Mulaedza wa Lushaka wa Muphuresidennde wa Afrika Tshipembe, Vho-Thabo Mbeki: Dzulo ḽa Phaḽamennde

8 Luhuhi 2008

Mufumakadzi Tshipikara tsha Buthano ḽa Lushaka;
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Lushaka ya Mavunḓu;
Muthusa Tshipikara wa Buthano ḽa Lushaka na Muthusamudzulatshidulo wa NCOP;
Muthusamuphuresidennde wa Riphabuḽiki;
Vharangaphanḓa vha huliseaho vha madzangano ashu a zwa poḽitiki na Miraḓo i huliseaho ya Phaḽamennde;
Dziminista na Vhathusaminista;
Vho-Jacob Zuma, Muthusamuphuresidennde wa Kale wa Riphabuḽiki vhane vha dovha vha vha Muphuresidennde wa African National Congress;
Muḓivhalea Muhaṱuli Muhulwane na miraḓo ya zwa Vhulamukanyi;
Ṱhoho dza Tshumelo dzashu dza Tshumelo dza Tsireledzo;
Mulanguli wa Bannga ya Vhukati;
Vhalangavunḓu vha Ṱhonifheaho na Zwipikara zwa Mavunḓu ashu;
Mudzulatshidulo wa SALGA, vhoṋeḓorobo na vharangaphanḓa vha mivhusoyapo;
Mudzulatshidulo wa nnḓu ya Lushaka ya mahosi na mahosi ashu a ṱhonifheaho;
Ṱhoho dza madzangano a muvhuso a tikedzaho dimokhirasi;
Vhalanguli-Dzhenerala na vhaṅwe vharangaphanḓa vha tshumelo ya tshitshavha;
Vhahulisei, Dziambasada na Dzikhomishinari dza Nṱha;
Vhaeni vha ṱhonifheaho, khonani na vhashumisani;
Vhathu vha Afrika Tshipembe:

Kha vha ntendele kha ḽino Dzulo ḽa Phaḽamennde ya vhuraru kha mulaedza wa ṅwaha wa tshiimo tsha lushaka lwashu, u tamela mashudu Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde Ṅwaha Muswa wa dakalo.

Ndi a fulufhela uri ṅwaha wa 2008 u ḓo vha muṅwe wa miṅwaha ya nṱhesa kha dimokhirasi yashu, musi ri tshi shumisana u bveledza ndivho dza vhathu vhashu na u fhaṱa vhutshilo ha khwine ha vhoṱhe. Ndi amba idzwi ngauri, nga migaganyo yashu, a zwi anzi uri lushaka lu itelwe khuwelelo uri lu ṱangane u swikelela ndivho dzalwo. Hedzwi ndi zwe ḓivhadzwakale ya ri hwesa zwone.

Ndi khou amba ṋamusi, Mufumakadzi Tshipikara, phanḓa ha mme anga Vho-Epainette Mbeki, Vho-MaMofokeng, vhe vha ḓa fhano u ḓisa mulaedza u bvaho kha vhathu vha vhupo ha mahayani, Transkei, he vha dzula hone miṅwaha minzhi. Vha ri vhathu vha mahayani vha ṱoḓa u ḓivha uri riṋe vhane ra ḓi vhidza vharangaphanḓa vhavho ri tshe ro ḓiimisela naa kha muano washu wa uri matshelo hu ḓo vha khwine u fhira ṋamusi. Mme anga vha khou ḓo fara miṅwaha ya 92 maḓuvhani a malo a ḓaho. Zwine vha zwi lavhelela sa mpho ya ḓuvha ḽavho ḽa mabebo ndi ngoho. Ndi a vha livhuwa u ḓidina havho uri vha ḓe vha vhe na riṋe nahone ndi a fulufhela uri a ri nga vha shonisi.

Ndi tama u dzhia tshino tshifhinga u fhululedza Muphuresidennde Vho-Nelson Mandela, muṅwe wa vhatumbuli vha dimokhirasi yashu, vhane vha ḓo pembelela miṅwaha ya 90 nga 18 Fulwana ṋaṅwaha.

Ri dovha ra ṱanganedza Vho-Arthur Margeman, vho imelaho vhahali vha katelaho Vho-Nelson Mandela, vhe vha rangaphanḓa fulo ḽa Alexandra bus boycott miṅwahani ya fuṱhanu yo fhiraho. Ri dovha ra pfa ro hudzwa nga u vha hone ṋamusi ha Mufumakadzi Vho-JannTurner, ṅwana wa Vho-Rick Turner vhe vha vhulahwa nga vhavhulahi vha apartheid miṅwaha ya 30 yo fhiraho.

Ri dovha ra pfa ro hulisea nga u vha hone ha Vho-Dinilesizwe Sobukwe, murwa wa muhali muḓivhalea na murangaphanḓa Vho-Robert Sobukwe, vhe na vhone vha lovha miṅwahani ya 30 yo fhiraho, nga murahu ha thambudzo ya miṅwaha minzhi ye ya katela u bvalelwa dzhele, u shakuliswa na dziṅwe thambulo dzo fhambananaho. Ri dovha ra fhululedza Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde na vhaeni vhashu vhane vhanzhi vhavho vha vha vhatumbuli vha United Democratic Front ye ya tumbulwa miṅwahani ya 25 yo fhiraho.

Vhahulisei vhaḓivhalea vhoṱhe vho bulwaho, vhane vha vha tsumbo ya ḓivhadzwakale na fulufhelo, vha ri humbudza uri washu mushumo ndi une wa vha kha mbambe ya mvusuludzo tshifhinga tshoṱhe u itela uri ndivho yashu ya vhutshilo ha khwine ha vhoṱhe i bvelele. Vha dovha vha imela vhuhali ha vhathu vhashu, vha dovha vha ri itela khaedu riṋe roṱhe uri shume nga nḓila dzine dzi sa shandukele kana u shonisa ndavhelelo dza vhathu vhashu.  

Ri tsini na u thoma ṅwaha wa muvhalelano wa u fhedzisela wa phaḽamennde ya vhuraru ya dimokhirasi na muvhuso. Nga murahu ri ḓo fara Khetho dza vhuṋa. Muvhuso wo sedzulusa lwendo lwe ra lu tshimbila siani ḽa u ita zwe ra laedzwa nga vhathu nga 2004.

Ndi a takala u amba uri ro ita zwinzhi zwe ra fulufhedzisa u zwi ita nga 2004. Fhedzi hu kha ḓi vha na zwinzhi zwi teaho u itwa.

Muvhuso wa dzhia tsheo ya u sedzana na zwa zwine zwa tea u sedzeswa sa idzwo ri tshi khou khunyeledza tshifhinga tsha uno muvhuso. Zwa Ndeme zwine zwa ḓo sedzeswa zwi ḓo thusa nga nḓila yo khetheaho kha u ṱavhanyisa mvelaphanḓa zwi tshi ḓa kha tswikelelo ya ndivho dze vhathu vha ri laedza uri ri dzi swikelele.

Tshitakadzaho ndi uri uno Mulaedza wa Lushaka wo nṋea tshikhala tsha u vhiga kha Phaḽamennde na Lushaka kha Zwa Ndeme zwa 24, zwine Vhahulisei Vhaḓivhalea vha nga zwi wana kha website ya Muvhuso vhege i ḓaho.

U sedziwa ha Zwa Ndeme zwi amba uri khethekanyo dzoṱhe tharu dza muvhuso, dzine dza vha muvhuso wa lushaka, ya mavunḓu na mivhusoyapo, dzi khou ḓikumedza uri dzi ḓo shumisa tshifhinga tshiṱuku tsho salaho u zwinga dza khwaṱha kha u swikelela ndivho yashu ya ndeme ya vhutshilo ha khwine kha vhoṱhe.

Sisiteme yoṱhe ya kuvhusele i khou ḓikumedza uri kha tshifhinga tshi ḓaho i ḓo zwinga dza khwaṱha kha ndivho yashu – Zwi sa fani na zwa nga Misi! Ri tshi ri Zwi sa fani na zwa nga Misi a ri ambi uri huna tshanduko kha phoḽisi dzashu. Ri amba tshanduko malugana na luvhilo, vhukoni na kushumele siani ḽa kuitele kwa phoḽisi na mbekanyamushumo u itela u khwinifhadza vhutshilo ha vhathu nga u ṱavhanya.

Ro dzhia maga o teaho u vhona uri Muvhalelano wa Ṅwaha une Minista wa Gwama vha ḓo ṋekana ngawo kha uno ṅwedzi u avha masheleni o teaho u itela uri ndivho dza Zwa Ndeme dzi swikelwe. Khethekanyo dza nṱha dza Zwa Ndeme ndi dzi tevhelaho:

Tshiimo tsha zwino tshi ri kombetshedza uri ri ṱuṱuwedze na u kuvhanganya vhathu vhashu uri ri shumisane kha u ita zwithu zwoṱhe zwi teaho u itwa, nahone ri tshi khou pfesesa uri vhumatshelo hashu vhu zwanḓani zwashu roṱhe!

Musi ri tshi shumisana shangoni ḽoṱhe, zwine ra tea i zwi ḓivha na zwine ra tea u vha zwone ndi uri – a Zwi Fani na zwa nga Misi!

Musi ndi tshi ṅwala uyu Mulaedza, muṅwe washu o amba uri shango ḽashu ḽo tingwa nga mimuya mihulu ine ya ita uri zwi konḓe u ḓivha uri shango ḽashu ḽi ḓo vha ḽi ngafhi matshelo.

U ombedzela zwine zwa vha muhumbuloni wawe, o dzinginya uri ndi tea u humbula maipfi a ḓivheaho e Vho-Charles Dickens vha vula ngao tswinga kha bugu yavho ya nganea i vhidzwaho A Tale of Two Cities. Kha vha ri ndi topole maipfi ayo, e a nngwanela one kha A Tale of Two Cities:

“Ho vha hu zwifhinga zwavhuḓi, hu zwifhinga zwi konḓaho, hu tshifhinga tsha vhuṱali, hu tshifhinga tsha vhutsilu, tshifhinga tsha u tenda, tshifhinga tsha u sa tenda, ho vha hu khalaṅwaha ya Tshedza, hu khalaṅwaha ya Swiswi, ho vha hu luṱavula lwa fulufhelo, hu vhuria ha u fulufhuwa, ro vha ri na tshiṅwe na tshiṅwe, ri sina tshithu, roṱhe ro vha ro livha ṱaḓulu, roṱhe ro fara ḽiṅwe buḓo – nga u pfufhifhadza, tshifhinga itsho tsho vha tshi tshi fana na tsha zwino he vhaṅwe vha vharangaphanḓa vha itaho phosho vha ombedzela uri tshi ṱanganedzwe hu sa sedzwi uri ndi tsha vhudi kana ndi tsho vhifhaho naa, kha u vhambedzwa ha maimo a nṱhesa fhedzi.”

Vha ḓo ḓivhudzisa uri na nṋe ndi a tenda naa uri ro dzhena kha tshifhinga tsha nḓaḓo, tshine muṅwe na muṅwe washo a ḓo xela, a sa ḓivhi uri a kande ngafhi, a sa koni u ima zwavhuḓi, o tshuwela ḽa matshelo!

Phindulo yanga ndi ine is a timatime, Hai! U fana na Muvhuso washu, ndi a tenda uri mitheo ye ya ranga phanḓa shango ḽashu miṅwahani ya 14 yo fhiraho i kha ḓi vha hone. I isa phanḓa na u ri khwaṱhisa uri ri kandele phanḓa nahone ro sedza ndivho yashu ya vhutshilo ha khwine kha vhoṱhe. Ndi ngadzwo ro tea u ana hafhu uri a ro ngo pambuwa kha nḓila yashu ya u fhaṱa lushaka lu kundaho.

Fhedzi, u fana na Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde, ndi a zwi ḓivha uri vhunzhi ha vhathu vhashu vha vhilaedzwa nga nḓaḓo ya uri shango ḽashu ḽi ḓo vha ḽi ngafhi matshelo.

Vha vhilahedzwa nga tshiimo tsha shishi tshine ra ḓi wana ri khatsho nga ṅwambo wa u khaulwa ha muḓagasi hu iteaho hu songo lavhelelwa.

Vha vhilahedzwa nga zwine zwa khou itea kha ikonomi yashu, nga maanḓa u gonya ha nyingambadelo, mitengo ya zwiḽiwa na mapfura, zwine zwa engedza thambulo ya vhashayaho. Vhaṅwe vha vhilahedzwa nga khonadzeo ya zwine zwa nga itea kha ikonomi yashu nga ṅwambo wa mutsiko une wa vha kha ikonomi ya United States.

Vha a vhilahela uri ri na vhukoni ha u tsireledza pfanelo dzashu dza dimokhirasi na Ndayotewa ya dimokhirasi, zwithu zwe zwa vha hone nge ha vha na u ḓiimisela huhulu. Mbilahelo idzi dzi dovha dza engedzwa nga zwi fanaho na u farwa ha Khomishinari wa Lushaka wa Mapholisa, u fhahehwa mushumoni ha Mulanguli wa Lushaka wa Vhutshutshisi ha Tshitshavha, mitshuwo ine ya vha hone kha mishushedzo i itelwaho vhuḓilangi ha tshumelo dza zwa vhulamukanyi na mulayo, na pomokwa hu itwaho malungana na tshumiso mmbi ya muvhuso u itela zwa poḽitiki.

Vha a vhilahela uri shango ḽashu ḽi nga dzhiwa nga mahwarahwara a fanaho na aḽa e a fhisa zwidimela Tshwane ṅwedzi wo fhiraho.

Naho vha tshi ṱhonifha pfanelo dza ḽihoro ḽivhusi dza u dzhia tsheo dzaḽo, vha a vhilahela uri ḽi tea u isa phanḓa na u shela mulenzhe sa ḽinwe ḽa vhafhaṱi vhahulu vha Afrika Tshipembe ḽi bvelaho phanḓa ḽa dimokhirasi nahone ḽi sa khethululi nga muvhala na nga mbeu.

Ri ḓo vha ri tshi khou ḓifhura nga murunzi wa ningo arali ra sa dzhiela izwi zwithu nṱha kana ra zwi thudzela thungo sa vhuambamba ha vhathu vhane vha dzulela u vhona pfudzungule hune ha vha na mulalo. Khaedu khulwane ndi u shumana na idzi mbilahelo nga nḓila ine ya rumela mulaedza wo khwaṱhaho kha vhathu vhoṱhe vha shango ḽashu na miḽioni dza vhathu Afrika na ḽifhasini ḽoṱhe uri a rongo pambuwa kha buḓo ḽashu ḽa u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽe ḽa nea vhathu vhashu na vha maṅwe mashango fulufhelo.

Kha vha ri ndi ambe ndi sa timatimi uri tshino tshifhinga tshi ri kombetshedza uri ri farane ri vhumbe ṅanda nthihi na uri ri zwinge dzi khaṱhe kha u shumana na khaedu dzashu na u vhona uri ndivho yashu ye ya ri khwaṱhisa kha gundo ḽashu ḽa u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽo bulwaho nga Ndayotewa, ndi ndivho ine ya tshila uya nga hu sa fheli.

Tshiimo tsha shishi tsha malugana na u khaulwa ha muḓagasi tshi ḓisa khaedu tsha dovha tsha bvula tshikhala kha lushaka lwoṱhe uri lu humbule uri ndi zwifhio zwine zwa tea u itwa u vhona uri hu vha na nyanḓano na vhuthihi vhune ha ḓo isa shango ḽashu kha buḓo ḽo teaho. Hedzwi zwi tea u ri humbudza roṱhe uri ri kha tshifhinga tsha khaedu, fhezi khaedu idzo dzi a tandululea. Hu dovha ha vha tshifhinga tsha zwikhala sa idzwo hu tshifhinga tsha khaedu!

Ndi tama u dzhia tshino tshifhinga u livhuwa na u ṱanganedza zwo ambiwaho nga Chief Executive ya Anglo Ameriocan, Vho Cynthia Carroll musi vha tshi amba na Mining Indaba fhano Cape Town nga Ḽavhuvhili ḽa 5 Luhuhi.

Vhahulisei Miraḓo ya phaḽamennde vha a zwi ḓivha uri vho amba uri: “A thi dzhii thaidzo dza nḓisedzo ya muḓagasi sa vhufhelo ha ḽifhasi. Nahone Afrika Tshipembe a ḽi ḽoṱhe: Huna mutsiko kha nḓisedzo zwi tshi ḓa kha thandela dza khuliso mashangoni a Chile na Brazil.

“Ndi ngoho uri thaidzo dzine dza vha hone ndi khulwane; u dzi tandulula zwi ḓo ṱoḓa vhuṱali, nga maanḓa kha tshumiso na mbulungo ya muḓagasi, na mveledzisophanḓa ya zwiṅwe zwiko zwa nḓisedzo ya fulufulu. Fhedzi arali ra shumisana u fhaṱa vhushaka ho khwaṱhaho u itela thandululo ya iyi thaidzo, ri ḓo bvelela – nahone ri si na mavhadzi...Hetshi a si tshone tshifhinga tsha u sumbana nga minwe, ndi tshifhinga tsha tshumisano na u waniwa ha thandululo.”

Zwi dovha za vha zwa ndeme u dzhia tshino tshifhinga u rumela mulaedza u bvaho kha Muvhuso na Eskom wa u humbela vhathu vha ḽino shango pfarelo kha tshiimo tsha shishi tsha lushaka tsho vhangwaho nga u khaulwa ha muḓagasi hu sa fheli. Ndi tama u dovha nda livhuwa vhadzulapo vhoṱhe kha u konḓelela havho kha tshino tshifhinga tsha thaidzo.

Kha vhege mbili dzo fhiraho Minista wa Minirala na Fulufulu na Minista wa Mabindu a Tshitshavha vho ṱalutshedza vhuvha ha tshiimo tsha shishi tshine ra vha khatsho na uri ndi zwifhio zwine muṅwe na muṅwe washu a tea u zwi ita u vhuyedzedza tshiimo ngonani. Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde vho vha na tshikhala tsha u sedzana na itshi tshiimo vhege yo fhiraho.

Tshivhalo tsha vha ṱoḓaho muḓagasi miṅwahani mivhili yo fhiraho tsho fhedza tsho anda u fhira maanḓa ane a vha hone. Hedzwi zwi ita uri sisiteme yoṱhe i vhe nga fhasi ha mutsiko wo kalulaho nahone i kwamee nga zwiṅwe na zwiṅwe zwine zwa khakhisa u vha hone ha fmuḓagasi. Ri tea u vhona uri a hu vhi na u khaulwa ha muḓagasi ho songo vhekanywaho, nahone nḓila nthihi fhedzi ya u ita idzwi ndi u fhungudza tshumiso ya muḓagasi uri ri kone u u vhulunga.

Mushumo wa Muvhuso ndi u ranga phanḓa na u ṱanganya shango kha fulo ḽa tshumiso kwayo ya muḓagasi u itela thandululo ya ino khaedu. Ri tea u dovha ra dzhia tshino tshifhinga u vhona uri mahaya ashu na ikonomi zwi shumisa muḓagasi nga nḓila kwayo.

Huna zwine vhathu, miṱa na mabindu vha nga zwi ita. Zwidodombedzwa zwi khou phaḓaladzwa nga Muhasho wa Minirala na Fulufulu nahone ri ṱanganedza midzinginyo miṅwe na miṅwe ine vha nga i ita.

Muvhuso u ḓo thoma na fulo u itela u vhona uri hu fungwa mavhone nga nḓila kwayo, u vhiliswa ha maḓi nga tshumiso ya maanḓa a ḓuvha na ndangulo ya dzigidza miṱani, hu tshi katelwa na zwitandadi zwa dzinnḓu kha nnḓu ntswa dzi fhaṱwaho. Ri khou huwelela miṱa yoṱhe ine ya nga kona u vhulunga muḓagasi uri ri thome hu saathu u fhela tshifhinga.

Ho bviswa ndaela ya uri zwifhaṱo zwoṱhe zwa muvhuso zwi fhungudze kushumisele kwazwo kwa muḓagasi, nahone vha songo shavha u ambulula na u shonisa vhane vha sa tevhele ndaela iyi.

Zwidodombedzwa zwa mbulungo ya muḓagasi nga nnḓa ha khombetshedzo na zwa khombe-khombe kha Mbekanyamushumo ya Mbulungo ya muḓagasi zwo ṋekedzwa nga Dziminista nahone zwi ḓo ṱanḓavhudzwa na u sedzuluswa musi hu tshi ambedzanwa na vhoṱhe vhane vha vha na dzangalelo na mukovhe. U bva afho zwi ḓo phaḓaladzwa.

Eskom i khou shuma zwi ngomu u vhona uri hu thoṅwa thandela dza u i thusa dza mveledziso ya muḓagasi nga vhaṅwe vha konaho nga u ṱavhanya. Ri khou dzhia maga a u khwaṱhisa vhukoni ha Eskom siani ḽa u londolwa ha zwishumiswa zwa mveledziso ya muḓagasi. Ri na zwigwada zwa shishi zwi shumanaho na khaedu ya vhuḓi ha malasha na nḓisedzo ya malasha nga migodi ya malasha, nahone ri khou shuma u vhona uri ri ṱavhanyisa u tendelwa ha u fhaṱwa ha thandela dza mveledziso ya muḓagasi nga gese. Hedzwi zwoṱhe, musi zwi tshi ṱanganywa na maga a u vhulunga muḓagasi, zwi ḓo khwinifhadza tshiimo.

Mbekanyamushumo khulwane dza Eskom dza u fhaṱa thandela ntswa dza mveledziso ya muḓagasi, nḓisedzo na phaḓaladzo dzi ḓo iswa phanḓa; nahone dziṅwe thandela dzi ḓo ṱavhanyiswa. Ndi tama u dzhia tshino tshifhinga u livhuwa sekhithara ya phuraivete kha vhuḓiimiseli hayo ha u thusa nga hune ya nga kona. Kha muṱangano na Mudzulatshidulo wa General Electric vhege yo fhiraho, General Electric yo ḓikumedza u thusa kha u waniwa na u rengiwa ha mutshini u konḓaho u wanala wa turbine. Khamphani dzashu khulwane dza fhano Afrika Tshipembe dzi fanaho na SASOL, Anglo na BHP Billiton dzi khou fara nyambedzano na Muhasho ya Minirala na Fulufulu na Muhasho wa Mabindu a Tshitshavha u wana thandululo dza nḓisedzo ya muḓagasi. Hu khou tevhelwa maitele a tshumisano, hu si a u sumbana nga minwe.

Ndi tama u fhululedza migodi kha zwe ya zwi ita u ri thusa na ikonomi yashu kha u tandulula thaidzo ye ra ṱangana nayo nga 24 Phando. Ri ḓo shumisana roṱhe u fhungudza masiandoitwa a idzwi kha indasiṱeri ya migodi.

Tshumisano na nyambedzano ndi zwone mudzi wa kushumele kwashu kha ino thaidzo. Zwigwada zwa mishumo zwi kati masiani o fhambananaho. Vhege i ḓaho Vhalangavunḓu vha vha ḓo vhidza miṱangano na vhonṋeḓorobo u dzudzanya na u vhona uri hu dzhiwa maga a mbulungo ya muḓagasi shangoni ḽoṱhe.Vha ḓo tikedzwa nga zwigwada zwa zwa thekiniki zwi bvaho EDI Holdings, Eskom na National Energy Efficiency Agency. Muhasho wa Mavunḓu na Muvhusoyapo u ḓo dzudzanya itshi tshiteṅwa nahone u ḓo tikedzwa nga vhulanguli ha Muhasho wa Minirala na Fulufulu na Muhasho wa Mabindu a Tshitshavha.

Ndi ḓo vhidza muṱangano wa Joint Presidential Working Groups u dzudzanya zwo teaho u itwa nahone hu si kale ri ḓo ḓivhadza tshigwada tsha ‘Energy Champions’ tsho vhumbwaho nga vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vha ḓivheaho nahone vhane vha vha na nḓivho. Tshigwada itshi tshi ḓo thusa muvhuso kha fulo ḽa tshumiso kwayo ya muḓagasi na u ḓivhadza vhabindudzi na zwitshavha uri tshiimo ndi tshifhio na uri vha nga thusa hani u shumana na khaedu dza zwino.

Minista wa Gwama vha ḓo ṋekana nga zwidodombedzwa zwinzhi kha Mulaedza wa Muvhalelano, malugana na thikhedzo ine muvhuso wa ḓo ṋekana ngayo kha fulo ḽa tshumiso kwayo ya muḓagasi na kha Eskom siani ḽa thandela dza mveledziso ya muḓagasi.

Thaedzi ine ra vha nayo i nga tandululwa nga u ṱavhanya. Thaidzo iyi yo ri tshisa maṱoni uri ri vhone uri tshifhinga tsha muḓagasi wo andaho nahone u sa ḓuri tsho swika magumoni. Fhedzi muḓagasi washu u ḓo isa phanḓa u vha u sa ḓuriho musi u tshi vhambedzwa na wa dziṅwe ikonomi.

Ikonomi yashu ndi ya dziminirale. Ndi ngadzwo ro tea u isa phanḓa na u tikedza nḓowetshumo ya migodi. Zwi tou vha khagala uri arali ri tshi isa phanḓa kha nḓila ya nyaluwo sa shango ḽi bveledzaho, ri ḓo tea u isa phanḓa na u tikedza nḓowetshumo ya khwinifhadzo. Fhedzi ndi zwa ndeme uri mabindu oṱhe a shumise muḓagasi nga nḓila kwayo. Tshumiso kwayo ya muḓagasi i bvula zwikhala.

Kha ri dzhie tshino tshifhinga u ṱoka midzi ya tshumiso kwayo ya muḓagasi. Kha ri vhone uri zwanḓa zwoṱhe zwi a shumisana kha thandululo ya thaidzo ine ra vha nayo, nahone ri ṱuṱuwedzwe nga muano une wa ri kombetshedza uri ri ri A zwi Fani na Zwa Misi!

Hokwu ndi kuitele kune ra tea u ku tevhela musi ri kati na ndugiselo dza u fara FIFA Confederation Cup nga 2009 na 2010 FIFA Soccer World Cup ine ya ḓo farwa shangoni ḽashu kha maḓuvha a 854 a ḓaho. Ndi khou amba idzwi nga ṅwambo wa uri huna vhaṅwe vho thomaho hafhu u vhudzisa uri ri ḓo kona sa shango naa u fara mitambo iyi. Vhathu avho vha khou shumisa thaidzo dzine ra khou ṱangana nadzo sa tshiitisi tsha uri zwi nga si konadzee.

A thi timatimi uri ri ḓo ita nga he ra fulufhedzisa FIFA na ḽifhasi ḽoṱhe ngaho u vhona uri zwoṱhe zwo teaho zwa u farwa ha mitambo ya FIFA Soccer World Cup zwi a itwa.

Mulaedza une ra u wana hoṱhe Afrika Tshipembe na mashangoni a kule, une wa tikedzwa nga mvelaphanḓa ine ya khou itwa ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe kha ndugiselo dzashu, ndi muthihi une wa ri – a Zwi Fani na Zwa nga Misi: roṱhe ro ṱanganya zwanḓa u itela 2010! Nahone ri tea u vhona uri ri khwaṱhisa kushumele ukwu.

Ri a zwi ḓivha uri tshithu tsha ndeme kha ndugiselo dzashu hu tea u vha u fhaṱwa ha thimu yo khwaṱhaho ya Afrika Tshipembe ine roṱhe ra ḓo ḓihudza ngayo. Ndi a tenda uri South African Football Association, vhagudisi vhashu vho rangwahophanḓa nga Vho Carlos Alberto Parreira, na vhatambi vhone vhaṋe vha a zwi ḓivha uri vha na vhuḓifhinduleli vhuhulwane ha u lugisela thimu ya lushaka ine riṋe na Afrika ra tea u ḓihudza ngayo.

Ndi dovha u tama hafhu u livhuwa Springboks kha u sumbedza havho nḓila musi vha tshi thuba tshiphuga tsha Rugby World Cup mahoḽa. Hedzwi zwi tea u nyanyula Bafana Bafana, na vhagidimi vhashu musi vha tshi yo ṱaṱisana kha Beijing Olympic Games ṋaṅwaha.

Kha vha ri zwino ndi ambe nga Zwa Ndeme zwe nda amba ngadzwo.

U isa phanḓa na ṱhavhanyiso ya nyaluwo ya ikonomi yashu na mvelaphanḓa ri ḓo vhona uri Industrial Policy Action i a itwa. Muvhuso u ḓo isa phanḓa na mbekanyamushumo yashu ya nḓowetshumo na u sika zwikhala zwa nyaluwo na tsiko ya mishumo. Ho vhetshelwa thungo R2,3 billion ya phoḽisi ya nḓowetshumo na R5 billion ya zwa mithelo ine ya ḓo thusa kha thikhedzo ya phoḽisi ya nḓowetshumo miṅwahani miraru i ḓaho.

Nga tshumisano ya mabindu na vhashumi, ri ḓo bveledza, nga u ṱavhanya mbekanyamaitele kha sekhithara dzine dzi sa vhe na mbekanyamaitele dza kuitele, dzi fanaho na sekhithara dza zwa migodi na dza u nakiswa ha minirala, zwirengwa, thengiso ndivho hu u tikedza mabindu maṱuku, sekhithara ya u fhaṱa, nḓowetshumo ya zwa vhutsila na mitshino, vhulimi na mveledziso ya zwibveledzwa zwa vhulimi.

Ndi tama u dovha nda ombedzela uri ri kha ḓi vha ro ḓiimisela u tikedza sekhithara ya zwa dzigoloi na u vhona uri thikhedzo ine ya ṋewa sekhithara iyi nga tshumiso ya Motor Industry Development Programme i a iswa phanḓa.

Ri ḓo isa phanḓa na kuitele kwa vhuḓi siani ḽa zwa masheleni kune kwa tikedza nyaluwo ya ikonomi na mvelaphanḓa na u fhungudza mitsiko ine ya vha hone kha ikonomi.

Ri ḓo khunyeledza mvelaphanda ya mbekanyamaitele ya tshomedzo yo tanganelaho u itela ṱhavhanyiso ya u fhaṱwa ha tshomedzo, ho sedzwa nga maanḓa mbulungo ya fulufulu. Idzwi zwi katela nzudzanyo ya mbekanyamushumo dza Mabindu a Muvhuso na u vhekanywa ha mbekanyamaitele dzoṱhe dza tshomedzo, hu tshi katelwa zwiṅwe zwa nzudzanyo, phaiphi dza zwa fulufulu, thekhinoḽodzhi ya nyanḓadzomafhungo na vhudavhidzani, tshomedzo dza nḓila, maḓi na muḓagasi, ho sedzwa vhupo na tshifhinga.

Tshithu tshine tsha vha tsha ndeme kha idzwi zwoṱhe ndi thekhinoḽodzhi ya nyanḓadzamafhungo na vhudavhidzani ine ya vha mukonanyi ya dovha ya vha sekhithara nga yone iṋe. Ri ḓo khunyeledza u ḽaisentsiwa na kushumele kwa Infraco. Sentech yo no ḓi avhelwa tshelede uri iv he muisedzi wa wireless internet na u lambedza zwa kushumele kwa didzhithaḽa. Ri ḓo khunyeledza zwa u rwelwa ṱari ha ṱhale dza vhudavhidzani dza fhasi ha lwanzhe, nahone ri ḓo shumisana na maṅwe mashango a dzhango ḽashu.

Ro dovha u ḓiimisela u ṋekedza tshumelo ya khasho ya didzhithaḽa kha 50% ya vhathu mafheloni a ṅwaha. Hu ḓo ḓiwa na tshiṱirathedzhi tsha mveledziso ya dziSet Top Boxes (dzidikhouda) tshine tsha ḓo khunyeledzwa vhukati ha uno ṅwaha.

Ro dzhia tsheo, nga fhasi ha kushumele kwa Zwi sa Fani na Zwa nga Misi, u ta call centre ine vhabindudzi na muvhuso vha nga sedza mvelaphanḓa ya kushumele kwa muvhuso. Idzwi zwi khou itwa nga murahu ha u vhona u ongolowa ha muvhuso zwi tshi ḓa kha u shumana na khumbelo dza vhubindudzi siani ḽa u waniwa ha mavu, ndingo dza masiandoitwa a u fhaṱwa ha tshomedzo kha mupo. Idzwi zwi a dzhia tshifhinga nahone zwi nga ṱuṱuwedza kana u kula mubindudzi miraḓo.

Tshiga tsha Zwa Ndeme zwa muvhuson hu ḓo vha u sedzana na zwi kwamaho mvelaphanḓa ya zwikili. Mushumo wa u sedzulusa National Human Resource Development Strategy u ḓo khunyeledzwa ṋanwaha, nahone thandela dzine tshigwada tsha muvhuso, vhashumi, mabindu na dziyunivesithi, nga fhasi ha Joint Initiative on Priority Skills Acquisition (JIPSA) dzi ḓo khwaṱhiswa.

Ri ṱuṱuwedzwa nga tshumisano ine ra khou i wana u bva kha sekhithara ya phuraivete sa zwe zwa sumbedziswa nga vhuḓiimiseli ha u shumisana na muvhuso kha kahedu ya ṱhogeo ya mishumo nga dziCEO dza khamphani dza 70 dzo ṅwaliswaho kha Johannesburg Securities Exchange.

Ri ḓo sedzesa u dzhenelela kha magudedzi a FET, dziSETA, u shomedzwa ha zwikolo zwi shayaho uri zwi sa badelise mbadelo dza tshikolo, na u ṱavhanyisa vhugudisi mishumoni ha matshudeni vho phasaho.

Ri ḓo rwela ṱari fulo ḽa Kha Ri Gude ḽine ḽa vha fulo ḽa u gudisa vhathu vhanzhi, nga murahu ha u lulamisa zwo khakheaho kha Mbekanyamushumo yashu ya Pfunzo ya Vhaaluwa. Idzwi zwi ḓo katela u gudiswa ha vhagudisi vhane vha ḓo funza vhaaluwa na vhaswa vha 300 000 nga 2008.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo;

Mudzi wa mbekanyamushumo dzashu dza ikonomi ndi, nahone u tea u dzula u, u sedza uri mvelaphanḓa ya ikonomi i khou khwinifhadza vhutshilo ha vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe naa, nahone i tshi khou shuma sa dzhendedzi ḽa ndeme kha Nndwa ya u lwisa Tsiku na u ṱavhanyisa mvelaphanḓa yashu ya phungudzo ya ṱhahelelo ya mishumo na mutakalo wa vhoṱhe.

Kha mbekanyamushumo ya fhaṱa fhethu ho teaho ha vhudzulo ha vhathu, ro no swika kha tshiimo tshine ra kona u fhaṱa nnḓu dza 260 000 nga ṅwaha, nahone ho no swikelwa thendelano na SALGA ya u imisa u rengiswa ha mavu ane a nga shumiswa kha mbekanyamushumo ya zwa dzinnḓu.

Nga nnḓa ha mvelaphanḓa ine ra khou i ita kha phungudzo ya tsiku, ri khou dovha ra isa phanḓa na u shumana na zwinzhi zwi sa tshimbili zwavhuḓi, hu tshi katelwa kushumelwe kwa Mulayotibe wa Tshumiso ya Mavu, khunyeledzo ya mbilo dza mavu dzi saathu u fhela, mbekanyamushumo ya thikhedzo ya vhane vha wana mavu, na mvelaphanḓa ya na u itwa ha mbekanyamushumo ya mvelaphanḓa ya vhupo ha mahayani.

Hedzwi ndi zwiṅwe zwa zwithu zwine ra ḓo zwi sedzesa ṋaṅwaha, nahone ra dovha vhona uri ri swikelela zwe ḓitela zwone.

Tshiṅwe tsha Zwa Ndeme ndi ṱhalutshedzo ya tshiṱirathedzhi tsho ṱanganelaho tsha u lwisa tsiku tshine tsha sedzana nga maanḓa vhathu vha kwameaho nga maanḓa. Ndi vhathu vhane vha katela vhana, vhafumakadzi, vhaswa, vhathu vha vhupo ha mahayani na mishahani, vhaholefhali na vhalwaho malwadze a shushaho na vhalala.

Zwiṅwe zwa zwithu zwine zwa ḓo itwa ndi zwi tevhelaho: u engedza mbekanyamushumo ya mishumo ya tshitshavha, ndambedzo dza mishumo u nitela tsiko ya mishumo, u khwinisa u ṱoḓwa ha mishumo, u khwinisa pfunzo na vhugudisi, u khwinisa tshumelo na thundu zwitshavhani zwi shayaho, u thusa miṱa i shayaho, na u vhona uri zwivhumbiwa zwi thusaho vhafumakadzi na dziṅwe sekhithara zwi shuma nga ngona. Ri ḓo dovha ra sedzulusa zwi kwamaho mbeu u itela khwiniso ya zwoṱhe zwi kwamaho ṋetshedzo maanḓa ya vhafumakadzi.

Hu dovha ha vha na thandela yo khetheaho ya u ṱola zwi teaho u itwa u shumana na vhana vha shayaho vhane vha vha nṱha ha miṅwaha ya 14.

Fhedzi ri a tenda uri lushaka lwashu, nga maanḓa vhashayaho, lu nga si kone u lindela zwiṱirathedzhi na nyambedzano na miṱangano – naho hu uri ndio zwithu zwa ndeme. Zwinzhi zwine zwa ḓo itwa ndi zwithu zwine muvhuso wa khou zwi ita zwino naho hu uri a zwo ngo tou ṱanganela zwavhuḓi. Nga fhasi ha muano wa A zwi Fani na Zwa nga Misi, muvhuso wo ḓiimisela u khwaṱhisa fulo ḽa u sedza miṱa na vhathu vha shayaho na u vha thusa u itela u fhungudza nḓala miṱani iyo.

Kha idzwi ri ḓo ṱoḓa Tshumisano ya Lushaka kha Nndwa ya u lwisa Tsiku, hune ra ḓo ṱanganya mihasho i fanaho na ya Mveledzisophanḓa ya Tshitshavha, Mavunḓu na Mivhusoyapo, Vhuvhambadzi na Nḓowetshumo, Vhulimi na Zwa Mavu, Mishumo ya Tshitshavha na Mutakalo, na vhalanguli vha mavunḓu na fhethu hapo. Mihasho i ḓo shumisana na dziNGO na mabindu u sedzana na zwo teaho u itwa miṱani na u vhona uri zwi itwa nga u ṱavhanya.

Ṋaṅwaha ri ḓo shumana na zwiṅwe zwa ndeme zwine zwa ṱoḓea kha nndwa ya u lwisa tsiku. Idzwo ndi zwi tevhelaho:

 

Ri ḓo dovha ra ṱavhanyisa mbekanyamushumo ya u fhaṱwa ha vhudzulo ho teaho ha vhathu na nga u ṱavhanya, u itela tswikelelo ya vhoṱhe kha maḓi, tshampungane na muḓagasi, u itela uri miṱa yoṱhe i kone u vha na vhudzulo ho teaho na tswikelelo kha tshumelo nga 2014.

U engedza luvhilo lwashu uya kha tswikelelo ya ndivho ya mutakalo wa vhoṱhe nga u khwaṱhisa u itwa ha National Strategic Plan i lwisaho HIV na AIDS. Ro ḓiimisela, ṋaṅwaha, u fhungudza tshivhalo tsha vhathu vho farwaho nga Lufhia (TB) vha sa shumisiho mishonga nga ngona u bva kha 10% uya kha 7%. Ri ḓo dovha ra gudisa vhashumeli vha zwa mutakalo vha fhiraho 3 000, nahone vha ḓo gudiswa kulangele kwa uvhu vhulwadze na u vhona uri vhalwadze vhoṱhe vha Lufhia vho farwaho nga tshitshili tshi sa pfi mushonga (multi-drug resistant na extreme drug resistant) vha a lafhiwa.

Ro ḓiimisela u khunyeledza mushumo kha sisiteme yo ndondolo ya tshitshavha, nahone ri ḓo laedzwa nga zwo ambiwaho miṱanganoni na vhashumisani. Musi ri tshi farisana kha uno mushumo, ri tea u ḓiimisela kha Zwi sa Fani na zwa Misi nahone ri khwaṱhise nyambedzano ya lushaka kha zwine zwa ri ṱalutshedza sa lushaka.

Zwiṅwe zwa zwithu zwivhili zwine zwa ri ṱalutshedza sa lushaka ndi zwi tevhelaho:

Tsha u thoma ndi mudzinginyo une wa ri ri tea u ḓa na muano une wa ḓo itwa nga vhagudiswa zwikoloni nga matsheloni, na Muano wa Vhaswa une wa fhululedza mikhwa na vhuḓifari havhuḓi na vhuthihi ha vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe. Minista wa Pfunzo vha ḓo ṋea zwidodombedzwa zwo fhelelaho vhege i ḓaho kha khanedzano dza lushaka dzine dza ḓo vha hone.

Tshavhuvhili ndi madzina a fhethu, ane a ṱoḓa tshumisano mavunḓuni oṱhe uri ri kone u vha na mudzi wa tshanduko dzine ra dzi dzinginya. Ri ḓo rwela ṱari tshumisano iyo hu si kale, nahone ri ḓo dededzwa nga South African Geographical Names Council na Komiti dzayo dza Mavunḓu.

Mufumakadzi Tshipikara na Mudzulatshidulo,

Musi ri tshi sedza zwa vhutshinyi mahoḽa kha Dzulo ḽa Nnḓu Mbilin dza Phaḽamennde, roṱhe ro sumbedzisa u vhilahedzwa nga tshivhalo tshihulwane tsha vhutshinyi, na nga uri zwithu zwo sumbedza u vha zwi tshi khou vhifha zwi tshi ya nga maanḓa siani ḽa mabulayo – zwa tshinya zwivhuya zwe zwa vha zwo no itwa u bva tshe ra wana dimokhirasi.

Ndi ngadzwo mahoḽa ro shumisana na mabindu na zwiṅwe zwipiḓa zwa tshitshavha u bveledza kuitele kwa mvusuludzo ya zwa vhulamukanyi.

Khabinethe yo tendelana nga ha tshanduko dzi ṱoḓeaho dza u ta sisiteme ntswa ya musalauno, ya vhukoni nahone yo shandukiswaho ya zwa vhulamukanyi. Idzwi zwi ḓo itwa nga fhasi ha mukhwa wa Zwi sa Fani na zwa Misi. Sisiteme iyi i ḓo katela u tiwa ha ndangulo ntswa ya vhukonanyi kha oṱhe masia u bva kha lushaka uya kha vhupo hapo, u ṱanganya tshumelo ya vhahaṱuli na vhomadzhisiṱiraṱa, mapholisa, vhatshutshisi, tshumelo dza zwa vhululamisi na Legal Aid Board, hu tshi katelwa na u khwaṱhisa dziCommunity Police Forums.

Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde vha a zwi ḓivha uri zwiṅwe zwa zwo bulwaho zwo no ḓi thoṅwa; fhedzi ri a tenda uri arali zwa itwa nga tshumisano zwi ḓo kona u vha na vhuleme nahone zwa thusa kha u lwisa vhutshinyi. Dziminista dza tshigwada tsha Vhulamukanyi, Thivhelo ya Vhutshinyi na Vhudziki dzi ḓo ṱalutshedza zwidodombedzwa zwa idzwi vhege i ḓaho.

Ri ḓo dovha ra shumana na Milayotibe ya tshandukiso ya zwa vhulamukanyi nahone ri ḓo ambedzana na vhahaṱuli na vhomadzhisiṱiraṱa Ri ḓo khunyeledza tshiṱirathedzhi tsha u khwinifhadzwa ha ndangulo ya mikaṋoni na vhudziki. Ri ḓo vhona uri hu khwaṱhiswa Tshatha ya Vhapondiwa, na u sedzana nga maanḓa na zwi kwamaho vhatshinyi vha sa ṱutsheli vhutshinyi. Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u dzhia vhuṅwe vhukando ha zwo bvaho kha themendelo dza Khomishini ya Ngoho na Vhupfumedzani.

Ri ḓo shumisana na Phaḽamennde mafheloni a Ṱhafamuhwe ṋaṅwaha u ḓa na mulayo na vhuṅwe vhukando vhune ha ḓo khwaṱhisa vhukoni hashu kha u lwisa vhutshinyi ho dzudzwanywaho. Ri ḓo dededzwa ngan vhuḓiimiseli hashu kha nndwa ya vhutshinyi, na nga themendelo dza khomishini ya Khampepe malugana na kushumele na hune Directorate of Special Operations ya tea u vha hone. Ri ḓo dovha ra dededzwa na nga tshandukiso ya Sisiteme ya zwa Vhulamukanyi.

Zwine zwa ḓo isa phanḓa na uri dededza musi ri tshi ḓikumedza u lwisa vhutshinyi ho dzudzanywaho na u khwinisa vhulanguli, vhukoni na kudzudzanyele kwa madzhendedzi ashu a thevhedzo ya mulayo.

Zwa ndeme ndi zwa uri vhukoni hashu kha u lwisa vhutshinyi vhu ḓisendeka nga tshumisano ya vhadzulapo vhoṱhe, nahone ho ṱuṱuwedzwa nga mitheo ya kuvhusele kwa mulayo, ṱhonifho ya tshumelo dza vhulamukanyi na u tevhedzwa ha pfanelo dza vhoṱhe, zwithu zwine Ndayotewa yashu ya ri ṱuṱuwedza uri ri zwi tevhele vhutshiloni hashu na kha zwine ra amba.

Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde;

Ri ḓo isa phanḓa ṋaṅwaha kha maga ashu a u khwinisa kushumele kwa muvhuso uri u kone u fusha ṱhoḓea dza vhadzulapo. Kuhumbulele kwa Zwi sa Fani na zwa nga Misi ku tea u dzhielwa nṱha nga vhashumi vhoṱhe vha muvhuso.

Huna zwithu zwa ndeme zwi teaho u itwa nga u ṱavhanya zwine ra ḓo shumana nazwo, sa tshipiḓa tsha maga ashu a u khwinisa kushumele na vhukoni ha muvhuso.

Tsha u thoma, ro tendelana muvhusoni uri zwikhala zwa mushumo zwine zwa ṱaha zwi tea u ḓadzwa hu saathu u fhela miṅwedzi ya rathi. Muhasho wa Tshumelo dza Tshitshavha na Ndangulo u ḓo ta sisiteme ya u ṱola kuitelwe kwa udzwi.

Tshavhuvhili, nga Shundunthule ṅwaha muṅwe na muṅwe (na miṅwedzi mivhili ya mathomoni a ṅwaha wa muvhalelano kha mivhusoyapo) vhalanguli vhahulwane vha tea u vha vho ḓadza Thendelano dzavho dza Kushumele (Performance Agreements) na vhahulwane vhavho.

Tshavhuraru, ri ḓo khwaṱhisa u itwa ha tshanduko dza u khwinisa kushumele kwa Muhasho wa Zwa Muno uri u shume zwavhuḓi, sa idzwo muhasho uyu u tshi kwama vhutshilo ha mudzulapo muṅwe na muṅwe. Khwiniso ya kushumele i katela u khwiniswa ha sisiteme dza IT, u gudiswa ha vhashumi kha sisiteme ntswa, u fhelisa tshanḓanguvhoni na u linga Maṅwalo a Vhuṋe maswa a garaṱa.

Khwiniso ya kushumele kha tshumelo ya tshitshavha i ḓisendeka nga vhuḓi ha vhurangaphanḓa ha vhulanguli vhuhulwane. Zwi dovha zwa vha zwa ndeme u khwaṱhisa vhuḓikumedzi ha vhashumi vha muvhuso kha mishumo yavho – hedzwi ndi vhuḓifhinduleli ha vhurangaphanḓa, vhashumi vha muvhuso na madzangano a vhashumi.

Ndi ngadzwo ṋaṅwaha ri tshi ḓo vhidza Muṱangano wa Tshumelo dza Tshitshavha u sedzana na idzwi u itela uri muano wa Batho Pele u kone u ṱoka midzi nahone u shumiswe huṅwe na huṅwe hune tshumelo ya muvhuso ya ṋetshedzwa.

Ri ḓo shumisana na vhashumisani u vhona uri hu ṱanganedzwa Mbekanyamushumo ya vhuvhili ya u Lwisa Tshanḓanguvhoni, na uri mbekanyamaitela ya kuitele ye ya tendelaniwa na mabindu i a itwa. Ri ḓo thusa mimasipala ya u thoma ya150 u bveledza zwiṱirathedzhi zwayo zwa u lwisa tshanḓanguvhoni.

Ri ḓo isa phanḓa na u khwaṱhisa vhukoni ha mivhusoyapo hu tshi tevhedzwa Local Government Strategic Agenda ya miṅwaha miṱanu. SALGA yo tenda u ṋekana nga mivhigo ya kotara kha zwine zwa ḓo vha zwi tshi khou itwa, u itela u ṱola kushumele.

Ri ḓo sedzulusa zwivhumbiwa zwine zwa vha na vhuḓifhinduleli ha nḓisedzo ya tshumelo kha vhalala, vhafumakadzi na vhaswa, uri zwi kone u shuma nga ngona. Ri ḓo dovha ra sedzulusa zwivhumbiwa zwa muvhuso zwe zwa tiwa uri zwi sedzane na mvelaphanḓa ya vhaswa na ṋetshedzomaanḓa.

Vhunzhi ha khaedu dzine dza vha hone mishumoni yashu dze ra kona u dzi vhonolola ndi khaedu dzine dza tshimbilelana na zwo khakheaho zwa vhudzudzanyi hashu. Ndi ngadzwo tshipiḓa tshashu tsha Zwa Ndeme tshifhingani tshine tsha khou ḓa hu tshi ḓo vha u khunyeledza zwine zwa ḓo ri thusa u khwinisa vhukoni ha muvhuso kha u ḓa na mbekanyamaitele dzi pfadzaho nahone dzo ṱanganelaho dzine dza kwama khethekanyo dzoṱhe dza muvhuso.

Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde;

Mbekanyamushumo ye ra i ṱanḓavhudza i katela vhuḓikumedzi ha shango ḽashu kha zwe ra tendelana zwone na vharangaphanḓa vha dzhango ḽashu nga tshumiso ya African Peer Review Mechanism.

Zwine ra ḓo sedzesa zwone ṋaṅwaha kha u ṱuṱuwedza Agenda ya Afrika, ndi u khwaṱhiswa ha zwivhumbiwa zwa Afrika, hu tshi katelwa na African Union na mbekanyamushumo yayo ya mvelaphanḓa, NEPAD.

Idzwi zwi ḓo itwa nga ṱhuṱhuwedzo ya dzangalelo ḽa vhathu vha dzhango kha ndingo dza mulalo wa dzhango masiani oṱhe. Tsha ndeme kha idzwi ndi u khwaṱhiswa ha zwivhumbiwa zwa dzingu na zwoṱhe zwa malugana na vhuthihi ha dzingu.

Ri ḓo isa phanḓa na u ḓiimisela vhuvhambadzi ho vhofholowaho kha Southern African Development Community, nahone ri fulufhela u shumisa Vhudzulatshidulo hashu ha SADC nga 2008/2009 u khwaṱhisa maga ashu tshumisano ya dzingu.

Ri ḓo isa phanḓa na nyambedzano na vhahura vhashu na European Union, nga fhasi ha vhurangaphanḓa ha African Union, u vhona uri nyambedzano dza Economic Partnership Agreement dzi a khunyeledzwa nga u ṱavhanya, nahone dzo ḓisendeka nga ṱhavhanyiso ya mvelaphanḓa ya dzingu ḽashu.

Mahoḽa ro ita zwo tshewaho nga SADC u thusa vhurangaphanḓa ha Zimbabwe u wana thandululo ya khaedu dza zwa poḽitiki dzine dza vha hone. Ro vha na tshikhala tsha u ṋekana nga muvhigo wo fhelelaho kha vhurangaphanḓa ha SADC Muṱanganoni wa AU we wa farwa Addis Ababa.

Nga u pfufhifhadza, mahoro ane a khou shela mulenzhe kha nyambedzano o tendelana kha zwoṱhe zwe zwa vha zwo teaho u shumiwa nadzwo. Hedzwi zwi katela zwi kwamanaho na Ndayotewa, tsireledzo, milayo ya vhuanḓadzamafhungo na ya khetho, na zwiṅwe zwe ha vha hu sina thendelano khadzwo miṅwahani minzhi. Milayo yo teaho yo no ḓi tendelwa nga phaḽamennde, hu tshi katelwa na tshanduko dzo teaho. Zwi saathu u itwa ndi thendelano ya kuitele kwa zwi kwamaho Mvetamveto ya Ndayotewa ntswa.

Riṋe na Ṱhoho dza Mivhuso ya SADC ri fhululedza mahoro e a shela mulenzhe kha Nyambedzano dza Zimbabwe kha zwe a swikela zwone, nahone ri dovha ra a ṱuṱuwedza uri a shumisane u tandulula zwo salaho. Ro ḓiimisela u isa phanḓa na u thusa nyambedzano dza Zimbabwe, nahone ri ḓo thusa sa zwe ra humbelwa nga Ṱhoho dza Mivhuso ya SADC. Ri dovha ra tamela vhathu vha Zimbabwe mashudu kha khetho dzine dza ḓo farwa nga 29 Ṱhafamuhwe.

Vhushaka hashu na Democratic Republic of Congo vhu khou iswa phanḓa musi ri tshi khou linga u thusa vhathu vha iḽo shango uri vha wane mulalo nahone vha kone u thoma mbekanyamaitele yavho ya mvusuludzo na mvelaphanḓa.

Muvhuso u ḓo isa phanḓa na u vhea iṱo khan dingo dza mulalo mashangoni a Kenya, Chad, Burundi, Darfur shangoni ḽa Sudan, Western Sahara, Côte d’Ivoire, Somalia, Comoros na Central African Republic u wana mulalo na vhudziki ha tshoṱhe.

Ri vhilahedzwa nga pfudzungule dzi sina mudzio na mabulayo ane a khou itea Kenya na Chad. Hedzwi zwi ri humisela murahu kha mvelaphanḓa ye ra i ita miṅwahani i si gathi yo fhiraho siani ḽa mvusuludzo ya dzhango ḽa Afrika. Ri khou ita khuwelelo kha vhoṱhe vhathu vha Afrika u shuma nga hune vha kona u thusa u fhelisa zwithu idzwi.

Ri ḓo isa phanḓa na u ita mushumo washu kha United Nations Security Council. Tsha ndeme kha idzwi ndi u khwaṱhiswa ha tshumisano vhukati na UN Security Council na Peace and Security Council ya African Union.

Ri ḓo sedzana na u khwaṱhiswa ha u shela mulenzhe hashu kha foramu dza India-Brazil-South Africa, New Africa-Asia Strategic Partnership, Non-Aligned Movement, the Group of 77 na nyambedzano dza u khunyeledza thendelano ya vhuvhambadzi ya SACU-Mercusor. Idzwi zwi ḓo itwa nga vhuḓiimiseli ha u ṱuṱuwedza khwiniso ya vhutshilo ha vhathu vhoṱhe, nga maanḓa mashangoni a no khou bvela phanḓa.

Ri ḓo dovha ra isa phanḓa na u shela mulenzhe kha u vhona uri ndivho dza Kyoto Protocol dza malugana na Tshanduko ya Mutsho dzi a itwa, na u vhona uri nyambedzano dza WTO Doha Developments Round dzi swikelela zwo teaho.

Ṋaṅwaha ri pembelela ṅwaha wa vhufumi wa u vha hone ha vhushaka ha zwa dipuḽomati vhukati ha Afrika Tshipembe na People’s Republic of China. U hula ha uvhu vhushaka ndi tsumbo ya uri Tshumisano ya China-South Africa u itela Nyaluwo na Mvelaphanḓa ndi vhushaka vhune ha bindulela mashango aya mavhili, nahone vhushaka uvhu vhu ḓo hula vhu tshi ya.

Ṅwakani ri ḓo fara Khonferentsi ya Tsedzuluso u sedzulusa u itwa ha tsheo dzo dzhiwaho kha World Conference Against Racism ye ya farelwa shangoni ḽashu nga 2001. Ri a fulufhela uri mivhuso na vhathu vha ḽifhasi vha ḓo shumisana u vhona uri Khonferentsi ya Tsedzuluso i swikelela ndivho dzayo, nahone ri fulufhela uri vha ḓo dededzwa nga muya wa u sanda khethekanyo nga muvhala.

Hovhu vhuḓifhinduleli, hu tshi katelwa na u farwa ha 2010 FIFA Soccer World Cup, vhu ḓisa fulufhelo ḽine vhathu vha vha na ḽo kha shango ḽashu sa mutambi muḓivhalea siani ḽa zwivhuya zwine ra zwi ṱoḓela vhathu vhoṱhe vha ḽifhasi. Fhedzi a ro ngo tea u dzhia fulufhelo iḽi ra tamba ngaḽo.

Ndi a fulufhela uri vhurangaphanḓa ha International Marketing Council, Trade and Investment South Africa (TISA),Tourism South Africa na maṅwe madzhendedzi a ḓo shumisana na riṋe kha u rumela mulaedza wa Zwi sa Fani na zwa nga Misi kha ḽifhasi ḽoṱhe, na malugana na mvelaphanḓa yashu siani ḽa u sika lushaka lune lwa vha na vhulondo na u vhona uri vhathu vha ḽifhasi vha kuvhangana shangoni ḽashu u pembelela vhuthu ha Afrika nga 2010.

Mufumakadzi Tshipikara, Mudzulatshidulo na Vhahulisei Miraḓo ya Phaḽamennde;

Nga murahu ha u amba zwoṱhe zwe nda zwi amba, ndi humela murahu kha mbudziso: tshiimo tsha lushakha lwashu ndi tshifhio musi ri tshi dzhena kha 2008!

Zwine nda zwi ḓivha nahone zwine nda zwi amba ndi sa timatimi ndi hedzwi: khaedu dzine dza vha hone a dzi nga ri pambuwisi nḓilani yashu!

Ndi amba idzwi nga fulufhelo ngauri ndi a tenda uri vhathu vha Afrika Tshipembe vha na vhukoni ha u sedzana na khaedu dza ḓivhadzwakale – u zwinga dza khwaṱha – u shumana na khaedu dza lushaka dza ṋamusi, hu tshi katelwa na dza ikonomi, tshiimo tsha poḽitiki na ikonomi Afrika na huṅwe ḽifhasini, na u dzhia zwikhala zwo ḓiswaho nga mvelaphanḓa ya shango miṅwahani ya fumiiṋa yo fhiraho.

Nga tshumisano ya vhoṱhe, na vhuḓiimiseli ha u ita zwithu nga nḓila i songo ḓoweleaho nahone nga vhukoni, ri ḓo kona u vhona uri mushumo washu wa mvusuludzo na mvelaphanḓa u a bvelaphanḓa nahone ri ḓo kona u u isa maṱhakheṱhakheni.

Ndo livhuwa.

Issued by: The Presidnecy