Mulaedza wa Lushaka wa Muphuresidennde wa Afurika Tshipembe, Vho-Kgalema Motlanthe, Dzulo ḽa Phaḽamennde, Cape Town

6 Luhuhi 2009

Mufumakadzi Tshipikara tsha Buthano la Lushaka;
Mudzulatshidulo wa khoro ya Lushaka ya Mavunḓu;
Mufumakadzi Muthusa Muphuresidennde;
Muthusa Tshipikara na Muthusa Mudzulatshidulo wa khoro ya Lushaka ya Mavunḓu;
Muhaṱuli Muhulwane Vho-Langa;
Muthusa Muphuresidennde wa kale wa Afurika Tshipembe na Muphuresidennde wa ANC;
Vhalangavunḓu;
Miraḓo ya Khabinethe na Tshipikara tsha Mavunḓu na Vhusimamilayo;
Muhaṱuli Muhulwane wa kale na Mudzulatshidulo wa kale wa Vhaofisiri vha Phaḽamende;
Vhahulisei, Dziambasada na Dzikhomishinari dza Nṱha na Vhahulisei vha dalelaho mashangoḓavha;
Vharangaphanḓa vha Vhaṱhonifheyaho vha Madzangano a Poḽitiki o Fhambananaho na Miraḓo ya Phaḽamennde, Mahosi a mvelele;
Meyara a ṱhonifheaho wa Ḓorobo ya Cape Town;
Vharangaphanḓa vha vhurereli na vhaimeleli vha vhashumela vhapo;
Vhashumisani na dzikhonani;
Vhaeni vha thonifheaho:

Ndi na ndugelo ya u amba nga Dzulo ḽa Phaḽamennde ya Riphabuliki ya Afurika Tshipembe, mathomoni a heḽi dzulo ḽa mafhedziselo ḽa Vhuraru kha Phaḽamennde yash ya Demokhirasi.

Ndi ima phanḓa ha vhathu vha Afurika Tshipembe ndi tshi ḓiṱukufhadza khatshipiḓa tshe nda tshi ṋewa tsha u dzhia ofisi khulwanesa kha shango tsho vhaho hone nga vhanga ḽa phetho i songo ḓoweleaho ya u tsitsa Muphuresidennde wa kale tshiduloni tsha vhurangaphanda kha muvhuso.

Hanga ndi vhuḓifhinduleli, ha miṅwedzi isi gathi, u ranga phanḓa Khorondangi ya Lushaka u fhedzisa ndaela ya nyanḓano ya African National Congress kha khetho dza 2004, na u adza mutheo wa ndaulo ya poswo dza khetho uri dzi tshimbile zwavhuḓi.

Miṅwedzi miṱanu yo fhiraho ro kona u ṱanganedza dzi tshanduko fhedziha ra kona u bvelaphanḓa na sisteme ya muvhuso hafhu ri isa ndivhuwo dzashu kha sisteme ya ndayotewa, tshumisano ya miraḓo ya khorondangi – ya kale na miswa – na u khwaṱhisa tshanḓa ha vhalangi vhashu vha sekhithara ya tshi tshavha.

Musi ri tshi lavhelesa murahu miṅwahani ya fumiṱhanu yo fhiraho, ndi tama u livhuwa u ḓi ṋekedzela na mushumo muhulwane wa Muphuresidennde Vho- Nelson Mandela na Vho-Thabo Mbeki na vhafumakadzi na vhanna vho shelaho mulenzhe khau endedza tshikepe tsha muvhuso nga fhasi ha demokhirasi: kha Miraḓo na ndaulo, vhusimamilayo u rambalala na mitevhe ya muvhuso na vhulamukanyi; i reilwa nga lutamo lwa u khwinisa vhuleme ha vhutshilo ha vhathu vha Afurika Tshipembe.

Nṱha ha zwoṱhe, ndi ima phanḓa ha vhoiwe ndi tshi ḓi hudza na u vha na fulufhelo kha Afurika Tshipembe ḽine ra khou ḽi pembelela ṋamusi – maipfi o fhambanaho kha khethekanyo, khuḓano na khethululo miṅwahani ya 15 ya kale – ndi zwibveledzwa zwa mishumo na u shumesa ha vhafumakadzi na vhanna vha Afurika Tshipembe kha lwendo lwa vhutshilo.

Ma Afurika Tshipembe vho imela fulufhelo na u konḓelela hune lushaka lwashu lwa vha naho.

Kha tshigwada tsha vhuḓi tsha Afurika Tshipembe miraḓo yashu ya demokhirasi ya phaḽamennde vhe vha ṱangana na khombo nga ṅwedzi wa luhuhi ṅwaha wo fhelaho vha tshi fara mushumo wa nyonesano ya mafhedziselo. Hu tshi katelwa vho Brian Bunting, Billy Nair, Ncumisa Kondlo, John Gomomo, Joe Nhlanhla, Cas Saloojee, John Schippers na Jan van Eck.

Kha hezwi, ndi takalela u engedza nga Mufumakadzi vho-Helen Suzman, mu Afurika Tshipembe wa vhukuma, ane a imela vhuleme ha Phaḽamennde ntswa kha lufhera lwa vhakale.

Ndi ha vha na vhaṅwe vhane vha funashango vhane vha tea u wana mukovhe wa vhuḓi wa khuliso musi ri tshi ḓivhadza hezwi – ḽi nga vha ḓumbu ḽo tou itisahaniho ḽi tshi wisa ikonomi yashu, dzi nga vha mbilahelo dzo tou u itisaho hani dza poḽotiki dzine dza nga ri dalela dzo vhangiwa nga miraḓo yashu kha u shandula muvhuso – lushaka lwashu lu kha tshiimo tshavhuḓi.

Fhedziha, a ro ngo tea u nyadza khaedu dzine ra ṱangana nadzo. U ya fhasi ha ikonomi ya ḽifhasi zwi ḓisa khombo khulwane kha ikonomi yashu ro lavhelesa u fhelelwa nga mishumo na vhuleme ha vhutshilo ha vhathu vhashu.

Nga lwa mvelo, tshanduko ntswa dza poḽotiki dzi nga ḓisa mbudziso nnzhi ufhirisa ṱoḓa phindulo dzine dza vha hone zwino.

Sa masiandoitwa, vhaṅwe vhashu vha nga vha vhono zwi ṱhogomela nga maanḓa nga ha magabelo a tshifhinga nyana a mutsho wa maḓumbu na muya une wa khou fhudzula zwifhaṱuwoni zwashu wa ikonomi i kanganyisaho ire kha mahaḓa ashu na mukosi u ḓaḓisaho wa poḽotiki.

Fhedzi lwashu ndi lwendo lwa fulufhelo na u konḓelela.

Ri nga kha ḓi amba rari, nga tshanduko dzi mangadzaho dza vhuvha, zwipiḓa zwinzhi zwa ndayotewa zwo no lingiwa uri zwi iteye; muṅwe na muṅwe o phasa ndingo dza u bvisela demokhirasi khagala yo fhambanaho i konḓeleleaho.

Demokhirasi yashu ndi ya vhuḓi. I khou hula zwavhuḓi yo khwaṱha, thikhedzo nga ndayotewa ine ya khou konḓa u lingana kha ḽifhasi.

Ndi zwa vhukuma, u konḓelela ha vho-Rapoḽotiki vho ḓi imiselaho kha hoyu ṅwaha wa mbambe ya khetho – dzine roṱhe ria tendelana uri dzi tea u ṱhonifhea nahone dzivhe na mulalo – huna vhuṱanzi ho khwaṱhaho ha mvelaphanḓa ya vhaponyi nahone nga ngomungomu ha demokhirasi yashu.

Ndi vhathu vha Afurika Tshipembe vho khwaṱhisaho uri hu vhe na mvelaphanḓa; nahone ndi vhone vhane vha ḓo londa demokhirasi yashu miṅwahani iḓaho.

Kha vha ntendele, Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidula, nga hoyu mulaedza wo khetheaho ma Afurika Tshipembe vha kombetshedzea u ḓi ṅwalisa na u voutha kha khetho dza lushaka na dza mavunḓu, uri ri kone u vhumba vhuyo hashu.

Hezwi ri fanela u zwi ita maḓuvha oṱhe a mushumo kha dzi ofisi dza ha masipala, phanḓa ha musi rolo ya u voutha i sa athu u vala. Fhedziha ri tea u ṱhanngela ḓuvha ḽa mafhelo a vhege ḽo khetheaho ḽo dzudzanyiwaho nga Khomishini wa khetho dza Afurika Tshipembe (ndi IEC) matshelo na nga Sondaha, ya dzi 7 na dzi 8 dza Luhuhi.

Ndi tea u dovha nda dzhia hetshi tshifhinga u sumbedza uri nga murahu ha maḓuvha maṱuku a ḓaho tshumisano i ḓo ya mafhedziseloni kha Khomishini wa Khetho na Vhalangavunḓu ra ḓo kona u ḓivhadza ḓuvha ḽa dzikhetho.

Miraḓo i Ṱhonifheaho;

Sa demokhirasi ri koloda vhathu vha Afurika Tshipembe vhe nga dzi 27 Lambamai 1994, vho kuvhangana lwa u tou thoma vha tshi itela u dzhia vhuyo havho vha vhu vhea zwanḓani zwavho.

Kha u leluwa hohu fhedzi zwavhuḓi nga maanḓa ri tshi edza u elelwa nga nḓila ine vhathu vha voutha nga tshiphiri kha muvhuso wa vhathu vha vhoṱhe vha shango ḽashu, ri shandukela tshifhinga tsha kale tshine tsha hanedza ndeme ya vhoriṋe roṱhe.

Ndi tshifhinga tshine ra fanela u pembelela mugidi wa u fhedza miṅwaha ya 20th musi ho ṱanganedzwa mulivho wa komiti ya OAU Ad-hoc Tshipembe ha Afurika kha mbudziso yo ṱanganedzwaho nga ṅwedzi wa Ṱhangule, 1989 nga Afurika Tshipembe – wo bvelelaho une wa ḓivhea sa Mulevho wa Harare.

Vhurangeli vhu vhea mutheo wa thendelano kha ḽifhasi, nga kha u ṱanganya lushaka, kha tswikelelo ya nyambedzano Afurika Tshipembe.

Ngomu Afurika Tshipembe, zwo ḓivhadzwa kha maṅwalo nga 1989 Khonferentsini ya Vhumatshelo ha Demokhirasi – I tshi ḓisa na vhafunashango vhoṱhe tsini nyana na lwendo lwa vhutshilo.

Hezwi zwi ranga phaḓa kha u bveledza nyambedzano ye ya ri swikisa kha khetho dza u thoma dza demokhirasi nga 1994.

Ndi tshi dzhia hetshi tshipiḓa, ri tea u bvulela muṅadzi mufu Mupheresidennde wa African National Congress, vho-Oliver Reginald Tambo, nga u thoma u ranga phanḓa kha madzhango na miraḓo ya shango ye yavha tsumbo ya mulalo kha khuḓano dzine dzavha shangoni ḽashu vho ḓi imisela.

Maga haya a vhuhali kha u vhamba mutheo une wa ṱoḓa mulalo na vhupfumedzani, kha fhethu ha dzinndwa na khuḓano, ri tshi humisela murahu vhuḓi ha mazwifhi o balanganaho kha miṅwahani ya kale ya ḓana: hezwi ndi, mafhedziseloni a ṅwaha wa 1909 kha muṱangano muhulwane wa poḽotiki wa ngeletshedzo kha lushaka i vhumbaho Mbumbano kha Afurika Tshipembe.

Sa musi mulayo wo ṱalutshedza tshirunzi tsha vhuḓivhusi ha Afurika Tshipembe sa musi ri tshi zwiḓivha ṋamusi, wovha wo tikiwa nga khethululo ya muvhala.

Hafhu, miṅwahani ya 15 ri kha demokhirasi, ri nga khwaṱhisa ngauri nyofho, u sa tsiredzea na u vhanga vengo kha miṅwaha yo fhiraho ya 100 wo ḓisa khethululo na mulalo u si wa vhukuma vhukati ha vha vhusi, ro vha ri sina thikho fhedzi; fhedziha ro vha ri songo vheiwa fhethu hone zwa vhukuma.

Hedzi nyofho na u sa tsireledzea zwo ḓisa nyengedzedzo ya dzinndwa nga ṅwahafumi. Ndi dzhia he tshi tshifhinga, ri saluthe ṅwana wa vhathu vhashu wa muṱhannga o khwaṱhaho, Solomon Kalushi Mahlangu we a ya thamboni miṅwahani yo fhiraho ya 30 ṱhoho yawe yo nembeledziwa nṱha, nga muhumbulo wa u ḓi hudza uri malofha awe a ḓo sheledza muri wa mbofholowo.

Kha vha ntendele ndi livhuwe Lucas Mahlangu, mukomana/murathu wa Kalushi, o imelaho muṱa wa ha Mahlangu.

Solomon Mahlangu u kha ḓi isa phanḓa na sialala ya masole a miṅwaha ya mulovha, vhane ra vha vhala nga fhasi ha khosi Cetshwayo we nga 1879 a kunda maswole a British kha Isandlwana, u tsireledza mbofholowo ya vhathu vha vharema kha shango lashu na u tambudzwa.

Miṅwahani ya ḓana na furaru(130), ri ḓo vha ri tshi khou tou kanuka fulufhelo na u konḓelela hu dzhenisaho dzimbilu maanḓa.

Kha senthara dza ngudo, khanedzo heneyo nthihi yo engedzwa nga murahu ha nyito ya musi hu tshi fhiswa ḽaiburari na u fariwa ha vhaṅwe vharangaphanḓa vhavho vhahulwane.

Tshigwada tsha vhana vha univesithi vho ṱalusa vhupfiwa havho kha NUSAS vho thoma Dzangano ḽa Matshudeni a Afurika Tshipembe (SASO) miṅwahani yo fhiraho ya 40.

Kha mirafho hu na vharangaphanḓa vha SASO, ri tshikatela: Strini Moodley, Professor Barney Pityana, Steve Biko, Onkgopotse Tiro, Harry Nengwekhulu, Themba Sono, Mapetla Mohapi, Mosioua Lekota, Johnny Issel na Mthuli ka Shezi. U ḓisa fulufhelo kha tshifhinga tshe vhathu vha vha vho ṱovhowa, ri a vha salutha. Ndi tshi dzhia hetshi tshipiḓa, ri tshi tama u ḓivhadza muzwala wa Onkgopotse Tiro, Pat Tlhagwana.

Kha hoyu mulaedza ndi tama u ḓivhadza mufu vho-Ephraim Mogale, muthomi wa vhuphuresidennde miṅwahani ya 30 yo fhiraho ha Congress of South African Students (COSAS), na thanga dzavho.

Ri tshi elelwa vhana vha univesithi miṅwahani ya mulovha vho ṋea mulaedza, vho tulutshelwa mbofholowo nahone muhumbulo hoyu woḓa he wa khwaṱha kha vhaswa.

Mulaedza wa u phulusa wo pfala hoṱhe ṋamusi sa zwe wa ita miṅwahani minzhi yo fhiraho, uri roṱhe ri tea u engedza mukaṋo wa tshifhinga; une zwavhukuma ri tea, nga maipfi a u haneledza a mbofholowo, u vula nḓila khulwane “dza ngudo na dza mvelele”!

Ri ḓo dzhiela nṱha haya madzangano na vharangaphanḓa vhe vha ombedzela fulufhelo na u konḓelela hoḓisaho ndeme ya nndwa ya demokhirasi musi tshiṅwe na tshiṅwe tshi si tsha fulufhedzisa; uri ri kone u hwala vhuḓifhunduleli mahaḓani ashu u bveledza mbofholowo ye yavha na zwikumedzwa zwinzhi, musi vha tshi hana u vha phuli dza vho ḓigedaho vhone vha tshi khou tambula.

Fhedziha, Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho, ri tea u ḓi vhudzisa: uri nyito dzashu dzi ṱalusa nḓila i thembeaho kha vhathu vha Afurika Tshipembe kha miṅwaha ya fumiṱhanu u bva tshe ha thomiwa demokhirasi; nahone ro bveledza mvelaphanḓa kha vhathu na tshirunzi u bva kha mulayo wa 2004 wa demokhirasi!

Ṋamusi ri na sisteme ya demokhirasi i shumaho zwavhuḓi, yo lavhelesa kupfukisele kwa milayo na u vha khagala, kha vhunzi ha tshitshavha tsho dzhenelelaho na zwiimiswa zwo ḓi imisaho nga zwoṱhe zwa mulayo na nga ndayotewa i tikiwaho nga demokhirasi.

Kha heyi miṅwaha yo fhiraho, ro lulamisa khwiniso ya tshivhumbeo tsha muvhuso. Ro fhaṱa sisteme ntswa ya tshumisano kha kuvhusele mirafhoni yoṱhe, na u khwinisa ṱhanganyelo vhukati havho.

Ndi ngoho, muvhuso u nga ḓihudza ngauri wo shandukisa nḓila ya kutshilele kha demogirafiki ya tshumelo ya tshitshavha, ine yo ṱoḓa u ita uri vhoṱhe vha ṱhonifhe ndeme ya kutshilele kwa vhathu vhashu.

Fhedziha, ngeno vhafumakadzi vho dzhiaho vhuimo vhuhulwane kha tshumelo ya tshitshavha vha tshi lingana 34%, hezwi zwi wela fhasi ha tshivhalo tshe ravha rotshi lavhelela.

Kha tshiimo tsha lushaka na vhusimamilayo ha mavunḓu, tsumbo dzo vha dza uri lushaka kha hoyu ṅwaha lu ḓo ḓivhadza vhafumakadzi vhane tshiimo tshavho tsha ḓo khwinifhadzwa vha re nṱha ha tshivhalo tsha 32% nga ṅwaha wa 2004 nahone ndi fulufhela uri, na vha 40% nga ṅwaha wa 2006 kha khetho dza muvhusowapo.

Ri fulufhela uri miraḓo yoṱhe ya poḽotiki i ḓo, shela mulenzhe kha u bveledza vhurangaphanḓa, musi vha tshi fhedzisa nzudzanyo dza khetho!

Kha mvelaphanḓa dzo itiwaho, kha 0,2%, nyimele i khou takadza nyana malugana na u tholiwa ha vhathu vha vhaholefhali kha muvhuso, ri tshi kala tshivhalo a tshi lingani na 2% ye ravha ri tshi khou ṱoḓa yone.

Kha mbalo dzothe, sekhithara ya phuraivethe i khou salela murahu nga maanḓa.

Zwivhalo zwo fhambananaho hezwo zwo ḓisa khwinifhadzo kha vhukoni ha tshumelo ya tshitshavha, ri tshi katela ndangulo ya masheleni, Senthara ya Tshumelo ya Thusong na dziṅwe nḓisedzo dza tshumelo ntswa, izimbizo na, ya zwino kha Muhasho wa zwa Muno, vharangaphanḓa vha dzifeme.

Fhedziha, zwinzhi zwi ṱoḓa u fhedzwa u khwinisa tshumelo ya mvelele na pfumbudzo dza vhaṅwe vhashumeli vha tshitshavha, nga maanḓa havha vha zwifhaṱuwo-zwa lasha vhane vha dzhenelana na kha tshitshavha thwii.

Sa Vhahulisei vha ḓo zwi tshenzhela, muvhuso washu wo sika nndwa ndi iṅwe ya nyalo ya vhukati yo livhanaho na vhutshinyi.

Hezwi zwi a vhonala, vhukati ha vhaṅwe, kha vhusimamulayo, milayo na milayonyana i vhusaho vhashumeli vha tshitshavha na vha thomi vha ofisi dza poḽotiki dzi ṱoḓaho u fana, tshumisano na vhashumela vhapo na mabindu a tshitshavha na ulwa na vhutshinyi.

Dzi ndugiselo dza sisteme ya vhathu vhane vha ḓolwa na vhutshinyi a i athu u lingana; fhedzi mbuno ndi ya uri sisteme ya muvhuso, ri nga ola mbuno dza u khuthadza dzi swikaho 70% ya milandu ine ya vhigiwa kha tshirathisi i vha ya tshitshavha ngauri muvhuso wo wanulusa zwiito zwo khakheaho na mbuno dza nyito u lwa na zwo.

Khaedu dzi no fana dzo vhudzisa sekhithara dza phuraivethe. Mafhedziseloni, khaedu khulu nga ha mulayo; sa musi zwo vha zwi tshi khou itwa nga khombetshedzo.

Miraḓo i Ṱhonifheaho;

Ndi khou tenda uri roṱhe ro tendelana uri vhuḓi ha lushaka lwashu ho ḓitika, nyimele, kha mvelaphanḓa ine ra ḓo sika u hulisa lupfumo lwa lushaka na u vhona uri mbuelo dza u hula ha ikonomi dzi kovhekanywa u itela vhathu vhoṱhe.

Ndi zwithu zwa tshifhinga tshoṱhe, phanḓa ha tshiimo tsha ikonomi ya ṅwaha wo faho 1980 na zwino nga 1990, Afurika Tshipembe ḽo tshenzhela tshifhinga tshilapfu u thusa ikonomi u hula u bva kha heyo rikhodo ya mbalo mbalo dzo thomaho nga 1940.
Kha ṅwahafumi ya mbofholowo, tshikati tsha ikonomi tsho vha tshi 3% nga ṅwaha, nahone yo khwinisa nga tshikati tsha 5% nga ṅwaha u bva nga 2004 u swika nga 2007.

Musi khasiṱama dzi tshi khou tshimbilelwa zwa vhuḓi, zwi kombetshedzwa nga u huliswa ha mishumo na miholo na u tsa ha inifulesheni na nyingabadelo, dzi tshi tamba tshipiḓa tsha dzo nga he tshi tshifhinga, ri khou ṱuṱuwedzwa nga mbudziso dza vhavouthi vha kule kha sia ḽa u isa phanḓa na uri khuliso dzi ye phanḓa.

Hezwi zwi katela, kha tsumbo ya u thoma, mbadelo dza nṱha kha u vhulunga kha tshitshavha na sekhithara ya phuraivethe. Kha hetshi tshifhinga, miṅwahani miṱanu yofhiraho, ro vha ro ima henefha kha vho 16% ya gross fixed capital sa nḓila ya nzudzanyo dza phesenthe ya Tshelede ya Mveledziso i Dzhenaho shangoni (GDP). Zwa zwino yo no engedzea kha  kulugele lune ṋamusi tshivhalo tsha hone tsho ima kha 22%, ine ya vha tsinina 25% ine ya ḓo thusa u fhata matshilo fhedzi nga ṅwaha wa 2014.

Hezwi ndi tshipiḓa tsho vhangwaho nga mbekanyamushumo yo itwaho nga muvhuso u engedza themamveledziso ya tshitshavha.

Ndi mvelele dza phoḽisi u khwinifhadza mutsho wa u vhulungela sekhithara dza phuraivethe; na u sumbedza nḓila siani ḽa zwa masheleni na u ṱola phoḽisi nga nḓila ine ya ḓo engedza twsikelelo kha tshumelo na u fhungudza muhwalo wa inifulesheni ngeno ri tshi ḓo khwaṱhisa nyaluwo ya ikonomi uri i ime fhethu huthihi nahone i dzule lwa tshifhinga tshilapfu.

Ṱhogomelo kha ikonomi ṱhukhusa yo khwinifhadzaho kha ṅwahafumi yo fhiraho, na maanḓa, nga maanḓa ubva 2004 zwo vha nga nḓila ya u ntsha zwikhakhisi kha khuliso yo ḓisaho tshanduko.

Ndi kha heneyi nzulele hune Tsumbamushumo ya u Ṱavhanyezwa na u Kovhekanywa ha Nyaluwo (AsgiSA) ya vha uri i khou shumiswa, hu u khwathisedza uri zwoṱhe zwine zwa vha uri zwi khou salela murahu sa themamveledziso, phoḽisi na tsumbamishumo ya dzi indasiteri, khaedu ya zwikili, u sa vha na tsumba mvelaphanḓa na u sa ṱavhanya ha ndisedzo dza muvhuso.

Zwo ambiwa nga vhusedzi na nga kutevhekanyele.

Ikonomi yashu yo no vuleyaho, i khou vha ine ya khou ḓi dzhenisa kha maitele a ḽifhasi nga vhuphara. Zwiimiswa zwa zwamasheleni ndi yone tsumbo
ya vhuḓi ine ya vha na maanḓa a u ri tsireledza kha maḓumbu a ḽifhasi ane a ṱo ḓa u thithisa ikonomi.

Naho zwo ralo hu kha ḓivha na tshikhala tshihulu u ri hu swikelelwe he tshitshavha tshashu tsha anganyela hone. Ikonomi yashu yo ḓi tika nga maanḓa nga kha u rengiswa ha zwibvelezwa zwa maini na vhulimi. Nga nnḓa ha zwa sekithara ya nḓisedzo, a ri a thu u tou vhona-vho nyaluwo ine ya tou tshuwisa, nga maanḓa kha sekithara khulwane dzo no tou nga dza vhuveledzisi.

Ngauralo, phimo ya zwirengiswa zwi no bvelela mashango ḓavha a i a thu u hula lune i nga swika kha haya mashango ane ra ḓi vhambedza nao. Gwama ḽo ṱukufhala nga maanḓa musi ro dzhena kha khethekanyo khulwane dza zwa nyaluwo.

Zwino ngauri mavhulungele a vho riṋe a vha e fhasi, ri ḓitika nga tshelede ine ya vha i tshi khou dzhena zwezwo, ra vha ri tshi khou i bvisa u ri iye u badela zwikolodo na u i dzhenisa kha tsumbavhuyo dza zwavhubveledzi.

Ho vhu ndi vhuleme vhune shango ḽashu ḽa tea u amba nga haho musi ri tshi khou ḓi ya. Mbudziso ine ya vha ya ndeme ndi ya uri: Naa u aluwa ha ikonomi hu tea u vha hani? Lupfumo lu itelwa uri hu kone u bveledzwa vhutshilo ha vhathu ha vhuḓi kana ha ndeme.

Zwi amba uri, zwauri lupfumo lu khou kovhekanywa u lingana zwi tea u.

Vhudziswa ho thoma ha sedzwa zwiko zwoṱhe zwa ikonomi, zwandeme ndi zwa uri, u kovhekanywa ha vhuḓi ha nyaluwo zwi tea u kwama. U tholwa ha vhathu.

Ndi zwavhukuma, uri tsho vha tshiwo tshine u nga ḓi ṱongisa nga ha tsho musi vhukati ha 1995 na 2003 ikonomi i tshi ita mishumo miswa yo fhelela ya ita Miliyoni na hafu; zwiṅwe-vho zwe zwa tou vhonalesa/anzesa ndi musi vhukati ha 2004 na 2007 hu tshi kona u sikwa mishumo ya 500 000 nga ṅwaha.

Kha tshifhinga tsho fhelaho, zwo tou vha zwa u thoma u bva tshe ra vha na demokhirasi musi hu tshi sikwa mishumo minzhi u fhirisa u vha na vhathu vhaswa vhanzhi vhane vha khou ṱoḓa mishumo, hezwi zwo kona u fhungudza tshivhalo tsha vhathu vha songo tholwaho u bva kha 31% u yakha 23% nga 2007.

Ndi zwone, hezwi a zwo ngo tea u ri pambusa godoni ḽashu la u isa phanḓa na u vhudzisa vhundeme ha hei mishumo, na ndugelo na magavhelo ane vhashumi vha tea u ḓi phina ngao.

Kha u kovhekana ha magavhelo a nyaluwo hu tea u vha ho ṱangaṋwa na u tavhanyedziswa ha nḓisedzo ya ndinganyelo, ho ṱanganyiswa na u maanḓafhadziswa ha vhathu vharema.

Hezwi a si tshimbevha tsha nga ha u khethululo nga lukanda. Arali ri tshi khou tou amba ngoho, shango ḽine ḽa sa kone u ṱanganyisa mirafho yaḽo
yoṱhe kha zwa ndinganyelo ya ikonomi, ḽi nga si kone u swika he ḽa vha ḽi tshi nga kona u swika hone.

Zwauri sekithara dzo ḓi imisaho nga dzoṱhe dzi khou ita vhuṱudze-ṱudze kha u shandukisa nzulele ya zwa vhuminidzhere na mishumo ino ṱoḓa tshenzhemo /zwikili, na u bveledza mishumo miswa na zwinwe-vho; zwi khou ita uri shango ḽi salele murahu kha nyaluwo.

U kovhekana ha mbuyelo dza nyaluwo zwi dovha zwa amba u dzudzanyea na ndinganyelo kha muvhuso u khau phaḓalazwa na u kovhekanywa ha muhwalo wa nḓisedzo ya zwithu kha tshitshavha.

Miraḓo i Ṱhonifheoho vha ḓo vha vha tshi ḓivha nga ha dzi mbalo-mbalo kha zwine zwakwama miholo ya zwitshavha. Naho ndi tshi ḓo dovha nda amba nga ha zwiga zwa mvelapanḓa ye ra vha nayo na khombo ye ra sedzana nayo.

Zwi pfisa vhuṱungu kha muvhuso u ḓivha uri vhushai vhu kha ḓi ya phanḓa na u vha hone kha tshitshavha tshashu, na u sa vha hone ha ndinganyelo ya zwithu ndi ho fhiraho mpimo.

Kha miṅwaha ya 15 yo fhiraho ro lingedza u lwa na heḽi swina nga kha u khwinifhadza miholo ya tshitshavha. Ndi tshi nga tou zwivhea nga nḓila ye
tshigwada tsha vha gudisa vha Yunivesithi ya Stellenbosch tshe tsha vha tsho rangwa phanḓa nga muphurofesa vho-Servaas van der Berg vha zwi vheisa ngayo:

Tsha u thoma, vhushai ha tshelede ho tsela fhasi u bva tshe ra dzhena kha miṅwaha ya ḓana yo fhiraho.U fhungudzwa hu nga fha ho itiswa nga u engezwa hu hulwane ha magavhelo a tshitshavha u bva nga 2002 u ya phanḓa. Vhushai ha tshelede. Tsha vhuvhili, naho u fhungudzwa ha vhushai zwi zwa ndeme, hezwi zwo sikiwa nga ṅwaha wa 1990. Tsha vhuraru, dainamiki ya tsiku na usa vha na ndeme zwo dethamaina nyimele ya phoḽisi…[T]tsiku yo fhungudzea musi mveledziso ya tshanduko i tshivha hone, fhedzi … usa vha na ndeme hazwo a hongo khwinifhala.
(Poverty since the transition: what we know, p8: van der Berg et al, Ṱhangule 2007)

Kha malugana na tshiimo tshisi tsha vhuḓi, vho swikelele mafhedziseloni:
…Ngomu mahayani ri tshi katela vhana (vha tshi ṱaluswa ubva kha vha miṅwaha ya 17 na vhaṱuku), tshivhalo tsha vhana vho vhigiwaho uri vha khou fa nga nḓala tsho fhungudzea (ubva kha tshivhalo tshi fhiraho 31 phesenthe) vhukati ha 2002 na 2006. Hezwi zwi anganya uri tshi imo tsha tsiku tsho khwinifhadzwa, nga maanḓa kha vhathu vhane vha khou tshenzela vhulondolavhapo ha vhuḓisa. U vhulawa nga nḓala ha vhana ho fhela miṅwahani miṋa yo fhiraho.
(Poverty since the transition: what we know, p25: van der Berg et al, Ṱhangule 2007)

Ndi zwa vhukuma, ṱhoḓuluso i kandeledza muhumbulo, une wa sumbedza vhushai ha tshelede vhukati ha vharema na makhaladi ho fhungudzea, ho vhangiwa ngauri vhathu vhanzhi vho wana mishumo vhaṅwe vho wana tshelede ya mundende. Ngeno tshivhalo tsha mbuelo ya mundende 2,5-miḽiyoni nga 1999, nga 2008 hezwi zwo gonya u swika kha 12,4-miḽiyoni.

Ndi mvelele dzi sumbedzaho tswikelelo kha tshelede ya u Unḓa Vhana ya Mundende, ine ya khou engedzwa nga zwigidi zwa 34 mbuelo ya 1999 u ya kha 8,1-miḽiyoni nga 2008.

Sa tshipiḓa tsha u shela muledzhe kha tshelede ya vha shai, ho lavhelelwa 1-miḽiyoni kha tshipiḓa tsha mishumo tsho engedziwaho tsha Mbekanyamushumo ya Vhashumelavhapo yo sikwaho nga 2008, ri sa athu u swika kha mulayo wa khetho dza 2004. Hezwi zwo sika nḓila ya u engedza heyi mbekanyamushumo na u khwinisa vhuleme.

Malugana na tswikelelo kha tshumelo ya zwishumiswa zwa hayani, tshivhalo tshi a ḓi ambela. Sa tsumbo, tswikelelo ya maḓi o kunaho yo khwinifhadzwa ubva kha 62% nga 1996 u swika 88% nga 2008; muḓagasi (58% to 72%); na sanithesheni (52% u swika 73%).

Vhuṱanzi ha mbadelo dza tshitshavha dzi khou vhonala dzo khwinifhala kha tswikelelo ya zwa mutakalo. 95% ya ma Afurika Tshipembe vha dzula vhukule vhulinganaho 5 khiḽomitha na zwifhaṱo zwa mutakalo; zwa zwino ro ḓivhadzwa uri dzikiḽiniki dzi na tswikelelo ya maḓi o kunaho. U thuswa ha Vhana ho engedzea nga tshivhalo tshi linganaho 85%; na nyimele ya maḽaria yo fhungudzea.

Ri pfa vhuṱungu nga kha vhane vho kavhiwa nga HIV na u sa fhungudzea ha tshivhalo tsha u kavhiwa.

Ndi tshi ya phanḓa, mbekanyamushumo ya u lwa na tshitzili hutshi shumiswa antiretroviral a si yone khulwanesa kha ḽifhasi, fhedzi ikhou hula tshifhinga tshoṱhe, kha tshivhalo tsha vhalwadze tshi linganaho 690 000 vho no shumiselwa antiretroviral u lwa na vhulwadze u bva tshe mbakanyamushumo ya thoma.

Fhedziha dzi kiḽiniki nnzhi a dzina mishonga, vhaongi vho teaho, na nḓisedzo ya tshumelo ya maḓi o kunaho na muḓagasi. Kha zwinwe zwa hezwi zwiimiswa, a huna vhalangi na kuitele kwa vhashumi ku ṱoḓa u khwinifhadzwa.

Kha pfunzo, ro vhona uri huna vha litshi vha tshikolo: tshivhalo tsha vhagudi; huna tswikelelo kha u ḓi ṅwalisa zwikoloni zwa phuraimari nahone tshivhalo tsha vha fhiraho kha mbalo tsho khwinifhala, ndi tshi ṋea tsumbo dzo vhalaho.

Kha tshifhinga tshenetshi, nungo nnzhi dzo shumiswa kha u khwinisa themamveledziso kha vhupo vhu shayaho.

Ndi zwa vhukuma ri na tshivhalo tsha vhathu vho litshaho sekondari na theshiari a zwi ṱanganedzei na luthihi, nahone sisteme ya pfunzo husi kale i tea u bveledza vhana vhare na vhukoni vhune ha ṱoḓiwa nga lushaka.

Ndi tshi ḓadzisa, nḓila ya kushumele i vhonalaho, zwoṱhe kha vhagudisi na vhagudi, zwi sumbedza mbilahelo dza lushaka kha mukovhe wo fhiraho.

Tshino mangadza ndi uri hune pfunzo ya ṱoḓea hone uri i kone u fhelisa tsiku, nduhune themamveledziso, tshimbidzo na vhagudisi vha ṱoḓea hone.

Mbekanyamushumo dza tshitshavha dza Muvhuso dzo no khwinifhadza tshi imo tsa vhushai, nga tshivhumbeo tsha dzinnḓu – na 2,6-miḽiyoni ya sapusidi ya u bveledza dzinnḓu.

Ri tea u zwi dzhiela nzele uri mbekanyamushumo dza mukovhe na thikhedzo ya nzudzanyo dza dziposo zwo vha zwi tshi dovha zwo shumiwa nga u ṱavhanya nahone khwine.

Ngau tou katela, ri ḓi hudza nga mvelaphanḓa kha mbekanyamushumo ya vhushaka. Fhedzi ri nga si ḓi takadze nga tshanduko dza ḽisalavhunzi fhedzi.

Kha pfunzo, mutakalo, zwa dzi nnḓu, maḓi kana nyimele ya zwa mutakalo, mbudziso ya vhukati ine ya ri vhudzisa tshifhinga tshoṱhe ndi ya uri ri khwinifhadza hani ndeme ya hei tshumelo! Ri kha ḓivha na lwendo lune ra tea u lu tshimbila.

Miraḓo i Ṱhonifheaho;

Nḓila ya vhutshinyi i kha ḓivha khulwane kha vhutsireledzi ha Afurika Tshipembe. Tshenzemo ya ḓuvha, kha vhushai na vhahura vha sa londi vhathu, ndi iṅwe ya dzi nḓila dzine dza nga vhanga u pondiwa nga vhatshinyi.

Hu na khonadzeo kha tshitshavha na zwiimiswa zwa phuraivethe, huna mikhwa isongo lugaho ya u shumisa zwishumiswa nga nḓila isa ṱanganedzei nga nḓila ya vhutshinyi ndi zwiṅwe zwine zwa ri vhilahedzisa.

Ndi zwone, tshivhalo tsha u engedzea ha vhutshinyi, tsho waniwaho nga 2002, tsho fhungudzea nga maanḓa. Mirafho yo fhambananaho i nga zwi ṱanziela hezwi.

Fhedzi ri a zwi ḓivha uri phungudzo a i athu u luga, a i a thu u swikelela 7-10% ya tshivhalo tshe ratshi lavhelela kha mirafho ya fhambananaho kha vhutshinyi. Vhukhakhi ha u kwashiwa dzinnḓu na mabindu ho no engedzea; na vhutshinyi ha ulwa na vhafumakadzi na vhana a zwi athu u swika kha nḓila ine ya khou ṱoḓea, ndi vhanga ḽa u pfa vhuṱungu.

Hezwi zwi livha kha uri hu vhe na u shayanungo kha vhahura, nga maanḓa kha u fhaṱa vhuthihi kha vhathu zwe zwa vha zwi tshi nga thusa kha u lwa na vhugevhenga. Hezwi zwi livha kha u nyetha ho dzudzanyiwaho kha zwiko zwa vhulamukanyi. kha ṱhoḓuluso yo itiwaho ya vhugevhenga kha u lulamisa vhapfuki vha mulayo. Izwi zwa sumbedza vhushayanungo kha u shuma nga nḓila ya vhuḓi kha dzudzanyo ya khothe, kha zwoṱhe u angaredza zwa thekhiniki, zwifhaṱo na ndangulo.

Hezwi ndi zwithu zwine zwa khou tea u shumiwa nazwo nga nḓila ya u shandukisa zwithu u itela u khwinifhadza tshiimo zwine muhasho wa vhulamukanyi wo no thoma u zwi lugisa.

Fhedzi, havha vhane vhasa kone u ḓilanga kha dzinndwa, ri songa xedza vhuimo kha mbuno ya uri ri ṱhoḓuluso ndi sisteme ya u ḓiphiṋa nga, u luga, vhusimamilayo ha vhuḓi vhu sa athu u tshenzhelwaho shangoni ḽashu.

Hezwi ndi nga ndavha ya tshenzemo ya u shandukisa ha zwiimiswa, nga ndavha ya lutendo lune lwa vha hona kha pfanelo dza vhathu dza mvelele, nḓila ya demokhirasi na kuitele kwe demogirafiki, na sisteme ya vho ya vhuḓifhinduleli.

Fhedziha ri songo ḓi xedza: matshilisano ashu oṱhe, sa tshanduko ine ya kha ḓi ḓo ḓa kha zwiṱeidzhi. Ri kha ḓivha na lwendo lulapfu lune ra tea u lu tshimbila.

Ndi a tenda uri Miraḓo i Ṱhonifheaho vha ḓo tenda uri vhuthu ha demokhirasi vhurereli ha poḽotiki vhutea u wana vhupfiwa ha tshitshavha tsho pfaho vhuṱungu tshine ra thusa tshone nga maanḓa.

Ndi tshi dzia hetshi tshipiḓa, nga kha vhusimamulayo, nyambedzano ya dzitshaka, mulayo na khampheini dzo khwaṱhisa uri maanḓa haya o itelwa u khwinifhadza tshiimo tsha vhana na vhafumakadzi, vhathu vha vhaholefhali na vha aluwa.

Khampheini dza thikhedzo nahone dza mvelele dza vhushumisani he ra vhu fhaṱa na vhaimeleli vha madzangano zwigwada zwo pfiswaho vhuṱtungu, ro khwinisa vhuvha ha zwithu zwine zwa vhakwama, na khwinifhadzo ya ṱhuṱhuwedzo kha zwililo zwavho zwihulwane.

Ndi mushumo wa rekhodo ya u ḓi hudza ine, sa tsumbo, vhafumakadzi-vho ṋewa mishumo ya hayani vha dovha vha ṱanganedza mukovhe une wa fhira tshikati tsha mbadelo ya tsha lushaka ri tshi katela nnḓu na ṱhogomelo ya mutakalo; fhedziha kha hezwo vhukati ha mbekanyamushumo yo mvelahophanḓa kha khunguwedzo ya u thivhela malwadze kha vhana na uri vha vhe na pfushi.

Fhedzi tswikelelo ya mushumo i khou konḓela vhafumakadzi vha mahayani, vhaswa na vhaholefhali. HIV yo kwamesa vhafumakadzi vhaṱuku vho vhalaho. U lwisa vhafumakadzi na vhana zwo no vha nṱhesa nga maanḓa.

Hezwi zwoṱhe ndi tshiga tsha tshifhinga tshiḓaho.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho;

Hezwi ndi zwiṅwe zwa zwibveledzwa zwo ḓisiwaho nga demokhirasi; na bvelaphanḓa ine muvhuso wo i sika kha u swikelela ndaela uri vhathu vha vouthe.

A huna mbuyelo u amba uri, nga hohu u kala, bvelaphanḓa yo sikwaho u bva 1994 yo vha i tshi takadza. Fhedziha khaedu i kha ḓivha i yavhuḓi nahone yo ima fhethu huthihi na ho i tshi nga tima-timisa.

Nga thikhedzo yo lugelaho uri ri ḓi humbudze nga ha pfunzo ya vhusedzi ha fulufhelo na u konḓelela, mvelaphanḓa na tshanduko, nga Muphuresidennde wa kale vho-Nelson Mandela, maṅwalo a vhutshilo, Long Walk to Freedom:

Ndo tshimbila lwendo lulapfu uya kha mbofholowo. Ndo lingedza uri ndi si fhelelwe nga maanḓa; Ndo ḓi ita vhukhakhi musi ndi nḓilani. Fhedziha ndo dzumbulula tshiphiri tshe nda ri musi ndo no fhedza ugonya tshikwara. Nda dzhia tshifhinga nyana tsha u awela, u itela u tswa muhumbulo wa vhugala wo ntangaho, u lavhelesa murahu kha tshikhala tshine nda khou bva khatsho. Fhedzi ndi kona u awela lwa tshifhinga nyana, kha mbofholowo iḓa na vhuḓifhinduleli, fhedziha ndi ngasi vhuye ndalinga nda lenga, kha lwendo lwanga a lu athu u swika magumoni.

Miṅwedzini miṱuku u bva zwino vhathu vha shango ḽashu vha ḓo ṱalusa murangaphanḓa ane vha mu takalela ane a ḓo isa mushumo phanḓa wa u lwela mbofholowo hei ya vhuḓi na miṅwe mitheo ya demokhirasi.

Hafha kuswikele kwashu ku nga kha ḓi fhambana, ndivho ine ra ṱoḓa u i swikelela ndi ine ya vha khagala nahone i sa ḓaḓisi u setha ndayo tewa yashu: u vhumba tshithu tshithihi, husina khethululo nga lukanda, khethululano nga mbeu, demokhirasi na vhupo ho andaho vhune ha tshimbila nḓila nthihi ya u fhaṱa shango ḽakhwine.

Miṅwahani ya rathi yo fhiho, vharangaphanḓa vha lushaka vho kuvhangana kha Nyaluso na Mvelaphanḓa ya samithi nahone vha swikelela nyanḓano kha mushumo une roṱhe ra tea u zwi dzhiela nzhele u khwinisa vhuleme ha matshilo a ma Afurika Tshipembe, zwihulu u lwisa u fhungudza tsiku nga ṅwaha wa 2014. Hezwi zwi katela:
* U sikiwa ha mishumo minzhi, mishumo ya khwine na mishumo ya maimo kha vhoṱhe yo engedziwaho tshileme tsha nṱha tsha u vhulunga, mbekanyamushumo ya vha shumelavhapo, sekhithara ya zwa tshumisano na zwipikwa, tswikelelo vhuponi, nyaluso ya mabindu maṱuku na u tikedza tshumisano;
* U ṋea mulaedza nga khaedu dza u vhulunga nga u khwinisa ku vhulungele, u balanganywa ha zwi shumiswa zwi fanaho na zwine zwabva kha phentsheni, tshelede ya vhathu vha sa shumi, dzi nnḓu, u shela mulenzhe kha sekithara ya masheleni na u khwaṱhisa ikonomi ya vharema;
* Mvelaphanḓa ya mulinganelo, u sika tshenzhemo ya khonadzeo kha u dzhenelela kha zwa masheleni, khathihi na u lapfisa tshumelo; na
* U dzhia maga vhuponi na u thoma bvelaphanḓa, ri tshi katela na nḓisedzo ya themabveledziso na tswikelelo kha tshumelo dza vha dzulapo.

Ndi na fulufhelo uri sa tshipiḓa tsha nyengedzo kha hezwi zwipikwa, vhathu vha Afurika Tshipembe vha ḓo vha vho khetheaho ro sedza ṱhoḓea ya mveledziso ya zwa maitele na u khwinisa sisteme ya pfunzo, u ṋea kushumele kwa vhuḓi, nahone i sa dzhii sia kha ṱhogomelo ya mutakalo; u bveledza vhupo ha mahayani na zwiḽiwa zwo tsireledzeaho, u lwisa zwihulu vhugevhenga na maitele a zwa vhuaḓa.

A thi dzhii aya mafhungo sa tsumbo ngauri oṱhe a fhethu huthihi lune ra nga ṱhanngela fhedzi u ḓo tandulula thaidzo dzoṱhe dza lushaka. Ndi nga nanga u ḓi imisela u kandeledza fhungo ḽa tsiku kha lushaka lwa Afurika Tshipembe. Khaedu yashu ndi u pfukisela vhuḓiimiseli kha mbekanyamushumo na u thoma thandela dzo khwaṱhaho.

Hovhu vhuḓiimiseli kha vhathu vhoṱhe vha kovhekane, sa mbonalo ya zwipikwa zwa mveledziso ya vhuthihi kha dzitshaka.

Nahone vhathu ṋamusi vho livhana na khombo ine ha nga vha na u fhiriselwa phanḓa ha u wana zwipikwa zwa ndeme nga miṅwaha minzhi, arali hu si ṅwahafumi, sa masiandoitwa a nyimele isi ya vhuḓi ya ikonomi ye ya phaḓalala u mona na ḽifhasi.

Mathomoni zwo thoma sa thaidzo ya tshelede u koloda, ndi nyimele ine isa vhe ya vhuḓi kha zwi imiswa zwa u koloda masheleni yo swikelela kha tshiimo tshikonḓaho tsho phaḓalalaho na ḽifhasini, nahone zwi na masiandoitwa kha zwibveledzwa na mbambadzo.

Ri nga kona u fhambana na u sa funesa zwithu, vhalangi vhane vhakolodisa ndi vhone vhane vha khou vhanga nyimele ine isi vhe ya vhuḓi. Ri nga tea u fhelisa miṅwe milayo ya muvhuso ine ya nga a i vhoni tshithu ri tshiya kha u netshedziwa ha mabambiri a thendelo kha mabindu ane a ḓisa phambano kha sisteme ya zwa masheleni. Ri nga zwi ita hezwi zwoṱhe; nahone ri nga zwi dzudzanya zwa vhuḓi.

Tshi hulwane ri tea u ṱanganedza masiandoitwa a mveledziso ya ikonomi ya dzingu ḽashu, na phindulo dza u vhamba maano ane a ḓo fhungudza vhuhali vhune ha nga ḓisa khakhathi lushakani.

Zwine ra zwiḓivha ndi zwa uri mulayo wa zwa u langa vhupo shangoni ḽashu na dzi phoḽisi dza u gaganyagwama dzine dza pikisana na gaganyagwama ine ya mona fhethunthihi dze ra dzi ṱanganedza yo ri thusa uri ri kone u fhambana na vhuhali ha nyimele ya khombo.

Fhedzi roṱhe ro zwi tshenzhela zwihulu uri, ngauri ro dzhenelela zwihulu kha ikonomi ya ḽifhasi, mbilo yashu mashangoḓavha yo haniwa; tswikelelo kha masheleni na u dzhena ha masheleni zwo shanduka lu sa takadzi; u tsela fhasi nga tshipiti ha zwibveledzwa; u sikiwa ha mishumo ho kwamiwa zwihulu na dziṅwe sekhithara dzo fhungudziwa mutengo zwo no shanduka ngoho.

Vhuleme ho vhu ho bvelela khathihi nga tshifhinga tsha u gonya ha mitengo na dzi nzwalelo dzi kha ḓivha nṱha.

U ṱanganya, hetshi ndi tshiga tsha tsumboya vhuṱungu ha mveledziso ya mbuyelo ri tea u ṱandavhudza tshumelo ya vunḓuni na u thoma thandela yashu ya nḓowetshumo. Sa zwenezwo, nga u ralo ro kombetshedzea u lavhelesa fhasi kha u bvumba malugana na khuliso na u sika mishumo.

Ri a zwi ḓivha uri Afurika Tshipembe ḽo kwamea zwiṱuku u fhirisa maṅwe mashango. Ndi zwavhukuma, tshifhingani tshine vhaṅwe vha ḓo vha vha tshi dzhiela nzhele kana thandela dza vhuawela, Afurika Tshipembe na dzhango ḽothe a kha ḓivha o kwamea nga nyaluwo, naho arali i kha ḓivha ndinganyo ya fhasi.

Ngauralo, Miraḓo i Ṱhonifheaho, ndo takala u vhiga nga u dzhenelela ha ofisi ya pheresidennde na vharangaphanḓa vha zwiimiswa zwo fhambananaho zwa lushaka, ri a tendelana uri u ṱavhanya u vhamba maano uri ri dzhenelele hune ha ḓo fhungudza vhuhali na nyimele i si ya vhuḓi lushakani. Thimu yo khethiwaho u shuma u lwisa nzulele heyi i kati na u shuma mushumo muhulwane; nahone dzikiḽasi dzi tevhelaho dzi ḓo phaḓaladzwa fhedzi i kha ḓivha fhasi ha nyambedzano:

Tsha u thoma, muvhuso u ḓo isa phanḓa na thandela dza tshitshavha dza u vhulunga, tshileme tsho engedzea uya kha R690-biḽiyoni miṅwahani miraru iḓaho. Kha hei nyimele, arali zwi tshi nga konadzea, ri ḓo wana nḓila ine ya sikea u unḓa tshelede.

Hezwi zwi angaredza thikhedzo nga zwiimiswa zwashu zwa mveledziso ya zwa masheleni na u koloda tshelede kha madzhendedzi a dzitshaka, na tshumisano na sekhithara dza phuraivethe na u shumisa zwishumiswa zwi langiwaho nga vhashumi u fana na tshelede ya phentsheni.

Tsha vhuvhili, ri ḓo khwaṱhisa mbekanyamishumo dza u thola dza sekhitha dza tshitshavha. Kha luṅwe lurumbu, mbekanyamaitele dza u engedza mishumo kha dzi sekhithara u fana na ya mutakalo, vhushumela vhapo, pfunzo na madzhendedzi a u khwaṱhisa mulayo dzi ḓo bvela phanḓa. Kha luṅwe lurumbu, ri ḓo ṱavhanyedza u ḓivhadza vhuimo vhu tevhelaho ha u engedza mbekanyamushumo ya vhashumeli vha tshitshavha.

Tsha vhuraru, vhukando ha u fhungudza maanḓa kha dzi sekhithara dza phuraivethe na u pikisa u tsela fhasi ha u vhulungwa tshelede na u valwa hu songo teaho ha nḓisedzo ya zwibveledzwa.

Kha tshipiḓa tshawo, muvhuso u ḓo unḓa indasiteriala ya ṋea masheleni na u ṱuṱuwedza nḓisedzo ya zwishumiswa u thusa u livhana na khaedu dzi sekhitharani dzo fhambanaho na u ṱuṱuwedza bveledziso ya zwiimiswa zwa masheleni u thusa zwihulu dzifeme dzo hanganeaho kha nyimele heyi isi ya vhuḓi.

U imiswa ha vhathu mishumoni hutshi tou tevhekana, ri tshi angaredza maḓuvha a vhuawelo o lapfaho, vhugudisi ho engedzwaho, tshifhinga tshiṱuku na u kovhekana ha mishumo. Izwi zwi ḓo ṱanganya nyaluso ya khunguwedzo ya Afurika Tshipembe i ḓi hudzaho na vhukando ho khwaṱhaho u lwisa nḓisedzo i so ngoḓaho nga mulayo ubva mashangoḓavha.

Tsha vhuṋa, muvhuso u ḓo khwaṱhisa na u engedza nḓila ya kushumisele kwa tshelede kha lushaka, ri tshi angaredza u engedzwa ha mvelaphanḓa ya u engedza tswikelelo ya mundende wa vhana u swika kha miṅwaha ya 18 na u fhungudza miṅwaha ya u wana mundende kha vha aluwa vha vhanna ubva kha furathi ṱhaṋu u swika kha miṋwaha ya 60.

U engedza hezwo, ri ḓo shumisa nga maanḓa u ṋea Vhushaka ho Hanganeaho Thuso na zwiḽiwa zwo tsireledzeaho zwihulu ro sedza a vho vha songo tsireledziwaho nga tshikwama tsha vhathu vha sa shumi kana vho shumisaho mbuyelo dzavho.

Ri tea u isa phanḓa na ṱhogomelo yo khetheaho kha khaedu siani ḽa vhuḓifari ha u pikisana kha miraḓo miṅwe kha vhashumisani vhashu. Ngauralo, ri tama uri khomishini a ngavha kha mbambe ya u vhona uri vhuaḓa vhu dzhena dzibuguni.

Ri a fulufhela uri vhashumela vhapo vha ḓo khwinisa tshiimo tshavho kha u ḓisa tshanduko, vhukati ha zwiṅwe zwithu, u engedzea ha mitengo i tshitsa, ndi mbuelo i waniwaho nga tshitshavha.

Maga aya a ḓo ḓivhadzwa nga milayo i pikisanaho na u mona ha phoḽisi dza muvhuso. Fhedziha, ri ḓo vhona uri tshikalo tsha u hadzima masheleni nga muvhuso tshi khou ṱhogomelwa. Hezwi zwi amba u fhungudzwa ha mihasho kha muvhuso zwi ḓo ita uri tshiimo tshivhe tsha vhuḓi.

Nungo dzashu dzi ḓo thusa kha u ṱanganedza maga a u tsireledza fhethu ho ri tangaho na u fhungudza vhuhali ha tshanduko zwi nga thusa kha u sikwa ha mishumo.

Zwoṱhe kha miṱangano ya G20 na miṅwe kha zwiimiswa zwa madzangano, muvhuso washu wo humbela u dzhenelela nga vhukati kha nyimele isi ya vhuḓi nga maanḓa kha mashango o bveledzaho. Ri tenda uri tshifhinga tsho swika tsha u khwaṱhisa demokhirasi na u sedzulusa sisteme ya masheleni; fhedzi nga murahu ha hezwi, haya maanḓa a vhutshinyi na maitele kha tshiimo tsha ḽifhasi a sa furalelei.

Zwihulwane, ri ḓo tsireledza tshumelo mbuya ya sisteme ya ndango yakha thengiso ḽifhasini, u fhedzisa nyambedzano dza Doha Round ya nyambedzano dza mbambadzo ya ḽifhasi, na u vhona uri bvelaphanḓa a i tseli fhasi.

Ri ḓo vhofha nga tshenzhemo ine ngayo ri ṱoḓa vhashumisani vho khwaṱhaho kha vha hulwane vha zwa ikonomi kha vhashumi vha mahayani na tshikalo tsha ḽifhasi, husi ngauri ri ṱoḓa u fhelisa tshiimo tshi si tsha vhuḓifhedzi, fhedziha nga u shumisa maga oteaho.

Shangoni ḽashu ri ḓo dzhia hezwi sa tshipiḓa tsha u dzudzanya lushaka lwashu kha nyaluwo ya maimo a nṱha na nḓila ine ya ri isa kha mvelaphanḓa. Vhulapfu ha tshifhinga kha u wana tsutsumedzo tsho engedziwa. Fhedzi a ri tima timi uri tshifhinga tshazwo tshiḓo ṱavhanya u swika u fhirisa u ḓa u lenga.

Ngauralo, ri vhea hani shango ḽashu vhuimoni ha vhuṱhogwa siani ḽa u wana tshipiḓa tshi songo ḓoweleaho tsho ḓaho shangoni ḽashu, tshine tshavha tshandeme. Ndi amba nga Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha FIFA tsha 2010 na Tshiphuga tsha Khuvhangano miṅwedzi isi gathi ri tshi vhala u bva zwino. Thandela na mbekanyamaitele dza bidi dzo no fhela kana dzonovha tsini nau fhela – u bva kha zwi tshiṱediamu, themabveledziso ya vhuendi, maga a tsireledzo, mafhungo a madzulo, kha mutakalo na mbekanyamaitele dza vhathu vhene vha khou humbula u ḓa u dzula lwa tshoṱhe – u khwaṱhisedza fulufhelo kha tshigwada tsha bola ya milenzhe ḽifhasini ine ya ḓo vha thonamenthe ine ya ḓo bvelaphanḓa.

Nahone ri atenda uri, phanḓa ha magundo maṱanu a tshi khou tou tevhekana, thimu ya lushaka i ḓo vha yo novha na fulufhelo ḽa u ḓi dzhenisa gereni ya u tamba zwi songo lavhelelwaho!

Fhedziha nga murahu, ifa ḽa vhukuma ḽi kha maanḓa a u bva fulo Afurika Tshipembe na u ṱanganedza vhueni na lushaka lwa ma Afurika – u shandukisa nḓila ine shango ḽashu ḽa ḓivhea ngayo na dzango vhukati ha vhathu vhaḽifhasi. Zwo ḓi tika nga riṋe rothe; nahone u ita hezwi ri nga si badele na tshithu!

Ri takalela u dzhia hetshi tshipiḓa u tamela mashudu vhaṱaleli vhaṱhe vha thimu ya Afurika Tshipembe kha ṱhuṱhuwedzo ya kutambele kwavhuḓi miṅwahani yo fhiraho. Ri livhuwa zwihulu thimu ya khirikhethe ye ya zwi kona u gonya kha ṱhodzi ya maimo kha ḽifhasi.

A zwi vhudziswi uri ri dzingwena dza ḽifhasi kha Ragabii; Giniel de Villiers na thimu yawe vho kunda tshiphuga tsha Dakar Rally; mitambo yashu ya vhaholefhali vhane vha khou isa phanḓa na uri ri ḓihudze; na thimu yashu ya bola ya milenzhe ya miṅwaha ya fhasi ha 20 ine ya khou shuma zwavhuḓi kha vhupo ha vhuḓi u mona na riṋe.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheaho;

Vhegeni mbili dzofhiraho, Afurika Tshipembe ḽo fhedza na Mali tshipiḓa tsha mvelaphanḓa musi ri tshielelwa maṅwalo a Timbuktu.

Hezwi zwo swikisa kha mbuno dza vhufa kha Afurika sa masithesele siani ḽa zwa saintsi na maṅwalo, filosofi na khomese, zwo kanganyiswa nga u shumiselwa mbambadzo na u kanganyiswa ha lupfumo lwa Afurika.

U thomiwa ha hezwi zwi ḓo ita uri rikone u takuwa na maṅwe mashango u khwaṱhisa nzulele ya vhathu.

Ndi ngoho miṅwahani ya 15 yo fhiraho ro shumisa u vhona uri shango ḽa afurika ḽi khou wana mvusuluso ya zwine ra ri zwi tea u itwa ngauri ro vha ri tshi khou hasha ri sina maanḓa uri Afurika ḽi tea u dzhiela nzhele vhuswa vhune ha tea u itwa uri Afurika ḽi pembele nga murahu ha miṅwaha ya ḓana. Vhukuma kuma nga zwiṱuku, dzhango ḽashu li khou bvelaphanḓa u ri swikisa kha mvusuluso ya, dzhango ḽashu ḽi khou bvelaphanḓa na u khwinifhadza nyimele, na ṱhoḓea dza vhathu dza ambiwaho nṱha kha adzhenda ya vharangaphanḓa, u ṱhogomela fulufhelo na u konḓelela kha tshiimo tsha ḽifhasi.

Ndi zwenezwo nahone zwenezwo fhedzi, zwe zwa ḓivhadzwa kha u konḓelela u thusa vhathu vha Zimbabwe u wana thandululo ya nyimele isi ya vhuḓi kha shango ḽavho. Ri takalela u dzhia hetshi tshifhinga u tamela mashudu miraḓo ya poḽotiki kha ḽa Zimbabwe u fhedzisa nyambedzano, u isa tshumelo ine yo dzula i lutamo lwa vhathu vha shango ḽeḽo na kha dzhango ḽoṱhe nga u angaredza: hezwi ndi, muvhuso wo dzikaho une wa ḓo kona u amba nga khaedu dzo livhanaho na vhadzulapo. Ro kwamea, nga upfa uri mulovha, Phaḽamennde ya vhathu vha Zimbabwe yo ṱanganedza tshanduko dza 19 kha ndayotewa, u vhea theo dza bveledziso ya muvhuso tshitshavhani tshoṱhe.

Vha tshimbidzi vha SADC vho ambiwaho nga nḓila yo khetheaho nga hetshi tshifhinga, Muphuresidennde wa kale vho-Thabo Mbeki na thimu yo ḓi netisaho na u konḓelela u thusa kha tswikelelo ya mveledziso ya mvelaphanḓa ya mafhedziselo.

Zwino mushumo wa u fhaṱulula u nga ḓi thoma; nahone Afurika Tshipembe kha ḽi dzule ḽo lugela u thusa nga hune ḽa nga kona hone. Nga ṱhonifho heyi, hu na ṱhodea ya tshihaḓu ya u thusa u lwa na vhuleme ha vhulondavhathu vhusi ha vhuḓi kha shango heḽi. Ri na fulufhelo ḽa uri, ngauri lushaka lu na ndavha, mashango a ḽifhasi a ḓo ṱanganya vhadzulapo vha Zimbabwe sa musi vha tshi khou duga kha gwala ḽiswa.

Ri ṱuṱuwedza hafhu uri, zwine zwa nga konadzea na u thoma zwi nga sumbedza u ṱalusa mvelaphanḓa kha vhathu vha Democratic Republic of Congo kha mugwalabo wavho we vha dzenelela na u andisa, hei mvelaphanḓa yo khwaṱhaho.

U shumisana ho fhaṱa tshifhinga vhukati ha vhurangaphanḓa ha DRC na Rwanda zwi bvisela thembo kha u tavhanya u lugisa fhungo ḽa tsireledzo na u shumana na fhungo ḽa u khwaṱhisa nyimelo na u thusa u lwa na vhuleme ha vhulondavhathu vhusi ha vhuḓi; fhedzi, ri a fulufhela, hafhu na u dzia uri zwi kha nyambedzano dza poḽotiki. Kha fhungo heḽi, ri ḓo isa phanḓa na u shumisana na maṅwe mashango na dzangano ḽa Afurika u bveledza zwipikwa shangoni ḽa Burundi, Sudan, Western Sahara, Côte d’Ivoire, Somalia na huṅwevho.

Sa musi ro ḓo ṱanzielwa nga mvelaphanḓa yo fhambanaho miṅwedzini isi gathi yo fhiraho, Afurika Tshipembe ḽi ḓo shumisa ndugelo dzau shandukisa SADC u khwaṱhisa zwi imiswa zwa dzingu, na tsikeledzo kha u khwaṱhisa samithi u dzhia nḓila yo khwaṱhaho na tshiṱirathedzhi tsha nyito ya u ṱanganya dzingu.

Ndi tama hafhu u dovha nda khwinisa nyambedzano dza SADC na makhethe ya Vhubvaḓuvha ha Afurika na Tshipembe ha Afurika (COMESA) na Vhupo ha Vhubvaḓuvha ha Afurika (EAC). Heyi nḓila i ḓo ṱhogomeliwa uri hu engedziwe hu sina vhushayanungo kha vhushaka vhune ra ḓiphina nga Southern African Customs Union (SACU).

Kha hovhu vhuṱambo ri tama u engedza u tamela mashudu vhathu na vhurangaphanḓa ha Zambia, Ghana na Amerika kha khetho dzi sumbedzaho mukaṋo wo ṱukufhalaho nga murahu kha muvhuso wa lushaka lwavho.

Ri ḓo dzulela u ṱoḓa tshumisano yo khwaṱhaho kha haya na maṅwe mashango ri tshi kombetshedza zwine zwa vha zwa vhuḓi kha vhathu.

Ndi ndugelo dzashu uri uno ṅwaha u tshi ya mafhedziseloni ri pembelela miṅwaha ya ḓana yo fhiraho lwa u tou thoma kha dipuḽoma ya vhushaka na vhathu vha Riphabuliki ya China. Miṅwahani heyi, zwo novha khagala u fhirisisa maḓuvhani a murahu uri hono vha na tshenzemo ya mbuyelo ino ḓo binduliwa nga vhashumisani vhashu.

Ri tama u isa vhuḓinekedzeli hashu tshitshavhani u itela vhuṱama ha tsinisa he ra vhusika na shango ḽa Brazil na India nga IBSA; nahone ndi zwa vhukuma shango ḽashu ḽo sika vhuthihi ho khwaṱhaho na shango ḽa Russia, na mashango are Asia, na Vhubvaḓuvhakati na Latin na Devhula ha Amerika.

Ro no amba miṱanganoni yo vhalaho ri tshi ṱalusa u kwamea hashu nga khuḓano dza dzi phuresidennde mashangoni a vhubvaḓuvhakati nga u angaredza kha ḽa Israel na Palestina nga u ṱalusa.

U shoniswa hashu ho ṋaṋa musi khuḓano idzi dzo sia vhadzulapo vha tshi vho luza matshilo avho – ri tshi katela na vhana, vhafumakadzi na vhathu vha vha aluwa – ngoho ngoho a zwi ṱalutshedzei.

A huna u dzumba zwiito zwi nonga hezwi zwa dzinndwa na u vhaisana. Hafhu ri fulufhela nga tshino tshifhinga maḓuvhani a ḓaho, maanḓa maswa kha tshitshavha tsha ḽifhasi u wana thandululo ya khuḓano hei ine ya ḓo aṋwa mitshelo, uri ma-Israele na ma-Palesitina ḽido kona u ḓi phina nga mulalo na tsireledzo sa vhahura nga ngomu ha muvhuso wavho wa u shengedza.

U tamela mashudu kha muvhuso na vhathu vha Cuba kha u fhedza miṅwaha ya 50th kha vhuḓilangi na, mbofholowo ya u khetha nḓila ya mvelaphanḓa.

Ro zwi kona kha ṅwaha wo fhiraho u fhedzisa nyambedzano na European Union kha tshiṱirathedzhi tsha tshumisano; nahone ri fulufhela uri murunzi une wa ḓo ri sumbedza vhuḓiimiseli u ḓo kunda musi ri tshi swika magumoni a pfano dza nyambedzano dza Thendelano dza Vhushumisani dza Ikonomi kha mashango ashu a dzingu.

Ri lavhelela phanḓa kha tshumisano yo khwaṱhaho lwa mafhedziselo musi ri tshi fara muṱangano wa Samithi ya EU-Afurika Tshipembe husi kale kha hoyu ṅwaha.

Khathihi na maṅwe mashango a Tshipembe ri ḓo bvelaphanḓa na u tevhela nḓila yo dzudzanyeaho ya u Vhumba Lushaka, Tshikwama tsha Ḽifhasi ḽothe tshi Ṱhogomeliwaho na dzinwe thendelano dza zwiimiswa uri hu vhonale tshanduko na u shandukisa vhukuma kuma dzango na kushumele kha demokhirasi, u luga na mikhwa i pfukiseaho.

Ri ḓo di nekedzela khau swikelela zwipikwa zwa thendelano ya ḽifhasi, ro katela na dzi Kyoto Protocol na mvelaphanḓa yayo kha mbuelo ya vhumatshelo ha mirafho ya vhathu vhashu na vhathu vha ḽifhasi.
Mufumakadza Tshipikara na Mudzulatshidulo a Ṱhonifheyaho;

U ḓivhadza hei ndi mishumo ye ra lingedza nga maanḓa milayo mivhili yo ḓoweleaho: ṱhoḓea kha riṋe u fhedzisa ndaela ri tshiya nga muvhuso wa 2004; na u vhona uri muvhuso u tevhelaho nga murahu ha dzikhetho u thoma kha nḓila yo khuriwaho uri u kone u bveledza mbekanya mushumo hu sina zwino vhalengisa.

Miṅwedzini isi gathi itevhelaho musi ro lindela dzikhetho dza lushaka na dza vunḓu, ri ḓo lingedza nga nḓila dzoṱhe u fhedzisa ndaela dza vhadzulapo. Sa tshipiḓa tsha thandela nnzi dzire kha maga a mbekanyamushumo dza muvhuso, ri ḓo sedzesa kha:
* sika ndadzo dza ndeme u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo na mveledziso ya khwine nga ngomu na kuvhusele kha muvhuso, ri tshi katela na tshiṱirathedzhi tsha mbekanyamaitele kha lushaka;
* u isa phanḓa na u lwa nndwa ya khampheini dza tsiku na u fhedzisa mvetomveto dza tshiṱirathedzhi tsha u lwa na tsiku kha vhukwamani na tshitshavha u bva zwino;
* u thoma mbekanyamushumo dzine dza ḓo thusa kha u fhelisa vhulwadze ha dali kha zwipiḓa zwa mashango o fhambananaho;
* u isa phanḓa na ṱhoḓisiso na u kwamana na Comprehensive Social Security System, ri tshi katela na ndavha ya National Health Insurance;
* u ṱuṱuwedza khampheini ya u vhulunga mafulufulu, u itela u laula lutsinga lwa vhuleme na u shandukisa vhuḓifari hashu, nga tshenetsho tshifhinga hu tavhanyedziswe thandela ya u fhaṱa khaphasithi ntswa na u shumisa vhathu vhoteaho kha mafulufulu – u faedza hezwi kha u ḓadzisa kha zwi itisi zwa tshanduko dza kilaimeithi, zwishumiswa sa malasha, gese na maḓi zwi khou thoma u ya u gonya nazwone;
* mushumo wo teaho kha zwigwada zwa vhathu mawanwa a ṱhoḓuluso ya vhuvhili kha mveledziso ya ikonomi sa mbekanyamushumo ya vhashumelavhapo, ṱhuṱhuwedzo kha mabindu maṱuku na mabindu maṱukusa na mvelaphanḓa mahayani;
* u khwaṱhisa maitele a sisteme ya vhulamukanyi kha vhutshinyi, ri tshi katela na khaphasithi dza khwine dza u gonyiswa ha tshivhalo tsha vhaofisiri ho engedzeya nga u ṱavhanya, kushumisele ku takadzaho kha tsivhudzo na thekhinolodzhi ya vhudavhidzani, na ndangulo ya khwine dzi khotho; na
* u engedza ku tshimbidzele kwa ndivho malugana na khethululo nga mbeu sa 50/50 yo imela tshivhumbeo tsha u dzhia maga, mvelaphanḓa ya vhaswa, ndugelo dza vhaholefhali na dza vhana – ri tshi katela u fhedzisa nyambedzano na phoḽisi ya vhaswa ya lushaka, ndugiselo dza u bveledza Nyambedzano ya Vhaswa vha Afurika musi yo no bveledziswa nga Phaḽamennde, na Dzulo ḽa Lushaka ḽa Vhaswa ḽa Mveledziso ya Dzhendedzi, u ṋekedza protocol dza SADC kha mbeu na Mveledziso ya Phaḽamennde, u engedza vha ṱoli vha milandu kha ndugelo dza vhathu vha mimasipala u dzudzanya phondi dza ndugelo dza vhaholefhali u swika kana u fhira 60%.

Hedzi na dziṅwe mbekanyamushumo, ndi tshi katela na tsheo i ḓivheaho kha mulaedza wa lushaka mahola nga ṅwedzi wa luhuhi, yo foma thikho ya u fhedzisela yo khwaṱhaho kha mulayo wa mutheo wa vhumatshelo.

Ri ḓo khwaṱhisa nungo dzashu kha u ṱuṱuwedza nga mafulufulu, fulufhelo na u konḓelela ha vhadzulapo vha Afurika Tshipembe uri vha bveledze zwivhuya zwine zwavha zwavhuḓi kha rine roṱhe. Hezwi, na hezwi kha zwi hulwana, ndi vhubvo ha fulufhelo ḽashu musi ri tshi amba uri lushaka lwashu lu kha muvhuso wa vhuḓi. Demokhirasi yashu ndi ya vhuḓi. I khou hula yo khwaṱha.

Hafhu, kha maipfi a muphuresidennde wa kale vho-Mandela, “[ri] songo vhuya ra linga ra lenga, kha lwendo [lwashu] a lu athu u swika magumoni”

Ndi a livhuwa.

Issued by: The Presidency
6 February 2009

Share this page

Similar categories to explore