka moo go lebeletšwego!
Eupša go feta mo, sa nnete se tla dulago le rena go ya go ile ke bokgoni bja rena bja laetša botho le kamogelo ya boAfrika Borwa le boAfrika – go fetola la mafelelo ka moo naga ya rena le kontinente ya rena e bonwago ke lefase ka gona. Seo se re ama ka moka, ebile go se re ka se bee moputso!
Re rata gape go lebogiša dihlopha ka moka tša dipapadi tše di tlišitšego boipshino bja Afrika ka go šoma gabotse mo ngwageng wo o fetilego. Ditumišo tša go ikgetha di lebišwa go sehlopha sa khirikhete se se nametše ntlhoreng ya go maemo a lefase.
Ka nnete ke rena Dinkgwete tša Lefase tša Rakibi; Giniel de Villiers le sehlopha sa gagwe ba thopile Dakar Rally; Dibapadi tša rena tša go se itekanele di tšwela pele go re fa boikgantšho; le sehlopha sa rena sa kgwele ya maoto sa ka tlase ga mengwaga ye 20 se šomile gabotse.
Mohumagadi Sepikara le Mohlomphegi Modulasetulo;
Dibeke tše pedi tša go feta, Afrika Borwa e phethile le Mali go aba tše dingwe tša bolotadingwalwa go boloka dingwalwa tša kgalekgale tša Timbuktu.
Bohwa bjo bja go huma bo šupa Afrika seka sa saense le dingwalwa, Filosofi le tša khomese, tše di ilego tša šitišwa ke bogwebi bja bokgoba ka šwahlaganya lehumo la Afrika.
Boithomedi bjo bo swanetše go re dira gore kgathe tema le dinaga tše dingwe mo kontinenteng y arena. Le go tšwela pele go ya kgole go kaonafatša maemo a batho.
Sa kgonthe, mo mengwageng ye 15 ya go feta ga se ra ngamela maitapišo a go netefatša gore Afrika e itemogela mpshafatšo ya yona ka seo ka setlwaedi re ka se bitšago gore ke Ngwagakgolo wa Afrika. Gannyane, gannyane fela ka netefatšo, kontinente y arena e gatela pele go ya tsošološong, ka dikganyogo tša batho ba yona di namelela godimo mo lenaneotherong la baetapele ba yona, e tiišetša kholofelo ya yona le kgotlelelo mo sefaleng sa lefase.
Ke se, gape sona fela se se sedimošitšego ka phegelelo ya rena ya go thuša batho ba Zimbabwe go hwetša tharollo ya mathata a naga yela. Mabapi le re duma go lebogi ša mekgatlo ka moka ya Zimbabwe go phetha ditherišano, go fihliša sefoka se ka mehla e bego e le tumo ya badudi ba naga yeo le kontinente ka bophara: seo ke, mmušo wo o sa tekatekego wo o lego molaong wo o ikemišeditego go bolela ka ditlhohlo tše batho ba lebanego le tšona. Re a thaba ka nnete gore, maabane Mmušo wa Zimbabwe o tšweletše go Phetošo ya 19 ya Molaotheo, e aga motheo wa aga mmušo wa bohle.
Mantšu a go ikgetha mabapi le se a swanetše monolofatši wa SADC, Mopresidente wa maloba Thabo Mbeki le sehlopha sa gagwe bao ba ka go se lape le go kgotlelelo ba thušitšego go fihliša tshepedišo thumong ya katlego.
Bjale mošomo wa kagolefsa o ka thoma ka maikemišetšo; Afrika Borwa le yona e ikemišeditše go thuša mo e kgonago. Mo go se, go na le tlhokego ya ka pela go thuša go šomana le mathata a ka nageng yela. Re holofela gore, ka ge e šetša, baagi ba boditšhabatšhaba batla gwerana le batho ba Zimbabwe ge ba thoma go kganya tseleng ya bona ye mpsha.
Re a hlohleleletšega gape go re, se se dirwago le go thongwa di ka bonala di hlaloša kgatelopele go batho ba Democratic Republic of Congo mo mosepelong wa bona wa ya tielelong le katlegong, kgatelopele yeo e a kgotsofatša.
Tšhomišanommogo ye e agilwego mo nakong ye magareng ga boetapele bja DRC le Rwanda e sware tshepišo ya kaonafalo mo ditabeng tša tšhireletšego le go šomana le mathata a setho; fela, ka kholofelo, gape ka poledišano ya sepolotiki.
Ka tekanyetšo ye e swanago le, re tla tšwela pele go šoma le dinaga tše dingwe le Yunione ya Afrika go fihlelela dinepo tša kua Burundi, Sudan, Bodikela bja Sahara, Cote d’Ivoire, Somalia le gohle.
Ka ge go hlatselwa ke ditlhabollo di fapanego mo dikgweding tše mmalwa tša go feta, Afrika Borwa e tla dirisa sebaka sa bodulasetulo bja SADC go maatlafatša tikologo ye, ya kgatelelo ye e itšeng ya go diragatša ditharollo tša Samiti le go botsefatša mokgatlo leano wa tikologo.
Ka go le lengwe re tla kaonatša tsenelelo ya SADC ya Mmaraka wa Tshwano wa Bohlabela le Borwa bja Afrika (COMESA) le Baagi ba Bohlabela bja Afrika (EAC). Boithomedi bjo bo tla diragatšwa gore go katološa go feta go fokotša maatla a setswalle se re ipshinago ka sona mo SACU.
Re rata mo modirong wo go iša ditebogišo go batho ba le boetapele bja Zambia, Ghana, Dinaga tše Kopanego tša Amerika ka dikgetho, seka sa phetogo se se bulago mellwane ye mesesane ya naga.
Re tla dula ka mehla re nyaka go maatlafatša tšhomišano le tše gammogo le dinaga tše dingwe ka go latela seo se loketšego batho.
Re ikwa re le ba mahlatse ngwageng wo go ruma meketeko ya ngwagasome wa setswalle sa bodiplomatiki le Batho ba Repabliki ya China. Mo mengwageng ye, go bonagetše gabotse go feta pele gore setswalle sa kgauswi se re se thomilego le Brazil le India ka IBSA; ke kgonthe go maatlafatša setswalle seo naga ya rena e se thomilego le Russia, le dinaga tše dingwe tša kua Asia, Bohlabelagare, gammogo le Latin le Borwa bja Amerika.
Mo makgetlong a mantši re hlagišitše pelaelo ka tšwelopele ya dintwa ka Bohlabelagare ka bohara le Israel gammogo le Palestine. Boteng bja manyami a rena ke bja dintwa tša bjale le tobo ya maphelo a mašabašaba, kudu a badudi – go akaretšwa bana, basadi le batho ba bagolo – ka nnete ga di hlalošege.
Go ka se be tokafatšo ya ditiro tšeo tša tshenyo le go se hlabologe. Gape re holofela gore nakong, maitapišo ao a mpshafaditšwego a baagi ba boditšhabatšhaba go hwetša ditharollo tša go ya go ile mo dintweng tše a tla tšweletša dienywa, bjale maIsiraele le maPalestina ba ka ipshina ka khutšo le tšhireletšego bjalo ka baagišaneng gare mafelo a pušo.
Ditebogišo tša rena tša go ikgetha go mmušo le batho ba Cuba mo ketekong ya mengwaga ye 50 ka phihlelelo ya pušo ya bona, ye e nago le tokologo ya go kgetha tsela ya bona ya tlhabologo.
Re kgonne mo ngwageng wa go feta go phetha ditherišano le Europian Union ka maano a tšhomišanommogo ya rena, ebile re holofela gore moya wo o hueditšego tshwaragano yeo o tla atlega ge re ntše re feleletša ditherišano tša dinaga tše di fapanego ka Tumelelano ya Tšhomišanommogo Ikonoming le dinaga tše dingwe tše di lego tikologong ya rena.
Re lebeletše go tšwela pele go maatlafatša kgwerano ye ge re eba baamogedi ba EU Summit ya Afrika Borwa moragonyana ngwageng wo.
Mmogo le dinaga tše dingwe tša Borwa re tla tšwela pele go leka go hwetša modu wa fetola sebopego sa Dinaga tše di Kopanego, Sekhwama sa Boditšhabatšhaba sa Ditšhelete le mafelo a dinaga tše di fapanego ba ile ba tšweletša lefase le le fetogilego le le fetogago gomme ba šoma ka tsela ya temokrasi, ya tekatekano le ya pepeneneng.
Gape re a itlama go lebanana le dinepo tša ditumelelano tša bodithabatšhaba, go akaretša Tshepedišo ya Kyoto le balatedi ba gagwe go thuša meloko ye e sa tlago magareng ga batho ba rena le batho ba lefase.
Mohumagadi Sepikara le Mohlomphegi Modulasetulo,
Go fa tshedimošo ya tša maitapišo a rena ke a dintlha tše pedi: tlhokego ya rena go feleletša taolelo ye e kwanetšwego ke mmušo ya 2004; phišegelo go netefatša gore mmušo wo o tsenago ka morago ga dikgetho o hwetša dinepo tše di šetšego di lokišitšwe gore o diragatše mananeo a wona ka ntle le tikatiko.
Mo dikgweding tše mmalwa tše di tlago dikgetho tše di sa tlogo begwa tša bosetšhaba le diprofense, re tla itapiša go feleletša taolelo wo o wa tsebega. Bjalo ka karolo ya diprotšeke tše di hlakilego mo go Lenaneo la Tšhomo la mmušo, re tla hlokomela tše di latelago:
* go hlola kelo ye e nyakegago kaonafatšong ya kabo ya ditirelo le tomagano ye kaone go kgabaganya mahlakore ka moka a mmušo, go akaretšwa leano la peakanyo la mmušo;
* go tšwela pele ka lesolo la Ntwa go Bodiidi le feleletša sethalwa se se kwešišegago sa Leano la kgahlanong le Bodiidi ka go ikgokaganya le setšhaba go mo maemong;
* go diragatša lenaneo le le kwešišegago le re lokišitšego go fediša taba ya cholera mo dikarolong tše fapanego tša naga;
* go tšwela pele go nyakišiša le go dira dikgokaganyo ka Tshepetšo ye e Kwešišegago ya Tlhabollo ya Tšhireletšego, go akaretšwa tabeng ya Inšorense ya Maphelo ya Bosetšhaba;
* go netefatša katlego ya lesolo la go boloka mohlagase, e le go hlokomela mathata a re nago le wona le fetola maitshwaro a rena, mola ka go le lengwe re akgofiša diprotšeke tša go aga kelo e mpsha le go phatlalatša methopo ya enetši – re lebeletše gore mo tlaleletšong ya phetogo ya tša boso, didirišwa bjalo ka makhura a fosili le meetse di theoga ka kelo ye e swanago ge nyakego e oketšega;
* lomaganya mo mešomong ya dihlopha tše di sepelelanago dipoelo tša nyakišišo ditsenelelo ka Ikonomi ya Bobedi bjalo ka mananeo a mešomo ya baagi, thekgo go dikgwebo tše nnyane le boithomedi bja tlhabollo ya dinagamagae;
* tiisa maitapišo a go mphshafatšo lenanego la kgoro ya tša toka go akaretsa bokgoni jwa forensiki, koketšego ya ka pela ya palo ya matseka, tšhomišo ye tletšego ya theknolotši ya tšhedimošo le kgokagano, le taolo ye kaone ya dikgorotsheko;
* go nolofatša ditshepedišo go lebeletšwe maatlafatšo mekgwa ya go lebagana le ditaba tša tekatekano ya bona bjalo ka kemedi ya 50/50 mo go tšeeng diphetho, tlhabollo ya bafsa, ditokelo tša batho bao ba sa itekanelago le ditokelo tša bana – go akaretšwa go feleletša dikgokaganyo ka Lenaneotshepedišo Bosetšhaba la Bafsa, go lokišetšwa tiragatšo ya Lengwalo la Bafsa ba Afrika ge le se no fetšwa ke Palamente, le peakanyo ya Boleledi bja Tlhabollo ya Bosetšhaba ya Bafsa; go ifihliša Tshepedišo ya SADC ka Bong le Tlhabollo go Palamente, go maatlafatša boemedi bja ditokelo tša batho ba go se itekanele; le go godiša palo ya mebasepala ye e thomilego Dintlha tša Šiiši tša Ditokelo tša Bana go feta 60%.
Tše le mananeo a mangwe, go akaretšwa dilo tše Bohlokwa tša Apex tše di tšweleditšwego Mmušo mo Pegong ya Bosetšhaba ka Hlakola ngwageng wa go feta, di bopa motheo wa maitapišo a rena a go ruma taolelo wo o tsebegago le go aga motheo wa bokamoso.
Re tla netefatša gore maitapišo a rena a hlohleletšwa ke mafolofolo, kholofelo le kgotlelelo ya batho ba Afrika Borwa go hwetša seo se re loketšego ka moka. Se, gape se ka gohle, ke mothopo wa boitshepo bja rena ge re re naga e mo boemong bjo bobotse. Temokrasi ya rena e phelegile. E gola ka go maatlafala tšatši ka tšatši.
Bjale, ka mantšu a Mopresidente wa maloba Mandela, “[re] ga se ra swanela go goga maoto, ka go re [wa rena] mosepelo w arena wo motelele ga se wa hlwa o fela.”
Ke a leboga.
Issued by: The Presidency
6 February 2009
